MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SOCJALNYCH I KULTURALNYCH W ORZECZNICTWIE

EUROPEJSKIEGO TRYBUNAłU PRAW CZłOWIEKA

Tabela 1. Wyroki ETPC do 31 grudnia 2020 r., w których przywołano MPPGSiK lub dorobek KPGSiK

Liczba wyroków, w których przywołano Pakt lub dorobek Komitetu – ogółem 69

– w części dotyczącej faktów (facts) 31

– w części zawierającej ocenę Trybunału (court’s assessment) 9

– w stanowisku skarżącego 5

– w stanowisku rządu 5

– w stanowisku strony trzeciej 5

– w zdaniu odrębnym zbieżnym z wyrokiem 14

– w zdaniu odrębnym rozbieżnym z wyrokiem 14

– w tym wyroków Wielkiej Izby 24

Liczba wyroków, w których przywołano decyzje Komitetu w sprawach skarg

indy-widualnych 0

Liczba wyroków, w których przywołano uwagi końcowe Komitetu do sprawozdań

państw-stron Paktu 6

Liczba wyroków, w których przywołano komentarze ogólne Komitetu 15 Źródło: opracowanie własne.

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych rzadko pojawia się w wyrokach ETPC, co z pewnością wynika w dużej mierze z różnic w zakresie mery-torycznym Paktu i EKPC. Jedynie w dziewięciu wyrokach MPPGSiK został przywołany w części zawierającej ocenę Trybunału. Trzy z nich dotyczyły prawa do nauki. W sprawie Catan i inni przeciwko Mołdawii i Rosji ETPC stwierdził naruszenie art. 2 Protokołu nr 1 przez Rosję odpowiedzialną za zamykanie szkół rumuńskich i mołdawskich

w Naddnie-MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SOCJALNYCH I KULTURALNYCH 59

strzu. W wyroku ETPC zacytował art. 13 MPPGSiK⁴⁸ oraz wymienił Pakt wśród aktów prawa międzynarodowego zawierających przepisy odnoszące się do prawa do nauki, przy-pominając wcześniej, że w procesie interpretacji i stosowania przepisu EKPC powinny być brane pod uwagę wszystkie zasady prawa międzynarodowego mające zastosowanie między stronami Konwencji⁴⁹. Instrumenty gwarantujące prawo do nauki, w tym MPPGSiK, zo-stały również wymienione w wyroku w sprawie Timishev przeciwko Rosji. Trybunał uznał wówczas, iż prawo to bez wątpienia zapewnia dostęp do podstawowej edukacji mający zasadnicze znaczenie dla rozwoju dziecka⁵⁰. ETPC dokonuje zróżnicowania obowiązków państwa w zależności od szczebla edukacji, choć nie wskazuje na nie lakoniczna treść art. 2 Protokołu nr 1 do EKPC, który stanowi, iż nikt nie może być pozbawiony prawa do nauki.

Można przyjąć, że Trybunał opiera się tu zarówno na Pakcie, jak i Konwencji o prawach dziecka, w których wyróżnione są trzy poziomy nauczania: podstawowe, średnie i wyższe.

ETPC bezpośrednio odniósł się do tych standardów tylko w wyroku w sprawie Ponoma-ryov przeciwko Bułgarii⁵¹.

Pakt został przywołany jako element prawnomiędzynarodowego tła także w wyroku w sprawie Gustafsson przeciwko Szwecji, w którym Trybunał przypomniał o uznaniu praw-nego charakteru układów zbiorowych pracy przez art. 8 MPPGSiK, znów wymieniając go obok innych instrumentów prawa międzynarodowego⁵². Oba pakty zostały też wskazane w wyroku w sprawie O’Keefe przeciwko Irlandii jako nakładające na państwo obowiązki powzięcia szczególnych środków w celu ochrony dzieci⁵³. Stan faktyczny sprawy dotyczył jednak wydarzeń z 1973 r., w którym Irlandia podpisała wprawdzie pakty, jednak ich raty-fikacja nastąpiła dopiero w 1989 r. Z tego względu w zdaniu rozbieżnym zwrócono uwagę, iż przywoływane w wyroku pakty nie powinny być stosowane do oceny odpowiedzialności Irlandii w rozpatrywanej sprawie⁵⁴. W wyroku w sprawie Winterstein i inni przeciwko Francji ETPC wskazał na wymóg zapewnienia alternatywnego mieszkania w przypadku przymusowych eksmisji, zawarty w dokumentach Rady Europy oraz Komentarzu Ogólnym nr 7 KPGSiK⁵⁵.

