UWAGI WSTĘPNE

Roman Wieruszewski

WOLNOŚĆ SUMIENIA I WYZNANIA. ZAKAZ

184 RomAN WIERUSzEWSkI

dowodu spoczywa na państwie². Dlatego konieczne jest przeanalizowanie rozumowania, które spowodowało tę rozbieżność, i rozważenia, w jakim stopniu decyzje obu organów są zgodne z interpretacją prawa do manifestowania przekonań religijnych przeprowadzoną zgodnie z zasadą dobrej wiary.

Warto w tym kontekście zwrócić uwagę, że z treści art. 9 ust. 2 EKPC i art. 18 ust. 3 MPPOiP wynika, że w przypadku ingerencji w prawo do uzewnętrzniania religii wszelkie ograniczenia muszą być „niezbędne w społeczeństwie demokratycznym”. Państwo ponosi ciężar dowodu i musi w związku z tym wykazać, że ingerencja była uzasadniona i propor-cjonalna. Zarówno ETPC, jak i KPC podkreślały, że ochrona tego prawa jest szczególnie istotna z punktu widzenia mniejszości religijnych w danym kraju.

2. ETPC A zAkAz NoSzENIA STRoJÓW RELIGIJNYCH

Eksponowanie symboli religijnych bądź ubiorów religijnych było i w wielu krajach pozo-staje nadal powodem licznych kontrowersji³. W analizowanych sprawach przedmiotem sporu były ograniczenia nakładane przez prawo na uczniów i studentów, którzy pragną eksponować symbole wyznawanych przez siebie religii na terenie instytucji edukacyjnych.

Pod tym względem orzecznictwo ETPC jest konsekwentne i ustabilizowane. Jak wskazuje L. Garlicki, z orzeczeń tych wynikają trzy zasady: 1) państwo może zakazać nauczycielom szkół publicznych noszenia „oczywistych środków identyfikacji wyznaniowej” – w po-stanowieniu w sprawie Dahlab przeciwko Szwajcarii ETPC sformułował tezę, że „trudno jest pogodzić noszenie chusty z przesłaniem tolerancji, poszanowania innych i – przede wszystkim – równości i niedyskryminacji, które wszyscy nauczyciele w społeczeństwie demokratycznym muszą przekazywać swoim uczniom”⁴; 2) w przypadku nauczycieli szkół wyższych zakaz taki został sformułowany w sprawie Kurtulumus przeciwko Turcji⁵; 3) w kontekście szkół tureckich w sprawie Leyla Şahin przeciwko Turcji ETPC zaakceptował zakaz noszenia chust przez studentki publicznych uniwersytetów tureckich w czasie zajęć⁶. Należy podkreślić za L. Garlickim, że w sprawach tureckich ETPC pozostawił państwu szeroki margines swobody z uwagi na fakt, że sprawa dotyczyła państwa z silną większością

2 Por. S.E. Berry, A ‘Good Faith’ Interpretation of the Right to Manifest Religion: The Diverging Approaches of the European Court of Human Rights and the UN Human Rights Committee, „Legal Studies” 2017, t. 37, nr 4, s. 672–694, https://www.doi.org/10.1111/lest.12168.

3 Por. L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz, T. 1. Komentarz do artykułów 1–18, Warszawa 2010, s. 570 i n.

4 Postanowienie ETPC z 15 lutego 2001 r., Dahlab p-ko Szwajcarii, 42393/98, HUDOC.

5 Postanowienie ETPC z 24 stycznia 2006 r., Kurtulmuş p-ko Turcji, 65500/01, HUDOC.

6 Wyrok ETPC z 10 listopada 2005 r., Leyla Şahin p-ko Turcji, 44774/98, HUDOC.

WOLNOŚĆ SUMIENIA I WYZNANIA. ZAKAZ EKSPONOWANIA SYMBOLI RELIGIJNYCH... 185 islamską i noszenie chust mogłoby być uznane za formę nacisku ograniczającego prawa mniejszości religijnych⁷.

Można zadać sobie pytanie, czy to orzecznictwo ETPC, dające państwu tak szeroki mar-gines swobody w decydowaniu o dopuszczalności stosowanych ograniczeń w eksponowaniu symboli religijnych, jest zgodne nie tylko z literą, ale także i duchem międzynarodowego prawa praw człowieka.

