MIĘDZYNARODOWA KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI

RASOWEJ W ORZECZNICTWIE EUROPEJSKIEGO TRYbUNAŁU PRAW CZŁOWIEKA

W poddanym analizie orzecznictwie ETPC, biorąc pod uwagę doniosłość i powszechność KLDR, wskazać można na stosunkowo niewiele orzeczeń, w których pojawiły się odnie-sienia do tego instrumentu traktatowego, zarówno w kontekście przywołań decyzji, jak i uwag ogólnych lub końcowych KomLDR. Wszystkich tego rodzaju wyroków odnoto-wano 64, przy czym aż w 44 przypadkach dorobek KomLDR został przywołany jedynie w części odnoszącej się do faktów danej sprawy, w tym najczęściej tylko jako jeden z kolej-nych elementów standardu rekonstruowanego przez ETPC w danym obszarze na kanwie konkretnej sprawy. Niekiedy tak zdawkowe i niewnoszące żadnej wartości dodanej do

28 Decyzja KPC z 11 października 1979 r., Glimmerveen i Hagenbeek p-ko Holandii, 8348/78, 8406/78, https://juris.ohchr.org/ [dostęp: 3.01.2022].

29 Wyrok ETPC z 16 lipca 2009 r., Féret p-ko Belgii, 15615/07, HUDOC.

74 ALEKSANDRA GLISZCZYńSKA-GRAbIAS

zapadłego rozstrzygnięcia przywołanie następowało w sprawach doniosłej wagi, w których, jak się wydaje, włączenie bądź krytyczna analiza dorobku KomLDR byłyby ze wszech miar wskazane. Przykładowo w sprawie Vona przeciwko Węgrom³⁰, choć obszerne odniesienia do KomLDR pojawiają się w zdaniu zbieżnym do wyroku większości, przedstawionym przez sędziego Pinto de Albuquerque, właściwych analiz zdecydowanie zabrakło w za-sadniczej części zapadłego wyroku. Brak ten jest tym bardziej dostrzegalny, że KomLDR wypowiadał się na temat wolności zgromadzeń i zrzeszania się w kontekście publicznego głoszenia rasistowskich haseł nawołujących do nienawiści i przemocy oraz propagowania idei segregacji rasowej, ideologii faszystowskiej i hitleryzmu, m.in. rozstrzygając sprawę The Jewish Community of Oslo i inni przeciwko Norwegii³¹, która dotyczyła ograniczenia prawa do zgromadzania się wobec organizacji neonazistowskiej.

Odniesienia do opartego na wykładni KLDR acquis KomLDR w części wyroku, w któ-rej ETPC dokonywał właściwej oceny merytorycznej sprawy, znalazły się jedynie w pięciu wyrokach, które wskazano poniżej dla zobrazowania rodzaju spraw i kontekstów, w których standard ten znalazł zastosowanie. Pierwszym z nich jest wyrok w jednej z przełomowych spraw dotyczących zagadnienia odpowiedzialności za słowo, Jersild przeciwko Danii³². Dziennikarz duńskiej telewizji przeprowadził wywiad z członkami neonazistowskiej organi-zacji, nie opatrując go, zdaniem sądów krajowych, właściwym komentarzem dystansującym się od przekazywanych przez nich treści. Rozpatrując skargę dziennikarza na naruszenie jego wolności wypowiedzi, ETPC musiał wyważyć m.in. pomiędzy zobowiązaniami państw w zakresie przeciwdziałania rasistowskiej mowie nienawiści a prawem dziennikarza do relacjonowania, również w interesie publicznym, tego rodzaju postaw. Na argument doty-czący właśnie zobowiązań wynikających z KLDR wskazywał w swoich argumentach rząd szwedzki. Dostrzegł i rozważył go także ETPC w następujący sposób: „Trybunał pragnie na wstępie podkreślić, że jest szczególnie świadomy kluczowego znaczenia zwalczania dys-kryminacji rasowej we wszystkich jej formach i przejawach. […] kwestia ta miała już dawniej znaczenie ogólne, o czym świadczy chociażby fakt, że Konwencja ONZ [KLDR] pochodzi z 1965 r. W konsekwencji przedmiot i cel realizowany przez Konwencję ONZ ma duże znaczenie dla ustalenia, czy skazanie skarżącego, które – jak podkreślił Rząd – opierało się na przepisie uchwalonym w celu zapewnienia przestrzegania przez Danię Konwencji ONZ, było »konieczne« w rozumieniu art. 10 ust. 2 (art. 10–2)”. Jednocześnie, jak

30 Wyrok ETPC z  9 lipca 2013 r., Vona p-ko Węgrom, 35943/10, https://etpcz.ms.gov.pl/

etpccontent/$N/990000000000001_I_ETPC_035943_2010_Wy_2013-07-09_001 [dostęp: 10.01.2022].

