KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET ORAZ KOMITET DO

Katarzyna Sękowska-Kozłowska

KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH

80 Katarzyna SęKOwSKa-KOzłOwSKa

w tym do uchwalenia w 1979 r. Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskry-minacji kobiet.

Od początku funkcjonowania ONZ nie ulegało zatem wątpliwości, że dążenie do równości płci oznacza de facto dążenie do zrównania pozycji prawnej i awansu społecznego kobiet jako grupy doświadczającej w skali globalnej różnych przejawów dyskryminacji. Aż do uchwalenia KLDK w uniwersalnym prawie praw człowieka dominowało jednak tzw.

symetryczne podejście do kwestii równości, opierające się na założeniu, że prawne narzędzia dyskryminacji ze względu na płeć powinny być neutralne płciowo. Taka optyka domino-wała zarówno w PDPC⁵, jak i w obu paktach: MPPOiP i MPPGSiK, które co do zasady powielały symetryczne podejście przyjęte w PDPC poprzez wymienienie płci jako jednej z cech chronionych przez ogólny zakaz dyskryminacji (art. 2 ust. 1 i art. 26 MPPOiP, art. 2 ust. 2 MPPGSiK). Jednocześnie należy zaznaczyć, że w obu tych traktatach zawarto bliźniaczy art. 3, który zobowiązywał państwa-strony do zapewnienia kobietom i męż-czyznom równego prawa do korzystania ze wszystkich praw zawartych w danym pakcie.

Równość płci została zatem w obu paktach potraktowana jako wartość szczególna, której poświęcono odrębne regulacje uzupełniające treść normatywną ogólnego zakaz dyskry-minacji⁶.

Widać zatem, że dyskryminacja kobiet znajduje odniesienie na poziomie uniwersalnym w dwóch nurtach – w ogólnych traktatach z dziedziny praw człowieka zawierających zakaz dyskryminacji ze względu na płeć w korzystaniu z praw i wolności człowieka (tzw. podejście symetryczne) oraz w działaniach wyspecjalizowanych, nakierowanych na przeciwdziałanie dyskryminacji kobiet (tzw. podejście asymetryczne). Do drugiego nurtu należy właśnie KLDK, której korzenie sięgają lat 60. ubiegłego wieku, kiedy stało się widoczne (w dużej mierze dzięki działalności ruchów feministycznych), że samo zapewnienie kobietom rów-nych praw nie wystarczy do osiągnięcia ich rzeczywistej równości w różrów-nych sferach życia.

W 1967 r. Zgromadzenie Ogólne przyjęło Deklarację w sprawie likwidacji dyskryminacji kobiet⁷, która położyła podwaliny pod KLDK.

5 Warto dodać, że zwolenniczką takiego podejścia była m.in. E. Roosevelt, będąca znaną orędowniczką praw kobiet. Ujęcie w PDPC problematyki równości płci w sposób symetryczny wiązało się z obawami, że odniesienie się do poszanowania określonych praw w stosunku do kobiet podważy uniwersalny charakter praw człowieka zawartych w PDPC, w tym doprowadzi do zanegowania, iż „każdy”, któremu przysługują te prawa, to także kobieta. D. Otto, International Human Rights Law: Towards Rethinking Sex/Gender Dualism and Asymmetry, „Melbourne Legal Studies Research Paper” 2012, nr 620, s. 6.

6 Szerzej: K. Sękowska-Kozłowska [w:] R. Wieruszewski (red.), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych. Komentarz, Warszawa 2012; K. Sękowska-Kozłowska [w:]

Z. Kędzia, A. Hernandez-Połczyńska (red.), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych. Komentarz, Warszawa 2018.

7 Declaration on the Elimination of Discrimination against Women, 7.11.1967, A/RES/2263(XXII), https://www.refworld.org/docid/3b00f05938.html [dostęp: 3.01.2022].

KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET 81

Uchwalona w 1979 r. KLDK stanowi do dziś najważniejszy traktat międzynarodowy odnoszący się do realizacji praw człowieka kobiet⁸, który został ratyfikowany przez nie-malże wszystkie państwa świata⁹. Traktat ten, odwołując się do wcześniej wspomnianych dokumentów z dziedziny praw człowieka, nie tyle dokonuje kodyfikacji praw człowieka, co uszczegóławia obowiązki państw związane z zagwarantowaniem kobietom tych praw w praktyce. Jest to regulacja kompleksowa, odnosi się bowiem zarówno do praw osobistych i politycznych, jak i do praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych.

