KONWENCJA O OCHRONIE WSZYSTKICH OSÓB PRZED WYMUSZONYM ZAGINIĘCIEM W ORZECZNICTWIE WYMUSZONYM ZAGINIĘCIEM W ORZECZNICTWIE

EUROPEJSKIEGO TRYBUNAŁU PRAW CZŁOWIEKA

Konwencja o ochronie wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem jest przywoływana przez ETPC niezwykle rzadko – dotychczas jedynie w dwunastu wyrokach, z czego w czte-rech w części zawierającej ocenę Trybunału. Pewien wpływ na tak nikłą obecność Konwencji w orzecznictwie ETPC ma niewątpliwie krótki okres obowiązywania Konwencji, która weszła w życie w 2010 r. Niemniej należy podkreślić, że częstotliwość odwołań nie wzrosła

14 The International Convention for the Protection of all Persons from Enforced Disappearance, Resolution 1868 (2012) Final, § 9.3.2, https://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-en.

asp?fileid=18076&lang=en [dostęp: 9.01.2022].

15 Zgodnie z orzecznictwem Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka, jeśli wymuszone zaginięcia są długie, to stanowią tortury. Por. wyrok Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka z 29 lipca 1988 r., Velásquez Rodríguez p-ko Hondurasowi, § 187, https://www.corteidh.or.cr/docs/casos/

articulos/seriec_04_ing.pdf [dostęp: 9.01.2022].

142 GRAżYNA BARANOWSKA

z czasem i ostatni raz ETPC powoływał się na KWZ w 2017 r.¹⁶ Dzieje się tak mimo tego, że Trybunał rozpatrzył dotychczas ponad 200 skarg dotyczących wymuszonych zaginięć¹⁷. Trybunał po raz pierwszy przywołał KWZ w 2009 r., a więc rok przed jej wejściem w życie, w wyroku w sprawie Varnava i inni przeciwko Turcji. Skarga, której dotyczył wyrok, została złożona przez krewnych greckich Cypryjczyków, którzy zaginęli w 1974 r.

po tureckiej inwazji na wyspę¹⁸. Turcja zaakceptowała procedurę skargi indywidualnej do ETPC w styczniu 1987 r., a skarga w sprawie Varnava i inni przeciwko Turcji została zło-żona w styczniu 1990 r. Dotyczyła ona zatem naruszenia, do którego doszło 13 lat przed przyjęciem procedury skargi indywidualnej przez Turcję oraz 16 lat przed jej złożeniem do ETPC. Trybunał uznał te skargi za dopuszczalne poprzez uznanie wymuszonych zaginięć za naruszenia ciągłe. Podkreślił jednocześnie, że skarżący mogą mieć roszczenia jedynie w odniesieniu do wydarzeń, które trwały po związaniu się państwa EKPC i dotyczyły

16 Wyrok ETPC z 6 lipca 2017 r., Trivkanović p-ko Chorwacji, 12986/13, HUDOC.

17 Zob. następujące publikacje zawierające analizy orzecznictwa ETPC dotyczące wymuszonych zaginięć: S. Jöttens, Enforced disappearances und EMRK, Berlin 2012; G. Baranowska, Wymuszone zaginięcia…, dz. cyt., s. 71–152.

18 Jedna kategoria zarzutów w skardze międzypaństwowej złożonej przez Cypr przeciwko Turcji dotyczyła tych samych wydarzeń, jednak ETPC nie odwołał się do Konwencji o ochronie wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem. Wyrok ETPC z 10 maja 2001 r., Cypr p-ko Turcji, 25781/94, HUDOC.

Tabela 1. Wyroki ETPC do 31 grudnia 2020 r., w których przywołano KWZ lub dorobek KomWZ

Liczba wyroków, w których przywołano Konwencję lub dorobek Komitetu – ogółem 12

– w części dotyczącej faktów (facts) 5

– w części zawierającej ocenę Trybunału (court’s assessment) 4

– w stanowisku skarżącego 0

– w stanowisku rządu 0

– w stanowisku strony trzeciej 2

– w zdaniu odrębnym zbieżnym z wyrokiem 1

– w zdaniu odrębnym zbieżnym z wyrokiem 1

– w tym wyroków Wielkiej Izby 4

Liczba wyroków, w których przywołano decyzje Komitetu w sprawach skarg indywidualnych 0 Liczba wyroków, w których przywołano uwagi końcowe Komitetu do sprawozdań

państw--stron Paktu 0

Liczba wyroków, w których przywołano komentarze ogólne Komitetu 0 Liczba wyroków, w których przywołano dorobek Komitetu w innej formie 0 Źródło: opracowanie własne.