Poważne wątpliwości wobec takiego podejścia wyraziła w zdaniu odrębnym do wyroku w sprawie Leyla Şahin sędzia Tulkens. Według niej „dialog oparty na tolerancji między religiami i kulturami jest sam w sobie edukacją, więc ironią jest, że młode kobiety powinny być pozbawione tej edukacji z powodu chusty. Opowiadanie się za wolnością i równością kobiet nie może oznaczać pozbawienia ich możliwości decydowania o swojej przyszłości.

Zakazy i wykluczenia odzwierciedlają fundamentalizm, z którym te środki mają walczyć”⁸. Z tego powodu, jej zdaniem, stosowanie doktryny marginesu oceny w takich sprawach może prowadzić do błędnych konkluzji. Podobnego do sędzi Tulkens zdania jest wielu przedstawicieli doktryny, którzy wskazują, że wyroki ETPC w sprawach zakazu noszenia chust na terenie uczelni bądź w szkołach charakteryzują się nieodpowiednim stosowaniem doktryny marginesu oceny, wąską interpretacją wolności wyznania, narzucaniem „funda-mentalnego sekularyzmu”, ograniczaniem praw muzułmańskich kobiet do edukacji oraz promowaniem wizerunku islamu jako zagrożenia dla demokracji⁹.

Należy zarazem podkreślić – co jest istotne z punktu widzenia analizy przeprowa-dzanej w niniejszej pracy – że ETPC w tych sprawach nie odwoływał się do standardu ONZ-owskiego.

Poniżej omówione zostały sprawy, których materia – zakaz noszenia chust na terenie uczelni oraz w szkołach – choć w różnych kontekstach była przedmiotem rozstrzygnięć zarówno Trybunału, jak i Komitetu. W rozdziale poświęconym wpływowi standardów Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych na orzecz-nictwo ETPC szerzej zaprezentowane zostały sprawy wytoczone Francji przez sikhów, związane z zakazem uwidoczniania na zdjęciach w oficjalnych dokumentach noszonych przez nich turbanów¹⁰. O  ile ETPC, opierając się na doktrynie marginesu oceny, uznał takie ograniczenia wolności religijnej za dopuszczalne, o tyle KPC stwierdził, że naruszają

7 L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz, T. 1…, dz. cyt., s. 572.

8 Wyrok ETPC z 10 listopada 2005 r., Leyla Şahin p-ko Turcji, 44774/98 – zdanie odrębne sędzi Tulkiens, § 19.

9 Por. D. Harris, M. O’Boyle i in., Law of the European Convention on Human Rights, Oxford 2009, s. 437–438.

10 Zob. R. Wieruszewski, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych (DOI:

10.5281/zenodo.7309756).

186 RomAN WIERUSzEWSkI

one art. 18 MPPOiP, gdyż nie spełniają wymogów wymienionych w ust. 3 tego artykułu.

Państwo-strona, zdaniem Komitetu, nie przedstawiło przekonujących argumentów uza-sadniających celowość wprowadzonych ograniczeń. KPC w szczególności nadał priorytet prawu wnioskodawców do uzewnętrzniania swojej religii ponad przedstawione przez państwo uzasadnienia ograniczeń.

Również do rozbieżności doszło w prezentowanych w tym rozdziale kazusach. W obu sprawach rozpatrywanych przez ETPC – Dogru przeciwko Francji¹¹, Kervanci przeciwko Francji¹² – chodziło o zakaz noszenia na terenie szkoły chust przez uczennice¹³. W spra-wie przed KPC Hudoyberganova przeciwko Uzbekistanowi¹⁴ chodziło natomiast o zakaz noszenia chust zakrywających głowy na terenie uczelni.

O ile ETPC uznał taki zakaz za dopuszczalny, o tyle KPC stwierdził, że wykracza on poza dopuszczalne na podstawie art. 18 ust. 3 MPPOiP ograniczenia wolności sumienia.

Jest rzeczą zrozumiałą, że pewne różnice interpretacyjne między organem uniwersalnym (KPC) a organem regionalnym (ETPC) mogą występować. Powstaje jednak pytanie, czy nie osłabiają one uniwersalnego wymiaru międzynarodowego prawa praw człowieka.