Postanowienia zawarte w pierwszej części KLDK (art. 1–5) jednoznacznie pokazu-ją, że mamy do czynienia z traktatem zbudowanym na koncepcji równości materialnej, która reaguje na deficyty równości formalnej. Równość formalna, stanowiąca podwaliny równouprawnienia, opiera się na nakazie równego traktowania podmiotów podobnych znajdujących się w takiej samej sytuacji. Osiągnięcie stanu równości formalnej, przede wszystkim poprzez przyznanie grupie dotychczas dyskryminowanej równych praw z grupą dominującą, nie oznacza jednakże, że osoby z grupy dyskryminowanej będą cieszyły się w praktyce poszanowaniem praw i wolności na takim samym poziomie co reszta społe-czeństwa. Na przeszkodzie stoi bowiem wiele barier, w tym o charakterze systemowym.

Koncepcja równości materialnej zakłada, że działania państwa nie mogą ograniczać się do biernego przestrzegania zakazu dyskryminacji, lecz powinno ono podjąć aktywne działania na rzecz realizacji praw grupy dyskryminowanej.

W związku z powyższym KLDK nakłada w art. 2 na państwa-strony obowiązek podjęcia „za pomocą wszelkich odpowiednich środków i bez zwłoki” polityki likwidu-jącej dyskryminację kobiet¹⁰ nie tylko poprzez powstrzymywanie się od dyskryminacji i wprowadzenie do prawa zasady równości płci oraz likwidację dyskryminujących kobiety norm, ale także m.in. poprzez ustanowienie skutecznej ochrony przed dyskryminacją i przeciwdziałanie dyskryminacji przez osoby prywatne. Na szczególną uwagę zasługują art. 4 i 5 KLDK. Art. 4 ust. 1 KLDK odnosi się do środków wyrównawczych na rzecz

8 Termin „prawa człowieka kobiet” (ang. women’s human rights) jest używany w celu podkreślenia, że realizacja tzw. praw kobiet polega na zagwarantowaniu kobietom korzystania z przynależnych im praw człowieka. Zob. szerzej: B. Limanowska, Prawa kobiet prawami człowieka, „Studia Prawnicze” 2014, nr 2, s. 159–173, https://doi.org/10.37232/sp.2014.2.6.

9 Konwencję ratyfikowało 189 państw, przy czym duża część z nich wniosła zastrzeżenia, których zgodność z przedmiotem i celem KLDK została zakwestionowana przez inne państwa-strony, https://

treaties.un.org/ [dostęp: 8.02.2022].

10 Przy czym „dyskryminację kobiet” zdefiniowano w art. 1 KLDK jako „wszelkie zróżnicowanie, wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie kobietom, niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji bądź korzystania na równi z mężczyznami z praw człowieka oraz podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych”.

82 Katarzyna SęKOwSKa-KOzłOwSKa

kobiet¹¹, czyli instrumentów opartych na tymczasowym, zróżnicowanym traktowaniu kobiet i mężczyzn w celu przyspieszenia faktycznej równości płci. Przykładem takich środków są np. kwoty wyborcze dla kobiet. Należy zauważyć, że KLDK nie tylko dopusz-cza możliwość stosowania takich środków przez państwa-strony. Zważywszy, że KLDK nakłada na państwa obowiązek podjęcia „wszelkich stosownych kroków” dla zapewnienia pełnego rozwoju i awansu kobiet (m.in. art. 3 KLDK), w sytuacji gdy inne działania są niewystarczające, ciąży na nich obowiązek wdrożenia środków wyrównawczych¹².

Art. 5a KLDK nakłada natomiast na państwa obowiązek likwidacji przesądów i zwy-czajów lub innych praktyk, opierających się na przekonaniu o niższości lub wyższości jednej z płci albo na stereotypach roli mężczyzny i kobiety. U podłoża dyskryminacji leży bowiem często nie tyle intencjonalne działanie, ile uprzedzenia i krzywdzące stereotypy, którymi jest przesiąknięta dana kultura. Mogą to być stereotypy dotyczące cech czy umiejętności danej płci (np. stereotyp, że kobiety „nie nadają się” do zawodów technicznych, a mężczyźni opiekuńczych), oczekiwanych od danej płci zachowań (np. normy kulturowe ograniczające partycypację kobiet w przestrzeni publicznej) czy podejmowanych ról społecznych (np.

założenie, że na mężczyźnie spoczywa główny ciężar utrzymania rodziny, a na kobiecie zapewnienia opieki). Należy przy tym podkreślić, że KLDK nie neguje macierzyństwa jako jednej z istotnych ról życiowych kobiet. Wręcz przeciwnie, dążąc do zapewnienia kobietom odpowiedniej ochrony prawnej w związku z ciążą i macierzyństwem, obliguje państwa do zapewnienia, by wychowanie w rodzinie wyrabiało poczucie wspólnej odpowiedzialności mężczyzn i kobiet za wychowanie i rozwój ich dzieci (art. 5b KLDK).