Więcej na temat sprawy Vona w kontekście obecności odniesień do standardu KLDR znajduje się w dalszej części publikacji.

31 Decyzja KomLDR z 15 sierpnia 2005 r., The Jewish Community of Oslo in. p-ko Norwegii, 30/2003, https://juris.ohchr.org/ [dostęp:10.01.2022].

32 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 23 września 1994 r., Jersild p-ko Danii, 15890/89, HUDOC.

MIĘDZYNARODOWA KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM… 75

wskazywał ETPC, obowiązki wynikające z konieczności gwarancji wolności wypowiedzi zawartych w art. 10 EKPC muszą być tak dalece, jak jest to możliwe, interpretowane jako zgodne z obowiązkami państwa wynikającymi z KLDR. Jak podnosił dalej ETPC, jego zdaniem art. 10 jest zgodny ze zobowiązaniami rządu szwedzkiego wynikającymi z KLDR.

Trybunał uchylił się jednak wyraźnie od przedstawienia swojej interpretacji tzw. klauzuli należytego uwzględnienia z KLDR (ang. due regard clause), która została wprowadzona do KLDR m.in. na skutek wyrażanych podczas jej formułowania obaw, że zobowiązania do karania za rasistowską nienawiść i dyskryminację mogą prowadzić do nadmiernego ograniczania przez państwa swobody wypowiedzi. Ostatecznie ETPC uznał, że wolność wypowiedzi skarżącego została naruszona. Nie dostrzegł zatem owej niezgodności po-między zobowiązaniem Danii do karania za propagowanie określonych treści a uznaniem prawa dziennikarza do relacjonowania określonych zjawisk społecznych, nawet w formie udzielenia głosu środowiskom skrajnym, na podstawie art. 10 EKPC.

Z kolei w sprawie D.H. i inni przeciwko Czechom Trybunał, rozważając kwestie do-tyczące systemowego problemu umieszczania dzieci romskich w szkołach specjalnych, przywołał uwagi końcowe KomLDR do sprawozdania okresowego Czech, w których wskazywano dokładnie na to zjawisko jako naruszające zobowiązania państwa wynika-jące z KLDR³³. Odniesienia do standardu ONZ-owskiego w tym wyroku były szersze, jednak w części merytorycznej wyroku wskazano jedynie na uwagi końcowe, pomijając

33 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 13 listopada 2007 r., D.H. i in. p-ko Czechom, 57325/00, HUDOC.

Tabela 1. Wyroki ETPC do 31 grudnia 2020 r., w których przywołano KLDR lub dorobek KomLDR

Liczba wyroków, w których przywołano Konwencję lub dorobek Komitetu – ogółem 64

– w części dotyczącej faktów (facts) 44

– w części zawierającej ocenę Trybunału (court’s assessment) 5

– w stanowisku skarżącego 12

– w stanowisku rządu 3

– w stanowisku strony trzeciej 7

– w zdaniu odrębnym zbieżnym z wyrokiem 4

– w zdaniu odrębnym rozbieżnym z wyrokiem 11

– w tym wyroków Wielkiej Izby 18

Liczba wyroków, w których przywołano decyzje Komitetu w sprawach skarg indywidualnych 5 Liczba wyroków, w których przywołano uwagi końcowe Komitetu do sprawozdań

państw--stron Paktu 29

Liczba wyroków, w których przywołano komentarze ogólne Komitetu 9 Liczba wyroków, w których przywołano dorobek Komitetu w innej formie 4 Źródło: opracowanie własne.

76 ALEKSANDRA GLISZCZYńSKA-GRAbIAS

właściwe orzecznictwo KomLDR czy choćby analizę przepisów KLDR³⁴. Ostatecznie ETPC stwierdził, że w sprawie tej doszło do dyskryminacji, a odniesienia do Konwencji i dorobku orzeczniczego KomLDR posłużyły za wzmocnienie argumentacji dotyczącej uznania istnienia systemowego problemu segregacji w czeskich szkołach.

W kolejnym wyroku, w którym odniesienia do dorobku KomLDR i przepisów KLDR znalazły się w rozważaniach nad meritum sprawy, ETPC przywołał KLDR jako źródło zo-bowiązania do penalizowania czynów dokonywanych z rasistowskiej motywacji³⁵. Przywołał również uwagi końcowe KomLDR do sprawozdania okresowego tego państwa, w których mowa była o braku efektywnej implementacji obowiązujących przepisów w zakresie ra-sistowskich aktów przemocy, uznając, iż na skutek braku przeprowadzenia właściwego postępowania wyjaśniającego, pomimo występowania znaczących dowodów na rasistow-ską motywację dokonanego pobicia, zaistniało naruszenie EKPC, również w kontekście dyskryminacji na tle rasowym. Nie można jednak uznać, aby na taką konkluzję ETPC wpłynęło w sposób znaczący uwzględnienie dorobku KomLDR.