KONWENCJA O OCHRONIE WSZYSTKICH OSÓB PRZED WYMUSZONYM ZAGINIĘCIEM 143

„ciągłego niewyjaśniania na drodze efektywnego śledzenia losu i miejsc pobytu zaginio-nych mężczyzn”¹⁹.

Rozstrzygając skargę, Trybunał przywołał oprócz KWZ liczne dokumenty prawno-międzynarodowe dotyczące wymuszonych zaginięć, tj. postanowienia Deklaracji ONZ o ochronie wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem (1994), Komentarze Ogólne Grupy Roboczej ONZ ds. Wymuszonych i Przymusowych Zaginięć do Deklaracji (1998, 2000) oraz Międzyamerykańską konwencję o wymuszonych zaginięciach osób (1994). Od-nosząc się do KWZ, Trybunał powołał się m.in. na art. 8, zgodnie z którym, jeśli państwo stosuje przedawnienia odnośnie do wymuszonych zaginięć, okresy przedawnienia powinny być długie oraz rozpoczynać się z chwilą zakończenia przestępstwa, z uwzględnieniem trwa-łego charakteru tego przestępstwa²⁰. Był to jak dotychczas jedyny wyrok, w którym ETPC szczegółowo analizował standardy międzynarodowe dotyczące wymuszonych zaginięć²¹.

W toku rozpatrywania skargi w sprawie Varnava i inni przeciwko Turcji Trybunał przy-wołał KWZ, analizując wymóg wniesienia skargi w ciągu sześciu miesięcy od podjęcia ostatecznej decyzji krajowej. Biorąc pod uwagę art. 8 KWZ oraz statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, ETPC stwierdził, iż istnieje konsensus co do możliwości ścigania spraw-ców wymuszonych zaginięć nawet wiele lat po samym zaginięciu. Konsekwentnie uznał, iż nie może zbyt rygorystycznie oczekiwać od krewnych osób zaginionych szybkiego złożenia skargi do ETPC²². Te rozważania doprowadziły do przyjęcia przez Trybunał następującego podejścia do terminu złożenia skargi indywidualnej do ETPC w takich sytuacjach: bliscy osób zaginionych powinni złożyć takie skargi, gdy zdają sobie sprawę – lub gdy powinni zdać sobie sprawę – że nie jest i nie będzie prowadzone efektywne śledztwo. W skomplikowanej sytuacji po konflikcie międzynarodowym może to być nawet kilka lat. Gdy w takiej sytuacji

19 Wyrok ETPC z 18 września 2009 r., Varnava i in. p-ko Turcji, 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90, 16073/90, § 134, HUDOC. Wszystkie tłumaczenia są tłumaczeniami własnymi autorki, chyba że zaznaczono inaczej.

20 Ponadto ETPC przywołał art. 1 (zakaz stosowania wymuszonych zaginięć), art. 2 (definicja wymuszonych zaginięć), art. 3 (obowiązek ścigania zaginięć dokonanych bez upoważnienia, pomocy lub milczącej zgody państwa i wymierzanie sprawiedliwości osobom odpowiedzialnym za nie), art. 4 (zapewnienie karania wymuszonych zaginięć w prawie karnym), art. 5 (rozległa lub systematyczna praktyka wymuszonych zaginięć stanowi zbrodnię przeciwko ludzkości). Tamże, § 89–92.

21 W innym wyroku ETPC przywołał różne instrumenty dotyczące wymuszonych zaginięć, niemniej nie wymienił postanowień traktatów tak szczegółowo jak w wypadku Varnava i inni przeciwko Turcji – zob.

wyrok ETPC z 18 grudnia 2012 r., Aslakhanova i in. p-ko Rosji, 2944/06, 8300/07, 50184/07, 332/08, 42509/10, § 60–63, HUDOC, przywołujący: rezolucję Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy na temat wymuszonych zaginięć z 2003 r., Konwencję o ochronie wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem oraz Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego.

22 Wyrok ETPC z 18 września 2009 r., Varnava i in. p-ko Turcji, 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90, 16073/90, § 163.

144 GRAżYNA BARANOWSKA

prowadzone jest śledztwo, bliscy mogą czekać dłużej, niemniej po upływie więcej niż dzie-sięciu lat skarżący muszą wskazać w przekonujący sposób, że „istniał trwający i konkretny postęp, który uzasadniał dalsze opóźnienie składania skargi do ETPC”²³. W wypadku zaginięć, do których doszło w 1974 r. na Cyprze, Trybunał uznał za ten moment rok 1990.