W częściach II–IV KLDK (art. 7–16) szczegółowo określono obowiązki nałożone na państwa w celu zapewnienia kobietom realizacji ich praw w różnych obszarach i dzie-dzinach życia, takich jak życie publiczne, rodzinne, zawodowe, edukacja czy ochrona zdrowia. W kolejnych częściach zawarto natomiast postanowienia dotyczące mechanizmu kontrolnego konwencji oraz postanowienia końcowe.

Monitorowanie wdrażania KLDK przez państwa-strony opiera się na działalności Komitetu do spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet¹³. Podobnie jak w przypadku

pozo-11 KLDK posługuje się na określenie tego typu środków swoistą nazwą temporary special measures (ang.), mesures temporaires spéciale (fr.), przy czym w polskim tekście Konwencji termin ten przetłumaczono jako

„tymczasowe zarządzenia szczególne”. Użycie terminu „zarządzenia” wydaje się niezbyt adekwatne i zawężające wskazane pojęcie, dlatego lepszym rozwiązaniem jest stosowanie określenia „tymczasowe środki szczególne”.

12 General recommendation No. 25, on article 4, paragraph 1, of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, on temporary special measures, Report of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women 30th session (12–30 January 2004), 31st Session (6–23 July 2004), General Assembly Official Records 59th Session, Supplement No. 38 (A/59/38), Annex, s. 82, pkt 24, https://www.refworld.org/pdfid/417672b14.pdf [dostęp: 3.01.2022].

13 Szerzej: K. Sękowska-Kozłowska, Komitet ONZ ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet – ustrój, kompetencje, funkcjonowanie, Toruń 2011; K. Sękowska-Kozłowska, Komitet ONZ do spraw Likwidacji

KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET 83

stałych organów traktatowych, w skład KomLDK wchodzą niezależni eksperci wybierani przez państwa-strony. Do jego najważniejszych kompetencji należy cykliczne rozpatrywa-nie sprawozdań państw-stron z realizacji KLDK. Na mocy Protokołu Fakultatywnego do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet z 1999 r.¹⁴ KomLDK otrzymał ponadto kompetencję do rozpatrywania skarg indywidualnych (ang. communi-cations) oraz prowadzenia postępowań wyjaśniających (ang. inquiry) w odniesieniu do naruszeń KLDK mających miejsce na terytorium państw, które ratyfikowały PF KLDK.

2. LIKWIDACJA DYSKRYMINACJI KOBIET W KONWENCJI O OCHrOnIE Praw CzłOwIEKa I PODStawOwyCH wOLnOŚCI Oraz OrzECznICtwIE EUrOPEJSKIEGO tryBUnałU Praw CzłOwIEKa

EKPC, podobnie jak ONZ-owskie Pakty Praw Człowieka, cechuje symetryczne podejście do kwestii równości płci, tzn. traktat ten nie zawiera explicite jakichkolwiek postanowień odnoszących się do kwestii dyskryminacji kobiet. W art. 14 EKPC zawarto ogólny zakaz dyskryminacji w korzystaniu z praw i wolności wymienionych w EKPC, w tym zakaz dyskryminacji ze względu na płeć. Zakaz ten został zatem ograniczony do katalogu praw zawartych w EKPC, który zawiera przede wszystkim prawa osobiste i polityczne, jedynie w ograniczonym stopniu znajdując zastosowanie do praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych¹⁵, które zostały uregulowane w oddzielnym traktacie, tj. Europejskiej Karcie Społecznej (1961) oraz jej zrewidowanej wersji z 1996 r.

Rozszerzeniu ochrony przed dyskryminacją zagwarantowanej w art. 14 EKPC służy uchwalony w 2000 r. Protokół nr 12 do EKPC¹⁶. Ustanawia on tzw. autonomiczną klauzulę antydyskryminacyjną, tj. wprowadza zakaz dyskryminacji w korzystaniu z „każdego upraw-nienia ustanowionego przez prawo”¹⁷, wykraczając poza sferę praw zawartych w EKPC.