Czwarty ze zidentyfikowanych wyroków w omawianej grupie orzeczeń dotyczył uzna-nia przez ETPC, że wyroki sądów krajowych, które ukarały organizację pozarządową za zniesławienie miejscowego polityka poprzez nazwanie go „werbalnym rasistą”, stanowiły naruszenie wolności wyrażania opinii³⁶. Cała sprawa miała swoje źródło w wypowiedziach zniesławionego polityka na temat referendum dotyczącego zakazu budowy minaretów w Szwajcarii. To właśnie w tym kontekście ETPC przytoczył w swych rozważaniach fakt, iż KomLDR w uwagach końcowych do sprawozdania okresowego Szwajcarii wyraził wobec tej inicjatywy swoje zaniepokojenie³⁷.

Wyrokiem, w którym standard Konwencji i KomLDR miał największe znaczenie dla analizy i ostatecznej oceny dokonanej przez ETPC, jest wyrok Wielkiej Izby w sprawie Perinçek przeciwko Szwajcarii, dotyczącej penalizowania zaprzeczania zbrodni dokona-nej na Ormianach na początku XX w.³⁸ Jest to w rzeczywistości jedyny wyrok ETPC, co do którego można podnosić, iż w poważnym stopniu standard KLDR-owski został uwzględniony przy osiąganiu ostatecznych konkluzji wyroku. W szczególności ETPC po raz pierwszy przyjął aprobująco i zastosował argumentację wyrażoną w decyzji KomLDR w sprawie Faurisson przeciwko Francji, która niuansowała podejście do oceny penalizacji tzw. kłamstwa oświęcimskiego, czyli negowania Holocaustu.

34 Wyrok w sprawie D.H. został szczegółowo omówiony w dalszej części publikacji.

35 Wyrok ETPC z 11 marca 2014 r., Abdu p-ko Bułgarii, 26827/08, HUDOC.

36 Wyrok ETPC z 9 stycznia 2018 r., GRA Stiftung gegen Rassismus und Antisemitismus p-ko Szwajcarii, 18597/13, HUDOC.

37 Tamże, § 71.

38 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 15 października 2015 r., Perinçek p-ko Szwajcarii, 27510/08, HUDOC.

Wyrok ten został omówiony szczegółowo w dalszej części monografii.

MIĘDZYNARODOWA KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM… 77

Co interesujące, aż w 15 spośród zidentyfikowanych w toku badań wyroków ETPC, odniesienia do dorobku KomLDR pojawiały się w zdaniach odrębnych poszczególnych sędziów strasburskich. W przypadku niektórych z nich widoczna jest pogłębiona wiedza na temat systemu ONZ-owskiego, w tym zwłaszcza Konwencji i dorobku KomLDR. Jednym z sędziów, który wyjątkowo często w swoich zdaniach odrębnych w sposób analityczny przywoływał dorobek KomLDR, jest portugalski sędzia Pinto de Albuquerque. Dołączając swoje zdanie odrębne do wyroku w sprawie Vona przeciwko Węgrom, przedstawił on anali-zę, której ewidentnie zabrakło w rozważaniach samego ETPC, a która dotyczyła zakresu zobowiązań państw-stron KLDR w obszarze efektywnej implementacji poszczególnych przepisów tego traktatu. Sędzia Pinto de Albuquerque słusznie wskazywał, że zobowiązania te nie ograniczają się do „zadeklarowania karalności dyskryminacji rasowej na papierze”, a prawidłowa realizacja tych zobowiązań wymaga, aby zakaz dyskryminacji rasowej został wprowadzony do właściwych przepisów prawa krajowego, w tym prawa karnego, i był skutecznie stosowany przez sądy krajowe oraz inne organy państwa. Inne interesujące i istotne w omawianym kontekście zdanie (częściowo) odrębne zostało zgłoszone przez sędzię Ziemele w sprawie Andrejeva przeciwko Łotwie, dotyczącej rozróżnienia sposobu naliczania wysokości świadczeń emerytalnych za okres przepracowany podczas trwania reżimu ZSRR³⁹. Zgodnie z łotewską ustawą o emeryturach państwowych przy obliczaniu emerytur osób niebędących obywatelami Łotwy (przypadek skarżącej) można było bowiem brać pod uwagę jedynie okresy pracy na Łotwie, podczas gdy zasada ta nie obowiązywała w odniesieniu do obywateli Łotwy. Wyrok Wielkiej Izby ETPC stwierdził zaistnienie dyskryminacji w kontekście Protokołu nr 1 do Konwencji. W zdaniu częściowo odrębnym sędzia Ziemele wskazywała na art. 1 ust. 2 KLDR, który stanowi: „Niniejsza Konwencja nie ma zastosowania do zróżnicowania, wykluczenia, ograniczenia lub uprzywilejowania, ustalanych przez państwo-stronę niniejszej Konwencji w zależności od tego, czy chodzi o własnych obywateli, czy też o osoby nieposiadające jego obywatelstwa”. Z przywołaniem literatury przedmiotu sędzia Ziemele dowodziła również, iż choć rzeczywiście KomLDR ujmuje i interpretuje ten wyjątek w sposób ścisły i zawężający, nawet dokonujący się postęp w prawie ochrony praw człowieka, w tym w interpretacji Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, nie zniósł prawa suwerennego państwa do możliwości czynienia rozróżnienia między jego obywatelami a osobami niebędącymi jego obywatelami, tak długo jak cel lub skutek takiego ustawodawstwa lub działania władz państwa nie zawiera elementu dyskrymi-nacji ze względu na rasę, kolor skóry, pochodzenie lub pochodzenie narodowe lub etniczne.