Ta argumentacja ETPC ze sprawy Varnava i inni przeciwko Turcji była kluczowa dla rozstrzygania kolejnych skarg dotyczących wymuszonych zaginięć, do których doszło przed związaniem się państwa EKPC. Trybunał konsekwentnie uznał za niedopuszczalne skargi związane z zaginięciami na Cyprze złożone po 1990 r., nie powołując się jednak już na KWZ²⁴. Uznając za dopuszczalne dwie skargi przeciwko Chorwacji, dotyczące wymuszonych zaginięć w trakcie wojny w 1991 r., złożonych odpowiednio w 2008 i 2013, Trybunał przywołał KWZ cytowaną w sprawie Varnava i inni przeciwko Turcji²⁵. Również rozstrzygając skargę Janowiec i inni przeciwko Rosji, czyli skargi rodzin katyńskich, Trybunał powołał się na ustalenia z wyroku w sprawie Varnava i inni przeciwko Turcji i stwierdził, że choć nie istnieją oczywiste kryteria prawne pozwalające ustalić jednoznacznie maksymalny okres, który może upłynąć między zaginięciem a wniesieniem skargi, to nie powinien on przekraczać dziesięciu lat²⁶. Trybunał opierał zatem na KWZ rozumowanie dotyczące wymuszonych zaginięć jako naruszeń ciągłych, jednocześnie w praktyce ograniczał tę ciągłość do 10 lat²⁷.

Trybunał nie przyjął własnej definicji wymuszonych zaginięć i jedynie w nielicznych wyrokach odniósł się do definicji tego pojęcia²⁸, przywołując w takich sytuacjach definicję

23 Tamże, § 165–166.

24 Zob. np. decyzja ETPC z 1 grudnia 2009 r., Karefyllides i in. p-ko Turcji, 45503/99, HUDOC.

25 Wyrok ETPC z 20 stycznia 2011 r., Skendzić i Krznarić p-ko Chorwacji, 16212/08, § 70–73, HUDOC; wyrok ETPC z 6 lipca 2017 r., Trivkanović p-ko Chorwacji, 12986/13, § 54–58.

26 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 21 października 2013 r., Janowiec i in. p-ko Rosji, 55508/07, 2952/09, § 146, HUDOC. Szerzej na temat problematyki temporalnej w sprawie Janowiec i in. p-ko Rosji zob. I.C. Kamiński, Właściwość czasowa (ratione temporis) Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w sprawach dotyczących prawa do życia – uwagi na kanwie „skarg katyńskich”, [w:] M. Balcerzak, T. Jasudowicz, J. Kapelańska-Pręgowska (red.), Europejska Konwencja Praw Człowieka i jej system kontrolny – perspektywa systemowa i orzecznicza, Toruń 2011, s. 333–357; G. Baranowska, Wymuszone zaginięcia…, dz. cyt., s. 86–92. W kontekście dorobku organów traktatowych zob. również rozdział G. Baranowskiej, Obowiązek przeprowadzenia skutecznego śledztwa i naruszenia ciągłe – Janowiec i inni przeciwko Rosji w niniejszej publikacji (DOI: 10.5281/zenodo.7309910).

27 Wyjątkiem jest kryterium „wartości Konwencji”, zwane też klauzulą humanitarną, zgodnie z którą związek między terminem wejścia w życie EKPC wobec danego państwa a śmiercią może być słabszy, jeśli jest to konieczne ze względu na ochronę gwarancji i wartości leżących u podstaw EKPC. Zob. W. Schabas, Do the „Underlying Values” of the European Convention on Human Rights begin in 1950?, „Polish Yearbook of International Law” 2013, nr 33, s. 247–258.

28 Na temat różnic w  definicjach wymuszonych zaginięć przyjętych w  różnych instrumentach prawnomiędzynarodowych zob. G. Baranowska, Wymuszone zaginięcia…, dz. cyt., s. 39–67.

KONWENCJA O OCHRONIE WSZYSTKICH OSÓB PRZED WYMUSZONYM ZAGINIĘCIEM 145

zawartą w KWZ²⁹. Szczególne znaczenie miało to w wyroku w sprawie El-Masri przeciwko byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii, dotyczącej współpracy władz Macedonii z CIA przy pozbawieniu wolności oskarżonego o terroryzm. Jego los został utajniony, a on został pozbawiony ochrony prawnej. Trybunał stwierdził w tej sprawie jednoznacznie, iż zatrzy-manie i pozbawienie wolności stanowiły wymuszone zaginięcie w rozumieniu KWZ³⁰. Jest to wyjątkowe stwierdzenie, ponieważ w żadnej innej sprawie Trybunał nie orzekł, że dane okoliczności stanowiły wymuszone zaginięcie w rozumieniu KWZ. Takie jasne zajęcie stanowiska przez ETPC ma istotne znaczenie, ponieważ państwa zaangażowane w program tajnych więzień CIA podnosiły, że program ten nie stanowi naruszenia prawa międzynarodowego. W odpowiedzi to liczne organy międzynarodowe oceniły, iż tajne więzienia CIA są naruszeniem praw człowieka i nazwały je wymuszonym zaginięciem.