48 Wyrok ETPC z 19 października 2012 r., Catan i in. p-ko Mołdawii i Rosji, 43370/04, 18454/06, 8252/05, § 79, HUDOC.

49 Tamże, § 136.

50 Wyrok ETPC z 13 grudnia 2005 r., Timishev p-ko Rosji, 55762/00, 55974/00, § 64, HUDOC.

51 Wyrok ETPC z 21 czerwca 2011 r., Ponomaryov p-ko Bułgarii, 5335/05, § 57, HUDOC.

52 Wyrok ETPC z 25 kwietnia 1996 r., Gustafsson p-ko Szwecji, 15573/89, § 53, HUDOC.

53 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 28 stycznia 2014 r., O’Keefe p-ko Irlandii, 35810/09, § 95 i 147, HUDOC.

54 Tamże – dissenting, § 10.

55 Wyrok ETPC z 17 października 2013 r., Winterstein i in. p-ko Francji, 27013/07, § 159, HUDOC.

60 ANNA HERNANDEZ-POłCZYńSKA

W wyroku Wielkiej Izby dotyczącym m.in. możliwości założenia związku zawodo-wego przez pracowników służby cywilnej Trybunał wskazał na rozbieżność standardów międzynarodowych. W art. 8 MPPGSiK pracownicy administracji państwowej zostali umieszczeni wśród grup, których prawa związkowe mogą podlegać ograniczeniom, nato-miast w art. 22 MPPOiP dotyczącym wolności zrzeszania się mowa jest tylko o członkach sił zbrojnych i policji⁵⁶. ETPC przychylił się tu do wyższego standardu ochrony i stwierdził naruszenie art. 11 EKPC.

W dwóch wyrokach w części zawierającej ocenę Trybunału znalazły się odniesienia do uwag końcowych Komitetu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych. Pierw-szy z nich dotyczył deportacji skarżącego będącego osobą z niepełnosprawnościami do Afganistanu. KPGSiK w uwagach końcowych do sprawozdania Afganistanu odnotował przyjęcie krajowego planu działania w obszarze niepełnosprawności, wskazał jednak na brak jego implementacji oraz rekomendował podjęcie konkretnych kroków jego wdroże-nia⁵⁷. ETPC nie uznał, iż niepełnosprawności skarżącego przemawiały za wstrzymaniem deportacji, i stwierdził brak naruszenia Konwencji⁵⁸. W drugim wyroku ETPC powołał się na uwagi końcowe KPGSiK, a także innych organów traktatowych w sprawie dotyczącej przemocy domowej w Rosji⁵⁹. Komitet zwrócił bowiem uwagę na jej powszechność, brak definicji w ustawodawstwie oraz konieczność przyjęcia szczegółowej regulacji kryminali-zującej przemoc domową.

W ponad 20 wyrokach ETPC przywołał ONZ-owski standard w obszarze ochrony praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych w części wyroku prezentującej właściwe prawo międzynarodowe. Trybunał cytował zarówno treść samego Paktu⁶⁰, jak i komentarze ogólne⁶¹ oraz uwagi końcowe⁶² KPGSiK. Wyrok w sprawie Hudorovič przeciwko Słowenii

56 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 21 listopada 2006 r., Demir i Baykara p-ko Turcji, 34503/97, § 99, HUDOC.

57 Wyrok ETPC z 29 stycznia 2013 r., S.H.H. p-ko Zjednoczonemu Królestwu, 60367/10, § 46, HUDOC.

58 Trzech sędziów w zdaniu rozbieżnym uznało, iż ciężka niepełnosprawność skarżącego była kluczową kwestią w tej sprawie. Zob. tamże – wspólne zdanie rozbieżne sędziów Ziemele, Björgvinssona i De Gaetano,

§ 1.

59 Wyrok ETPC z 9 lipca 2019 r., Volodina p-ko Rosji, 41261/17, § 62 i 127, HUDOC.

60 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 19 grudnia 2017 r., Lopes de Sousa Fernandes p-ko Portugalii, 56080/13,

§ 110, HUDOC.