Odnotować należy wreszcie obecność odwołań do standardu KLDR w dwóch skargach międzypaństwowych (Gruzja przeciwko Rosji oraz Ukraina przeciwko Rosji).

W pierwszej ze wskazanych spraw ETPC cytował uwagi końcowe KomLDR na temat

39 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 18 lutego 2009 r., Andrejeva p-ko Łotwie, 55707/00, HUDOC.

78 ALEKSANDRA GLISZCZYńSKA-GRAbIAS

Rosji (w sekcji „właściwe prawo międzynarodowe” wyroku)⁴⁰. Dotyczyły one kwestii bra-ku właściwych przepisów przejściowych w zakresie statusu prawnego obcokrajowców na terenie Federacji Rosyjskiej oraz utrudnionych procedur uzyskania pozwolenia na pobyt, które wprowadzały stan niepewności prawnej oraz braku uregulowania statusu jednostek ubiegających się o wydanie właściwych pozwoleń. Z kolei w przypadku drugiej ze skarg, dotyczącej naruszeń praw człowieka dokonywanych przez Rosję na terytorium Krymu, Wielka Izba ETPC w decyzji o dopuszczalności⁴¹ przywoływała i analizowała skargę z uwzględnieniem wyroku Międzynarodowego Trybunału Karnego, który badał zarzuty o systemową dyskryminację przez Rosję Tatarów krymskich oraz etnicznych Ukraińców w świetle przepisów KLDR.

4. WNIOSKI

Analizując skalę i rodzaj obecności odniesień do Konwencji i KomLDR w orzecznictwie ETPC, uznać należy, że obecność ta jest mało znacząco zarówno pod względem meryto-rycznym, jak i ilościowym, w szczególności przy uwzględnieniu faktu, iż Konwencja jest jednym z najstarszych i najszerzej ratyfikowanych instrumentów systemu traktatowego, który dodatkowo dotyczy jednego z najbardziej powszechnych problemów w obszarze ochrony praw człowieka. Nawet orzeczenia, w których odniesienia te znalazły się w roz-ważaniach ETPC nad meritum danej sprawy, nie mogą być traktowane jako wyznaczające lub wpływające na standard strasburski, ze względu na brak jednoznacznego przełożenia na konkluzje Trybunału. Są to raczej pojedyncze przypadki częściowego oparcia się na dorobku KomLDR bądź przepisach KLDR lub wręcz ich przywołania w toku rozważań, jednak bez żadnego przełożenia na samo uzasadnienie podjętej w danej sprawie decyzji.

W zdecydowanej większości przeanalizowanych przypadków jedyny rodzaj obecności standardu genewskiego w orzecznictwie ETPC w obszarze objętym zakresem KLDR i działalności KomLDR ograniczał się do wskazania istnienia jego relewantnych elementów bez jakiegokolwiek ujęcia analitycznego.

40 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 3 lipca 2014 r., Gruzja p-ko Rosji, 13255/07, HUDOC.

41 Choć przedmiotem badań, których rezultaty są omawiane w niniejszej publikacji, pozostają wyroki, nie zaś decyzje ETPC, w tym przypadku, ze względu na wyjątkowy, międzypaństwowy charakter skargi, zdecydowano się włączyć ten przypadek do analizy. Zob. decyzja ETPC z 16 grudnia 2020 r., Ukraina p-ko Rosji, 20958/14, 38334/18, HUDOC.

Katarzyna Sękowska-Kozłowska

KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH