150 KATARZYNA SęKOWSKA-KOZŁOWSKA
Kluczowe znaczenie ma ponadto zapewnienie zdolności do czynności prawnych w rozu-mieniu art. 12 Konwencji17.
Konwencja, podobnie jak inne traktaty ONZ z dziedziny praw człowieka, ustanawia organ monitorujący przestrzeganie przez państwa-strony praw w niej zawartych, którym jest Komitet do spraw Praw Osób Niepełnosprawnych18. Posiada on kompetencje do rozpatrywania sprawozdań państw-stron z realizacji KPON oraz uchwalania komentarzy ogólnych, w których prezentowana jest wykładnia poszczególnych artykułów KPON.
Ponadto na podstawie przepisów Protokołu Fakultatywnego, który został uchwalony równolegle z KPON19, KomPON posiada kompetencje do rozpatrywania skarg indywi-dualnych oraz prowadzenia postępowania wyjaśniającego w odniesieniu do państw, które przystąpiły do Protokołu Fakultatywnego20.
2. PRAWA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIAMI W KONWENCjI O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA
I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI ORAZ ORZECZNICTWIE
KONWENCjA O PRAWACH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 151
umysłowo chorej21. Kryterium niepełnosprawności nie zostało natomiast ujęte w katalogu cech prawnie chronionych przed dyskryminacją w korzystaniu z praw zawartych w EKPC (art. 14 EKPC), jak również w Protokole nr 12 do EKPC, który rozszerza zakaz dyskry-minacji na wszelkie inne prawa. Ponieważ katalog cech prawnie chronionych w EKPC ma charakter otwarty, obecnie nie ulega wątpliwości, że obejmuje także zakaz dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność22.
W praktyce orzeczniczej ETPC znajdziemy bogaty wybór spraw dotyczących praw osób z niepełnosprawnościami, przy czym tylko część z nich opiera się na zarzucie naru-szenia art. 14 EKPC. Wśród spraw odnoszących się do narunaru-szenia zakazu dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność w korzystaniu z praw i wolności zawartych w EKPC można tytułem przykładu wskazać przede wszystkim sprawy dotyczące naruszenia art. 14 w po-wiązaniu z art. 8 EKPC (ochrona życia prywatnego i rodzinnego)23, a także w powiązaniu z art. 1 Protokołu nr 1 (ochrona własności)24 czy też w powiązaniu z art. 2 Protokołu nr 1 (prawo do edukacji)25. W przypadku części spraw dotyczących dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność ETPC odstąpił od badania zarzutu naruszenia art. 14, poprzestając na stwierdzeniu naruszenia innych powiązanych artykułów EKPC26.
Na przestrzeni lat ETPC wykształcił bogaty dorobek dotyczący poszanowania praw osób z niepełnosprawnościami w odniesieniu do większości praw i wolności zawartych w EKPC. W przypadku art. 2 (prawo do życia) są to przede wszystkim sprawy dotyczące zgonów osób z niepełnosprawnościami przebywających w areszcie27, szpitalu psychiatrycz-nym28 lub domu opieki społecznej29. Przedmiotem oceny ETPC były zarówno naruszenia w aspekcie materialnym, czyli dotyczące niedopełnienia przez państwa obowiązku ochrony życia osób znajdujących się pod jego pieczą, jak i proceduralnym, tj. braku przeprowadze-nia efektywnego dochodzeprzeprowadze-nia w przypadku takiej śmierci. Przykładowo ETPC badał, czy doszło do naruszenia art. 2 EKPC w przypadku popełnienia samobójstwa przez pacjentów
21 Zob. np. M. Szwed, The Notion of ‘a Person of Unsound Mind’ Under Article 5 § 1(e) of the European Convention on Human Rights, „Netherlands Quarterly of Human Rights” 2020, t. 38, nr 4, 283–301, https://
www.doi.org/10.1177/0924051920968480.
22 Wyrok ETPC z 30 kwietnia 2009 r., Glor p-ko Szwajcarii, 13444/04, § 80, HUDOC.
23 Tamże; wyrok ETPC z 11 grudnia 2018 r., Belli i Arquier-Martinez p-ko Szwajcarii, 65550/13, HUDOC; wyrok ETPC z 18 lutego 2020 r., Cînța p-ko Rumunii, 3891/19, HUDOC.
24 Wyrok ETPC z 22 marca 2016 r., Guberina p-ko Chorwacji, 23682/13, HUDOC.
25 Wyrok ETPC z 23 lutego 2016 r., Çam p-ko Turcji, 51500/08, HUDOC.
26 Np. wyrok ETPC z 10 stycznia 2017 r., Kacper Nowakowski p-ko Polsce, 32407/13, HUDOC; wyrok ETPC z 29 marca 2016 r., Kocherov i Sergeyeva p-ko Rosji, 16899/13, HUDOC.