61 M.in. wyrok ETPC z 11 grudnia 2018 r., Belli i Arquier-Martinez p-ko Szwajcarii, 65550/13, § 28, HUDOC; wyrok ETPC z 5 grudnia 2013 r., Kutepov p-ko Rosji, 13182/04, § 36, HUDOC; wyrok ETPC z 3 października 2013 r., I.B. p-ko Grecji, 552/10, § 35, HUDOC; wyrok ETPC z 22 października 2015 r., Khalikova p-ko Azerbejdżanowi, 42883/11, § 88, HUDOC; wyrok ETPC z 22 marca 2016 r., Guberina p-ko Chorwacji, 23682/13, § 36–37, HUDOC.

62 M.in. wyrok ETPC z 13 lipca 2010 r., Kurić i in. p-ko Słowenii, 26828/06, § 271, HUDOC; wyrok ETPC z 22 października 2015 r., Khalikova p-ko Azerbejdżanowi, 42883/11, § 90.

MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SOCJALNYCH I KULTURALNYCH 61

jest przykładem, iż nawet obszerne cytowanie dorobku KPGSiK (w tym wypadku Ko-mentarza Ogólnego nr 15 dotyczącego prawa do wody) nie przekłada się na bezpośrednie odniesienie do niego w części zawierającej ocenę Trybunału⁶³.

Na standard MPPGSiK rzadko powoływali się uczestnicy postępowania przed ETPC.

Jedynie w pięciu wyrokach wskazano, że uczynili to skarżący⁶⁴. Jest jednak zupełnie zro-zumiałe, że przy incydentalnym wykorzystywaniu standardu przez Trybunał nie będzie on punktem odniesienia dla osób wnoszących skargę.

Rządy państw przewrotnie powołują się na instrumenty ochrony praw człowieka, uzasadniając skarżone działania wypełnianiem obowiązków płynących z innych doku-mentów niż EKPC. Rząd norweski argumentował, iż prowadząc w szkołach obowiązkowe zajęcia z chrześcijaństwa, religii i filozofii wypełniał obowiązki wynikające z art. 13 ust. 1 MPPGSiK⁶⁵. Zdaniem rządu rosyjskiego parady gejowskie naruszyłyby prawo rodziców do wychowania religijnego i moralnego dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami gwa-rantowane w obu Paktach⁶⁶. W sprawie dotyczącej utraty zasiłku po wyjeździe do Brazylii rząd szwajcarski zwrócił uwagę na fakt ratyfikacji MPPGSiK przez Brazylię i obowiązek poszanowania przez nią zawartych w Pakcie praw⁶⁷.

W kilku wyrokach odwołanie do ONZ-owskiego standardu ochrony praw GSiK po-jawiło się w interwencji strony trzeciej. Europejskie Centrum Praw Romów wśród kilku dokumentów dotyczących prawa do mieszkania oraz eksmisji wymieniło także Komentarze Ogólne nr 4 i 7 KPGSiK⁶⁸. Europejska Konfederacja Związków Zawodowych przedsta-wiła analizę międzynarodowych standardów odnoszących się do prawa do zabezpieczenia społecznego, w tym art. 9 MPPGSiK i właściwych komentarzy ogólnych KPGSiK⁶⁹. Organizacja Human Rights Watch przywołała natomiast uwagi końcowe Komitetu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych wskazujące na problemy z dostępem do służby zdrowia występujące w Rumunii⁷⁰. Interesującym przykładem wykorzystania standardu Paktu była interwencja Słowacji w sprawie Dubská i Krejzová przeciwko Czechom dotyczącej porodów domowych. Rząd Słowacji zwrócił uwagę, iż w przypadku porodów domowych państwo może nie wypełnić obowiązków wynikających z art. 12 MPPGSiK, a więc

zorga-63 Wyrok ETPC z 10 marca 2020 r., Hudorovič p-ko Słowenii, 24816/14, 25140/14, § 56.

64 M.in. wyrok ETPC z 13 lipca 2010 r. w sprawie Kurić i in. p-ko Słowenii, 26828/06; wyrok ETPC z 19 czerwca 2018 r., Hülya Ebru Demirel p-ko Turcji, 30733/08, HUDOC.

65 Wyrok ETPC z 29 czerwca 2007 r., Folgerø i in. p-ko Norwegii, 15472/02, § 72, HUDOC.

66 Wyrok ETPC z 21 października 2010 r., Alekseyev p-ko Rosji, 916/07, 25924/08, 14599/09, § 60, HUDOC.

67 Wyrok ETPC z 11 grudnia 2018 r., Belli i Arquier-Martinez p-ko Szwajcarii, 65550/13, § 87.

68 Wyrok ETPC z 17 października 2013 r., Winterstein i in. p-ko Francji, 27013/07, § 139.

69 Wyrok ETPC z 13 grudnia 2016 r., Béláné Nagy p-ko Węgrom, 53080/13, § 68, HUDOC.

70 Wyrok ETPC z 17 lipca 2014 r., Centre for Legal Resources on behalf of Valentin Câmpeanu p-ko Rumunii, 47848/08, § 129, HUDOC.

62 ANNA HERNANDEZ-POłCZYńSKA

nizowania systemu opieki zdrowotnej gwarantującego noworodkom najwyższy osiągalny poziom zdrowia⁷¹.

Sędziowie powołujący się na standardy uniwersalne w zdaniach rozbieżnych wskazują, iż skorzystanie z nich mogłoby wpłynąć na treść wyroku. W sprawie S.H. i inni przeciwko Austrii skarżące uznały, iż zakaz korzystania z komórek jajowych i nasienia dawcy w zapłod-nieniu in vitro naruszał ich prawa gwarantowane art. 8 w związku z art. 14 EKPC. Trybunał nie dopatrzył się naruszenia Konwencji. Sędziowie, którzy złożyli zdanie rozbieżne, zwrócili natomiast uwagę na postanowienia MPPGSiK uznające prawa każdego do najwyższego osią-galnego poziomu zdrowia (art. 12 ust. 1) oraz do korzystania z osiągnięć postępu naukowego i jego zastosowań (art. 15 ust. 1 lit. b). W tym kontekście sędziowie uznali, iż skarżące zostały pozbawione dostępu do osiągalnego leczenia (ang. denial of access to available treatment)⁷². Kolejnym przykładem jest sprawa Tarantino i inni przeciwko Włochom dotycząca ograniczeń w przyjęciu kandydatów na Wydział Medycyny. ETPC stwierdził brak naruszenia art. 2 Protokołu nr 1, uznając, iż z przepisu nie wynikał obowiązek ustanowienia szerszego dostę-pu do nauczania uniwersyteckiego. W zdaniu rozbieżnym sędziowie podjęli refleksję nad prawem człowieka do edukacji uniwersyteckiej. Kryterium uzależniające numerus clausus od potrzeb rynkowych sędziowie uznali za sprzeczne z obowiązkiem państwa do zapewnienia dostępności edukacji uniwersyteckiej. Wśród kilku przepisów zawartych w instrumentach prawa międzynarodowego wymieniony został również art. 13 MPPGSiK⁷³. Pakt został przywołany także w zdaniach odrębnych do dwóch wyroków wydanych w sprawie Lopes de Sousa Fernandes przeciwko Portugalii dotyczącej śmierci pacjenta z powodu powikłań pooperacyjnych. W zdaniu rozbieżnym do wyroku Izby stwierdzającego naruszenie art. 2 EKPC sędziowie krytycznie odnieśli się do wyprowadzania z Konwencji obowiązków zapewnienia odpowiedniego poziomu usług medycznych. Stwierdzili oni, że Konwencja nie jest ani traktatem praw socjalnych, ani kartą usług zdrowia publicznego, wyrazili też wątpliwość, czy rozpatrywana sprawa mieściłaby się w zakresie MPPGSiK⁷⁴. Wielka Izba uznała, iż naruszony został jedynie proceduralny aspekt art. 2 EKPC. W zdaniu częściowo zbieżnym i częściowo rozbieżnym przywołane zostały obszerne fragmenty Komentarza Ogólnego nr 14 KPGSiK poświęconego prawu do ochrony zdrowia⁷⁵.

71 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 15 listopada 2016 r., Dubská i Krejzová p-ko Czechom, 28859/11, 28473/12, § 128–129.

72 Wyrok ETPC z 3 listopada 2011 r., S.H. i in. p-ko Austrii, 57813/00, HUDOC – zob. zdanie rozbieżne sędziów Tulkens, Hirvelä, Lazarovej, Trajkovskej i Tsotsorii.

73 Wyrok ETPC z 2 kwietnia 2013 r., Tarantino i in. p-ko Włochom, 25851/09, 29284/09, 64090/09, HUDOC – zob. zdanie częściowo rozbieżne sędziego Pinto de Albuquerque.