W cytowanej sprawie Dogru ETPC, akceptując zakaz noszenia chusty islamskiej na zajęciach wychowania fizycznego w szkole, stwierdził, że skoro konstytucja francuska pro-klamuje zasadę laickości państwa, to ograniczenia wolności religijnej, które wynikają z tej zasady, są dopuszczalne. Zdaniem Trybunału: „noszenie symboli religijnych nie jest – samo w sobie – niepołączalne z zasadą laickości w instytucjach oświatowych, to jednak może stać się takim, ze względu na warunki, w których jest dokonywane, oraz konsekwencje, jakie dany symbol może wywoływać”¹⁵. ETPC stwierdził zarazem, że „mając na uwadze margines oceny, jaki należy pozostawić państwom-stronom w odniesieniu do ustanowienia delikatnych stosunków między kościołami a państwem, wolność religijna uznana w ten sposób i ograniczona przez wymogi sekularyzmu wydaje się uprawniona w świetle wartości będących podstawą Konwencji”¹⁶.

W przypadku analizowanej sprawy, podobnie jak w przypadku sprawy Kervanci, ETPC uznał, że argumenty państwa za zakazem noszenia chust na zajęciach wychowania fizycz-nego ze względu na ochronę zdrowia i bezpieczeństwo uczniów nie jest bezzasadny. ETPC ocenił też postępowanie dyscyplinarne przeciwko uczennicy i uznał, że nie narusza ono standardów Konwencji i że to właśnie władze dyscyplinarne są władne do podejmowania

11 Wyrok ETPC z 4 grudnia 2008 r., Dogru p-ko Francji, 27058/05, HUDOC.

12 Wyrok ETPC z 4 grudnia 2008 r., Kervanci p-ko Francji, 321645/04, HUDOC.

13 Stan faktyczny w obu sprawach był identyczny.

14 Decyzja KPC z 5 listopada 2004 r., Hudoyberganova p-ko Uzbekistanowi, 931/2000, https://juris.

ohchr.org/ [dostęp: 9.01.2022].

15 Wyrok ETPC z 4 grudnia 2008 r., Dogru p-ko Francji, 27058/05, § 7.

16 Tamże, § 72.

WOLNOŚĆ SUMIENIA I WYZNANIA. ZAKAZ EKSPONOWANIA SYMBOLI RELIGIJNYCH... 187 sankcji dyscyplinarnych. W efekcie, zdaniem Trybunału, państwo samo winno decydo-wać, czy i jakie ograniczenia w noszeniu w szkołach strojów mających symbolikę religijną dopuszczać.

Wyrok ten, podobnie jak identyczna sprawa Kervanci, może budzić poważne wątpli-wości. Nie jest bowiem jasne, czy ETPC nie stwierdził naruszenia art. 9 Konwencji, gdyż sprawa dotyczyła lekcji wychowania fizycznego, czy też dlatego, że uznaje, iż państwo w imię idei sekularyzmu ma pełną swobodę w regulowaniu tych kwestii.

3. komITET PRAW CzŁoWIEkA A zAkAz NoSzENIA STRoJÓW RELIGIJNYCH

KPC, w odróżnieniu od ETPC, nie miał zbyt wiele okazji, aby wypowiedzieć się w sprawach dotyczących ograniczeń eksponowania strojów mających symbolikę religijną. W cytowa-nych wyżej sprawach Ranjit Singh przeciwko Francji oraz Mann Singh przeciwko Francji KPC, stwierdzając naruszenie przez Francję art. 18 MPPOiP, nadał priorytet prawu wnioskodawców do uzewnętrzniania swojej religii ponad uzasadnienia ograniczeń tego prawa podawane przez państwo.

W sprawie Hudoyberganova fakty przedstawiały się następująco. Skarżąca od 1995 r.

była studentką na Wydziale Języków Państwowego Instytutu Języków Wschodnich w Tasz-kiencie. W 1996 r. dołączyła do nowo utworzonego Wydziału Spraw Islamskich Instytutu.