27 Np. wyrok ETPC z 21 grudnia 2010 r., Jasinskis p-ko Łotwie, 45744/08, HUDOC.
28 Np. wyrok ETPC z 18 czerwca 2013 r., Nenchewa i in. p-ko Bułgarii, 48609/06, HUDOC.
29 Np. wyrok ETPC z 17 lipca 2014 r., Centre for Legal Resources on behalf of Valentin Câmpeanu p-ko Rumunii, 47848/08, HUDOC.
152 KATARZYNA SęKOWSKA-KOZŁOWSKA
szpitala psychiatrycznego30. Nierzadko są to przypadki dotyczące systemowych i ciężkich zaniedbań związanych z brakiem zapewnienia należytej opieki pacjentom danej placów-ki, tak jak w przypadku sprawy dotyczącej śmierci 15 dzieci i młodych pensjonariuszy bułgarskiego domu opieki dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, które zmarły jednej zimy na skutek chorób, niedożywienia i wyziębienia31, lub jednego z wielu zgonów wśród osób przebywających w rumuńskim szpitalu psychiatrycznym32. Niekiedy przyczyną naruszeń art. 2 EKPC jest brak zapewnienia potrzebnego wsparcia i komunikacji osobie z niepełnosprawnością, tak jak w przypadku zatrzymania po pobiciu pijanego głuchonie-mego mężczyzny, który zmarł w areszcie na skutek niezapewnienia mu opieki medycznej33. Jak wynika z orzecznictwa ETPC, osoby z niepełnosprawnościami z uwagi na swoją sytuację mogą być szczególnie bezbronne i narażone na naruszenia swoich praw, należąc do tzw. grupy wrażliwej (ang. vulnerable group)34. Dotyczy to przykładowo osób, które na skutek niemożności samodzielnego funkcjonowania, barier w komunikacji czy sytuacji społecznej nie są w stanie dochodzić ochrony swoich praw. W przypadku gdy takie osoby przebywają dodatkowo w placówce znajdującej się pod kontrolą państwa (np. zakładzie karnym czy szpitalu psychiatrycznym), która to sytuacja sama w sobie wpływa na szcze-gólnie trudne położenie danej osoby (ang. vulnerable position)35 bez względu na stan jej sprawności, narażenie na naruszenia praw staje się jeszcze większe. Świadczy o tym duża liczba spraw dotyczących naruszenia art. 3 EKPC (zakaz tortur oraz innego nieludzkiego lub poniżającego traktowania) wobec osób z niepełnosprawnościami przymusowo osa-dzonych w różnego typu ośrodkach nadzorowanych przez państwo. Sprawy te dotyczą np. poniżającego i nieludzkiego traktowania pacjentów szpitali psychiatrycznych36 lub niepełnosprawnych pensjonariuszy domu opieki społecznej, w tym dzieci37. Szczególnie liczna jest grupa spraw dotyczących warunków zatrzymania lub odbywania kary pozbawie-nia wolności przez osoby z niepełnosprawnościami, które na skutek braku przystosowapozbawie-nia zakładów karnych nie mogły samodzielnie poruszać się i opuszczać celi, korzystać ze
30 Np. wyrok ETPC z 31 stycznia 2019 r., Fernandes de Oliveira p-ko Portugalii, 78103/14, HUDOC;
wyrok ETPC z 22 listopada 2016 r., Hiller p-ko Austrii, 1967/14, HUDOC.
31 Wyrok ETPC z 18 czerwca 2013 r., Nenchewa i in. p-ko Bułgarii, 48609/06.
32 Wyrok ETPC z 17 lipca 2014 r., Centre for Legal Resources on behalf of Valentin Câmpeanu p-ko Rumunii, 47848/08.
33 Wyrok ETPC z 21 grudnia 2010 r., Jasinskis p-ko Łotwie, 45744/08.
34 Zob. np. wyrok ETPC z 17 lipca 2014 r., Centre for Legal Resources on behalf of Valentin Câmpeanu p-ko Rumunii, 47848/08, § 131.
35 Zob. np. wyrok ETPC z 17 grudnia 2009 r., Denis Vasilyev p-ko Rosji, 32704/04, § 115, HUDOC.
36 Np. wyrok ETPC z 27 lutego 2014 r., Koroviny p-ko Rosji, 31974/11, HUDOC; wyrok ETPC z 23 lipca 2015 r., Bataliny p-ko Rosji, 10060/07, HUDOC.
37 Zob. wyrok ETPC z 17 stycznia 2012 r., Stanev p-ko Bułgarii, 36760/06, HUDOC.
KONWENCjA O PRAWACH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 153
stołówki czy łaźni, a ich codzienne funkcjonowanie było uzależnione od pomocy innych współwięźniów38.
Zarzut naruszenia art. 3 EKPC został także podniesiony w sprawach dotyczących wydalenia lub ekstradycji osób, które wskazywały, że w związku ze swoją niepełnospraw-nością będą narażone w kraju pochodzenia na nieludzkie lub poniżające traktowanie39. Istotnym wątkiem związanym z naruszeniem art. 3 EKPC jest także kwestia pozytywnych obowiązków ciążących na państwie w odniesieniu do ochrony przed prześladowaniem i nienawiścią z uwagi na niepełnosprawność40.
Art. 5 EKPC (prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego) znajduje zastosowanie przede wszystkim w sprawach dotyczących legalności osadzenia w zakładzie psychiatrycz-nym41 lub innego rodzaju instytucjach opiekuńczych42. Zarzut naruszenia art. 6 EKPC (prawo do rzetelnego procesu sądowego) jest podnoszony w szczególności w sprawach dotyczących przebiegu procedury ubezwłasnowolnienia lub innego rodzaju ograniczenia zdolności do czynności prawnych43, a także w odniesieniu do innych kwestii związanych z prawem do sądu, takich jak zapewnienie wsparcia pełnomocnika44 czy przewlekłość postępowania rozstrzygającego o przyznaniu renty z tytułu niepełnosprawności45.
Kwestia korzystania ze zdolności do czynności prawnych, w szczególności osób z nie-pełnosprawnością intelektualną lub chorobą psychiczną, jest także zazwyczaj badana w kontekście naruszenia prawa do prywatności (art. 8 EKPC)46. Na podstawie dorobku ETPC można stwierdzić, że ze względu na swoją pojemną formułę art. 8 EKPC znajduje szerokie zastosowanie w sprawach dotyczących różnych aspektów poszanowania życia prywatnego osób z niepełnosprawnościami, włączając w to tak fundamentalne kwestie,
38 Np. wyrok ETPC z 10 lipca 2001 r., Price p-ko Wielkiej Brytanii, 33394/96, HUDOC; wyrok ETPC z 24 października 2006 r., Vincent p-ko Francji, 6253/03, HUDOC; wyrok ETPC z 10 stycznia 2012 r., Arutyunyan p-ko Rosji, 48977/09, HUDOC; wyrok ETPC z 25 września 2013 r., Grimailovs p-ko Łotwie, 6087/03, HUDOC.
39 Np. wyrok ETPC z 29 stycznia 2013 r., S.H.H p-ko Wielkiej Brytanii, 60367/10, HUDOC; wyrok ETPC z 16 kwietnia 2013 r., Aswat p-ko Wielkiej Brytanii, 17299/12, HUDOC.
40 Wyrok ETPC z 24 lipca 2012 r., Đorđević p-ko Chorwacji, 41526/10, HUDOC.
41 Np. wyrok ETPC z 22 stycznia 2012 r., Sykoro p-ko Republice Czeskiej, 23419/07, HUDOC; wyrok ETPC z 22 stycznia 2013 r., Lashin p-ko Rosji, 33117/02, HUDOC.
42 Np. wyrok ETPC z 17 stycznia 2012 r., Stanev p-ko Bułgarii, 36760/06; wyrok ETPC z 22 stycznia 2013 r., Mihailovs p-ko Łotwie, 35939/10, HUDOC.
43 Np. wyrok ETPC z 27 marca 2008 r., Shtukaturov p-ko Rosji, 44009/05, HUDOC; wyrok ETPC z 18 września 2014 r., Ivinović p-ko Chorwacji, 13006/13, HUDOC; wyrok ETPC z 31 maja 2016 r., A.N.
p-ko Litwie, 17280/08, HUDOC.
44 Wyrok ETPC z 23 marca 2016 r., Blokhin p-ko Rosji, 47152/06, HUDOC.
45 Wyrok ETPC z 8 kwietnia 2003 r., Mocie p-ko Francji, 46096/99, HUDOC.
46 Np. wyrok ETPC z 27 marca 2008 r., Shtukaturov p-ko Rosji, 44009/05; wyrok ETPC z 31 maja 2016 r., A.N. p-ko Litwie, 17280/08.
154 KATARZYNA SęKOWSKA-KOZŁOWSKA
jak decydowanie o przebiegu terapii, w tym jej uporczywego kontynuowania47, lub o za-kończeniu życia w drodze wspomaganego samobójstwa48. Bogate jest także orzecznictwo odnoszące się do poszanowania prawa do życia rodzinnego osób z niepełnosprawnościami, dotyczące w szczególności wykonywania władzy rodzicielskiej49, realizowania kontaktów z dzieckiem50 oraz prawa do zawarcia małżeństwa51.
Przepisy EKPC odnoszące się do ochrony własności (Protokół nr 1, art. 1) znajdu-ją zastosowanie przede wszystkim w różnego rodzaju sprawach dotyczących świadczeń socjalnych związanych z niepełnosprawnością52, a także kwestiach takich jak stosowanie ulgi podatkowej53 czy odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa za urodzenie dziecka z niepełnosprawnością54. W dorobku ETPC znajdują się także wyroki dotyczące naruszenia prawa osób z niepełnosprawnościami do edukacji (Protokół nr 1, art. 2)55 oraz do uczestnictwa w wyborach (Protokół nr 1, art. 3)56.