74 Wyrok ETPC z 15 grudnia 2015 r., Lopes de Sousa Fernandes p-ko Portugalii, 56080/13, HUDOC – zob. zdanie rozbieżne sędziów Sajó i Tsotsorii.

75 Tamże – zob. zdanie częściowo zbieżne i częściowo rozbieżne sędziego Pinto de Albuquerque, § 5–7.

MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW GOSPODARCZYCH, SOCJALNYCH I KULTURALNYCH 63

Prawom GSiK przypisuje się czasami szczególny charakter prawny, twierdząc, iż są one wyrazem aspiracji, a nie źródłem praw podmiotowych. Odmawia się im również przymio-tu samowykonalności na szczeblu krajowym. Takie podejście zostało również wyrażone w orzecznictwie ETPC w przywoływanym wyroku sądu krajowego⁷⁶ czy stanowisku rzą-du⁷⁷. Co zaskakujące, także sędziowie w zdaniu odrębnym stwierdzili, iż MPPGSiK nie może być źródłem praw podmiotowych⁷⁸.

MPPGSiK przywoływany był również w zdaniach zbieżnych, w których sędziowie wskazywali m.in. na związanie kraju zakazem nieuzasadnionego pozbawienia pracy wyinter-pretowanego z art. 6 Paktu⁷⁹, sformułowanie prawa do strajku w art. 8 ust. 1 lit. d w sposób pozwalający na szeroki zakres swobody jego regulacji⁸⁰, możliwość ograniczenia wolności badań naukowych w celu popierania powszechnego dobrobytu w społeczeństwie demo-kratycznym zgodnie z klauzulą limitacyjną zawartą w art. 4 MPPGSiK⁸¹ czy stanowisko KPGSiK w sprawie przemocy jako formy dyskryminacji płciowej⁸².

Europejski Trybunał Praw Człowieka incydentalnie wspierał wykładnię EKPC poprzez odwołania do ONZ-owskiego standardu ochrony praw GSiK. Niewykorzystywanie Pak-tu oraz dorobku KPGSiK w ustalaniu treści normatywnej praw zawartych w EKPC jest zrozumiałe, zważywszy na powtarzane w orzecznictwie stanowisko Trybunału o niegwa-rantowaniu praw socjalnych przez EKPC i rozgraniczenie między socjalnym wymiarem praw osobistych a zakresem praw GSiK. ETPC nie jest jednak skłonny odwoływać się do Paktu także w sprawach dotyczących prawa do nauki i prawa do tworzenia związków za-wodowych. W nielicznych sprawach uwagi końcowe KPGSiK zostały potraktowane jako źródło wiedzy o stanie faktycznym. Najczęściej jednak standard MPPGSiK przywoływany był jako element prawnomiędzynarodowego tła danej sprawy.

76 Wyrok ETPC z 27 listopada 2007 r., Łuczak p-ko Polsce, 77782/01, § 18, HUDOC.

77 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 27 maja 2008 r., N. p-ko Zjednoczonemu Królestwu, 26565/05, § 24, HUDOC.

78 Wyrok ETPC z 27 lipca 2006 r., Jurisic i Collegium Mehrerau p-ko Austrii, 62539/00, HUDOC – zob. zdanie częściowo rozbieżne sędzi Steiner, do którego dołączyła sędzia Vajić.

79 Wyrok ETPC z 10 lipca 2012 r., K.M.C. p-ko Węgrom, 19554/11, HUDOC – zob. zdanie zbieżne sędziego Pinto de Albuquerque.

80 Wyrok ETPC z 8 kwietnia 2014 r., National Union of Rail, Maritime and Transport Workers p-ko Zjednoczonemu Królestwu, 31045/10, HUDOC – zob. zdanie zbieżne sędziego Wojtyczka, § 7.

81 Wyrok ETPC z 27 sierpnia 2015 r., Parrillo p-ko Włochom, 46470/11, HUDOC – zob. zdanie zbieżne sędziego Pinto de Albuquerque, § 2.

82 Wyrok ETPC z 26 marca 2013 r., Valiulienė p-ko Litwie, 33234/07, HUDOC – zob. zdanie zbieżne sędziego Pinto de Albuquerque.

Aleksandra Gliszczyńska-Grabias

MIĘDZYNARODOWA KONWENCJA W SPRAWIE