Podobnie jak w przypadku art. 14 EKPC, płeć jest tutaj wymieniona jako jedna z cech

Dyskryminacji Kobiet, a problem przemocy wobec kobiet, „Prawo i Płeć” 2010, s. 57–63, [w:] R. Wieruszewski (red.), Mechanizmy ochrony praw człowieka w ramach ONZ. Analiza systemowa, Warszawa 2017, s. 59–88.

14 Protokół Fakultatywny do Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, Dz.U. 2004 Nr 248, poz. 2484.

15 Zob. rozdział A. Hernandez-Połczyńskiej, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych w niniejszej publikacji (DOI: 10.5281/zenodo.7309764).

16 Protocol No. 12 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, ETS 2000, nr 177. Polska nie przystąpiła do tego traktatu.

17 Tłumaczenie za: L. Garlicki, Protokół nr 2 do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, [w:] L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, T. 2. Komentarz do artykułów 19–59 oraz protokołów dodatkowych, Warszawa 2011, s. 671.

84 Katarzyna SęKOwSKa-KOzłOwSKa

prawnie chronionych. Warto nadmienić, że Protokół nr 12 odnosi się także do stosowania środków wyrównawczych jako instrumentu na rzecz równości, wskazując w preambule, że

„zasada niedyskryminacji nie uniemożliwia Państwom Stronom podejmowania środków wspierających pełną i skuteczną równość, o ile istnieje dla nich obiektywne i rozsądne uzasadnienie”¹⁸.

Na przestrzeni dekad ETPC wykształcił bogaty dorobek orzeczniczy dotyczący dyskry-minacji ze względu na płeć w korzystaniu z różnych praw i wolności zawartych w EKPC, w sprawach dotyczących dyskryminacji zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Należy podkreślić, że od lat ETPC stoi na stanowisku, że postęp w dziedzinie równości płci jest jednym z głów-nych celów państw członkowskich Rady Europy i jedynie bardzo ważne powody muszą stać za zróżnicowanym traktowaniem, by mogło być ono uznane za zgodne z EKPC¹⁹. Ponadto ETPC wskazał, że powołanie się na tradycję, ogólne założenia lub dominujące postawy społeczne w danym państwie są niewystarczającym uzasadnieniem odmiennego traktowania ze względu na płeć. Przykładowo państwo nie może narzucać tradycji, które wywodzą się z wiodącej roli mężczyzny i drugorzędnej roli kobiety w rodzinie²⁰.

Nie sposób w tym miejscu odnieść się do wszystkich aspektów będących przedmiotem orzecznictwa ETPC dotyczącego równości płci, nawet ograniczając się do spraw doty-czących wyłącznie dyskryminacji kobiet. Tytułem przykładu można wskazać na wybrane problemy z obszaru praw kobiet, które znalazły się na wokandzie strasburskiej w powiązaniu z zarzutami naruszenia określonych artykułów EKPC. W przypadku zarzutu naruszenia art. 2 EKPC (prawo do życia) oraz art. 3 EKPC (zakaz tortur oraz nieludzkiego i poniża-jącego traktowania) w powiązaniu z art. 14 EKPC są to liczne sprawy dotyczące przemocy domowej wobec kobiet²¹. W odniesieniu do art. 6 EKPC (prawo do rzetelnego procesu sądowego) można wskazać na orzecznictwo dotyczące sposobu naliczania świadczeń rentowych²². W kontekście wolności wyznania (art. 9 EKPC) warto przywołać sprawę dotyczącą zakazu noszenia chust w miejscach publicznych²³.

Niewątpliwie najszersze możliwości podnoszenia naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć daje art. 8 EKPC dotyczący prawa do poszanowania życia prywatnego oraz rodzinnego. Orzecznictwo ETPC pokazuje całe spektrum problemów dotykających

18 Tamże.

19 Zob. m.in. wyrok ETPC z 28 maja 1985 r., Abdulaziz, Cabales i Balkandali p-ko Zjednoczonemu Królestwu, 9214/80, 9473/81, 9474/81, § 78, HUDOC; wyrok ETPC z 22 lutego 1994 r., Burghartz p-ko Szwajcarii, 16213/90, § 27, HUDOC.