Ocena Trybunału wpisała się w ten trend³¹.

Trybunał nie rozwinął w swoim orzecznictwie występującego w KWZ prawa do prawdy, co zostało dwukrotnie podniesione przez sędziów w zdaniach odrębnych do wyroków³². KWZ jest pierwszą umową międzynarodową zawierającą „prawo do prawdy”. Zgodnie z art. 24 ust. 3 Konwencji każda osoba, która ucierpiała bezpośrednio w wyniku wymu-szonego zaginięcia, „ma prawo znać prawdę o okolicznościach wymuwymu-szonego zaginięcia,

29 Wyrok ETPC z 15 lutego 2011 r., Palić p-ko Bośni i Hercegowinie, 4704/04, § 33, HUDOC.

30 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 13 grudnia 2012 r., El-Masri p-ko byłej jugosłowiańskiej Republice Macedonii, 39630/09, § 240, HUDOC. ETPC powołuje się na definicje z prawa międzynarodowego (a nie tylko KWZ), odsyłając do części zawierającej analizę prawa międzynarodowego (tj. § 95 i 100). Zawarta tam jest definicja z KWZ oraz rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy wymieniająca elementy składające się na wymuszone zaginięcia.

31 Zob. Human Rights Council, 30th session Agenda item 3, Promotion and Protection of All Human Rights, Civil, Political, Economic, Social and Cultural Rights, Including the Right to Development Joint Study on Global Practices in Relation to Secret Detention in the Context of Countering Terrorism of the Special Rapporteur on the Promotion and Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms While Countering Terrorism, Martin Scheinin; The Special Rapporteur on Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, Manfred Nowak; The Working Group On Arbitrary Detention Represented By Its Vice-Chair, Shaheen Sardar Ali; and The Working Group On Enforced Or Involuntary Disappearances Represented by Its Chair, Jeremy Sarkin, A/HRC/13/42, 19.02.2010, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G10/134/99/PDF/G1013499.pdf?OpenElement [dostęp: 9.01.2022];

zob. też A. Szpak, Amerykańska praktyka „renditions” jako współczesny przykład wymuszonych zaginięć, „Studia Prawnicze” 2009, nr 1–2, s. 179–180, https://doi.org/10.37232/sp.2009.1-2.7.

32 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 21 października 2013 r., Janowiec i in. p-ko Rosji, 55508/07, 2952/09 – zdanie częściowo odrębne sędziów Ziemele, De Gaetano, Laffranque i Keller, § 9. Co ciekawe, jest to jedyne odwołanie do KWZ w obu wyrokach w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji; Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 13 grudnia 2012 r., El-Masri p-ko byłej jugosłowiańskiej Republice Macedonii, 39630/09 – zdanie zbieżne sędziów Tulkens, Spielmanna, Scilianosa i Keller, § 2 – sędziowie nie powołali się bezpośrednio na KWZ, a jedynie na prawo do prawdy, przywołując argumentację organizacji pozarządowych w tej sprawie, w której to argumentacji prawo do prawdy bezpośrednio łączono z KWZ.

146 GRAżYNA BARANOWSKA

o postępie i wynikach dochodzenia oraz o losie osoby zaginionej”. Rozstrzygając skargi dotyczące wymuszonych zaginięć, powołanie się na ten aspekt KWZ mogłoby wzmocnić prawa bliskich osób zaginionych do informacji o nich.

Mimo licznych wyroków dotyczących wymuszonych zaginięć ETPC wspierał wykład-nię EKPC poprzez odwołania do KWZ jedynie incydentalnie. Istotne znaczenie miało powołanie się na art. 8 KWZ, kiedy ETPC analizował dopuszczalność skarg dotyczących wymuszonych zaginięć, do których doszło przed związaniem się przez państwo EKPC.

Trybunał, powołując się na KWZ, uznał wymuszone zaginięcia za naruszenia ciągłe, jedno-cześnie w praktyce ograniczając możliwość składania skarg do tych wydarzeń, do których doszło 10 lat przed złożeniem skargi.

Katarzyna Sękowska-Kozłowska

KONWENCJA O PRAWACH OSÓB