Wyjaśnia, że jako praktykująca muzułmanka ubierała się odpowiednio, zgodnie z zasadami swojej religii, a na drugim roku studiów zaczęła nosić chustę (hidżab). Władze uczelni wielokrotnie upominały ją, że jest to niezgodne ze statutem uczelni i ostatecznie w marcu 1998 r. została skreślona z listy studentów. Skarżąca wyczerpała wszystkie możliwe krajowe środki odwoławcze od tej decyzji. W skardze do KPC stwierdziła, że jest ofiarą naruszenia jej praw wynikających z art. 18 i 19 MPPOiP, ponieważ została wyrzucona z uniwersytetu, gdyż nosiła chustę z powodów religijnych i odmówiła jej zdjęcia.

KPC, rozpatrując sprawę, znalazł się w trudnej sytuacji. W tym czasie znane już były wcześniejsze wyroki ETPC akceptujące zakaz noszenia strojów religijnych na terenie uczelni. Członkowie Komitetu zdawali sobie sprawę z celowości dążenia do jednolitej wykładni norm EKPC i MPPOiP regulujących te same wolności i prawa. Jednak KPC konsekwentnie stał na stanowisku, że każde ograniczenie praw wynikających z art. 18 MPPOiP musi być uzasadnione przyczynami zgodnymi z tymi, które są wymienione w art. 18 ust. 3. Tymczasem w odpowiedzi na skargę państwo-strona stwierdziło jedynie, że skreślenie skarżącej z listy studentów wynikało z faktu, że nie zastosowała się do regulaminu uczelni. Rząd nie wyjaśnił, jakie były powody wprowadzenia zakazu noszenia chust. W tej sytuacji KPC nie był w stanie ocenić, czy zastosowane ograniczenia prawa do wolności

188 RomAN WIERUSzEWSkI

religijnej były uzasadnione. Komitet stwierdził, że: „państwo-strona nie powołało się na żadną konkretną podstawę, dla której ograniczenie nałożone na autorkę [skargi] byłoby, jego zdaniem, konieczne w rozumieniu art. 18 ust. 3. Zamiast tego państwo-strona starało się uzasadnić wydalenie autorki [skargi] z uczelni z powodu odmowy zastosowania się do zakazu”¹⁷.

W tej sytuacji KPC, wobec braku właściwej reakcji ze strony państwa, nie miał w isto-cie wyboru – zmuszony został do stwierdzenia w tej sprawie naruszenia prawa strony wynikającego z art. 18 Paktu. Państwo ma bowiem obowiązek szczegółowego wyjaśnienia powodów wprowadzonych ograniczeń. Zarazem jednak Komitet poczynił istotne za-strzeżenie. „W szczególnych okolicznościach niniejszej sprawy i bez przesądzania prawa państwa-strony do ograniczenia wyrażania religii i przekonań w kontekście art. 18 Paktu oraz należytego uwzględnienia specyfiki kontekstu ani nie przesądzając prawa instytucji akademickich do przyjęcia szczególnych regulacji dotyczących ich własnego funkcjonowa-nia, Komitet jest zmuszony stwierdzić, że w przypadku braku jakiegokolwiek uzasadnienia ze strony państwa-strony doszło do naruszenia art. 18 ust. 2”¹⁸.

Decyzja zapadła większością głosów. Tylko jeden członek Komitetu, Hipólito So-lari-Yriygoyen, nie zgodził się z konkluzją decyzji i stwierdził, że wydalenie studentki z powodu nieprzestrzegania regulaminu uczelni było dopuszczalne. Dwie kolejne opinie, zbieżne z decyzją większości, Ruth Wedgwood oraz Nigela Rodleya, wskazywały na brak informacji o powodach zastosowanych ograniczeń prawa wynikającego z art. 18 Paktu.

Decyzje KPC zarówno w sprawach Ranjit Singh przeciwko Francji oraz Mann Singh przeciwko Francji, jak i w sprawie Hudoyberganova przeciwko Uzbekistanowi dowodzą, że KPC konsekwentnie stosuje standard wyrażony m.in. w opinii byłego Specjalnego Sprawozdawcy ONZ ds. Wolności Religijnej, który stwierdził: „Ciężar uzasadnienia ograniczenia wolności uzewnętrzniania swojej religii lub wiary leży w gestii państwa. W konsekwencji zakaz noszenia symboli religijnych, który opiera się na zwykłych spekulacjach lub domniemaniach, a nie na udowodnionych faktach, jest uważany za naruszenie wolności religijnej jednostki”¹⁹.