20 Wyrok ETPC z 22 marca 2012 r., Konstantin Markin p-ko Rosji, 30078/06, § 127, HUDOC.

21 Zob. rozdział K. Sękowskiej-Kozłowskiej Przemoc domowa i dyskryminacja ze względu na płeć – Opuz przeciwko Turcji i inne w niniejszej publikacji (DOI: 10.5281/zenodo.7309880).

22 Wyrok ETPC z 24 czerwca 1993 r., Schuler-Zgraggen p-ko Szwajcarii, 14518/89, HUDOC.

23 Wyrok ETPC z 26 czerwca 2014 r., S.A.S. p-ko Francji, 43835/11, HUDOC.

KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET 85

kobiety, które były przedmiotem badania naruszenia art. 14 w powiązaniu z art. 8 EKPC.

Tytułem przykładu można wskazać na dyskryminację w obszarze łączenia rodzin w związku z przepisami, które odmiennie traktowały migrantów i migrantki chcące sprowadzić do kraju swoich mężów²⁴ czy kwestie dotyczące nazwisk, takie jak brak prawnej możliwości zachowania po ślubie panieńskiego nazwiska²⁵ bądź nadania dziecku nazwiska matki²⁶. Orzecznictwo dotyczące art. 8 EKPC mieści w sobie także przypadki powiązane z dyskry-minacją w korzystaniu z praw ekonomicznych i socjalnych, tak jak w przypadku wyroków w sprawach dotyczących odmowy zatrudnienia kobiet w sektorze ochrony w państwo-wych spółkach²⁷ czy odmowy przyznania świadczenia rodzinnego samodzielnym matkom dzieci, których ojcostwo pozostawało nieustalone²⁸. Kwestie dotyczące zróżnicowanego traktowania ze względu na płeć w korzystaniu z różnego rodzaju świadczeń socjalnych były także rozpatrywane w powiązaniu z art. 1 Protokołu nr 1 do EKPC²⁹ dotyczącym ochrony własności³⁰.

Należy podkreślić, że z problematyką dyskryminacji kobiet wiąże się także część spraw, w których ETPC nie rozpatrzył zarzutu naruszenia art. 14 EKPC, ponieważ uznał badanie, czy doszło do dyskryminacji ze względu na płeć, za zbędne w świetle stwierdzenia innych naruszeń³¹ bądź z uwagi na to, że zarzut naruszenia art. 14 EKPC nie został podniesiony przez skarżące. Tytułem przykładu można wskazać sprawy dotyczące ochrony zdrowia reprodukcyjnego kobiet, w tym dostępu do aborcji w Polsce³². Choć ETPC nie badał w nich, czy doszło do naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć, rozstrzygnięcia te miały fundamentalne znaczenie dla oceny stanu przestrzegania praw kobiet w Polsce.

24 Wyrok ETPC z 28 maja 1985 r., Abdulaziz, Cabales i Balkandali p-ko Zjednoczonemu Królestwu, 9214/80, 9473/81, 9474/81, HUDOC.

25 Wyrok ETPC z 16 listopada 2004 r., Ünal Tekeli p-ko Turcji, 29865/96, HUDOC.

26 Wyrok ETPC z 7 stycznia 2014 r., Cusan i Fazzo p-ko Włochom, 77/07, HUDOC.

27 Wyrok ETPC z 2 marca 2015 r., Emel Boyraz p-ko Turcji, 61960/08, HUDOC; wyrok ETPC z 19 czerwca 2018 r., Hülya Ebru Demirel p-ko Turcji, 30733/08, HUDOC.

28 Wyrok ETPC z 11 maja 2021 r., Yocheva i Ganeva p-ko Bułgarii, 18592/15, 43863/15, HUDOC.

29 Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Dz.U. 1995 Nr 36, poz. 175.

30 Np. wyrok ETPC z 12 kwietnia 2006 r., Stec i in. p-ko Zjednoczonemu Królestwu, 65731/01, 65900/01, HUDOC.

31 Np. wyrok ETPC z 8 listopada 2011 r., V.C. p-ko Słowacji, 18968/07, HUDOC.

32 Wyrok ETPC z 20 marca 2007 r., Tysiąc p-ko Polsce, 5410/03, HUDOC; wyrok ETPC z 26 maja 2011 r., R.R. p-ko Polsce, 27617/04, HUDOC; wyrok ETPC z 30 października 2012 r., P. i S. p-ko Polsce, 57375/08, HUDOC.

86 Katarzyna SęKOwSKa-KOzłOwSKa

3. KOnwEnCJa w SPrawIE LIKwIDaCJI wSzELKICH