KOnwEnCJa w SPrawIE LIKwIDaCJI wSzELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET W ORZECZNICTWIE

86 Katarzyna SęKOwSKa-KOzłOwSKa

3. KOnwEnCJa w SPrawIE LIKwIDaCJI wSzELKICH

KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET 87

względu na płeć. Rolę KLDK w tej kwestii potwierdziły także późniejsze wyroki ETPC dotyczące przemocy domowej³⁴. Ogółem spośród 15 wyroków, w których ETPC, doko-nując oceny, czy doszło do naruszenia EKPC, odniósł się do standardu ukształtowanego przez KLDK, aż osiem dotyczyło przemocy domowej. Sprawy te zostały omówione szerzej w osobnym rozdziale³⁵.

Pozostałe wyroki, w których KLDK została wykorzystana w procesie interpretacji dokonanej przez ETPC, także niejednokrotnie miały charakter precedensowy. Wyrok w sprawie V.C. przeciwko Słowacji³⁶ był pierwszym z kilku, w których ETPC uznał przy-musową sterylizację kobiet romskiego pochodzenia za naruszenie art. 3 i 8 EKPC. ETPC posłużył się tutaj KLDK w dwojakiej formie. Po pierwsze, stwierdzając, że zabieg medyczny taki jak sterylizacja może być przeprowadzony jedynie po uzyskaniu świadomej zgody pacjenta, co wynika z ogólnie uznanych standardów (ang. generally recognised standards)³⁷. Wśród standardów tych, obok m.in. tzw. Konwencji bioetycznej³⁸, ETPC wskazał na za-lecenia ogólne KomLDK dotyczące zdrowia kobiet³⁹. Warto zatem zauważyć, że dorobek KomLDK został postawiony w jednym szeregu z normami traktatowymi. W wyroku tym ponadto ETPC odwołał się do ustaleń dokonanych przez KomLDK w procesie badania sprawozdania okresowego Słowacji⁴⁰. Uwagi końcowe KomLDK zostały wymienione wśród dokumentów potwierdzających praktykę dokonywania sterylizacji kobiet romskiego pochodzenia bez uzyskania uprzedniej świadomej zgody pacjentek⁴¹, co wsparło konkluzję, że w rozpatrywanej sprawie państwo-strona nie wypełniło ciążących na nim zobowiązań

34 M.in. wyrok ETPC z 14 października 2010 r., A. p-ko Chorwacji, 55164/08, HUDOC; wyrok ETPC z 28 maja 2013 r., Eremia p-ko Mołdawii, 3564/11, HUDOC; wyrok ETPC z 2 marca 2017 r., Talpis p-ko Włochom, 41237/14, HUDOC.

35 Zob. rozdział K. Sękowskiej-Kozłowskiej Przemoc domowa i dyskryminacja ze względu na płeć – Opuz przeciwko Turcji i inne w niniejszej publikacji (DOI: 10.5281/zenodo.7309880).

36 Wyrok ETPC z 8 listopada 2011 r., V.C. p-ko Słowacji, 18968/07; zob. szerzej: K. Sękowska-Kozłowska, Przymusowa sterylizacja kobiety romskiego pochodzenia – glosa do wyroku ETPC z 8.11.2011 r.

w sprawie V.C. v. Słowacja (skarga nr 18968/07), „Europejski Przegląd Sądowy” 2012, nr 6, s. 46–49.

37 Wyrok ETPC z 8 listopada 2011 r., V.C. p-ko Słowacji, 18968/07, § 108.

38 Convention for the protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine: Convention on Human Rights and Biomedicine, ETS 1999, nr 164. Polska nie jest stroną tego traktatu.

39 CEDAW General Recommendation No. 24: Article 12 of the Convention (Women and Health), 1999, A/54/38/Rev.1, chap. I, https://www.refworld.org/docid/453882a73.html [dostęp: 3.01.2022].

40 Consideration of reports submitted by States parties under article 18 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women Combined second, third and fourth periodic reports of States parties Slovakia, CEDAW/C/SVK/CO/4, 11.05.2007, https://documents-dds-ny.un.org/

doc/UNDOC/GEN/N07/353/71/PDF/N0735371.pdf?OpenElement [dostęp: 3.01.2022].

41 Wyrok ETPC z 8 listopada 2011 r., V.C. p-ko Słowacji, 18968/07, § 148.

88 Katarzyna SęKOwSKa-KOzłOwSKa

związanych z zapewnieniem poszanowania zdrowia reprodukcyjnego skarżącej jako kobiety romskiego pochodzenia⁴².

W sprawie S.M. przeciwko Chorwacji⁴³ ETPC posłużył się natomiast KLDK w procesie wykładni art. 4 EKPC (zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej) w celu odpowiedzi na pytanie, czy w ramach tej regulacji mieści się również zmuszanie do prostytucji. ETPC powołał się na swój obowiązek interpretowania EKPC w świetle obecnych warunków, uznając, że na potrzeby stwierdzenia, czy art. 4 EKPC znajduje zastosowanie w badanej sprawie, nie ma potrzeby ustalenia, czy traktowanie skarżącej stanowiło „niewolnictwo”

lub inną formę traktowania wymienioną w art. 4 EKPC. Zamiast tego ETPC powołał się na przepisy traktatów międzynarodowych dotyczących zwalczania handlu ludźmi i czer-pania zysków z prostytucji, w tym na art. 6 KLDK i stwierdził, że stanowią one formy wyzysku, do których odnosi się art. 4 EKPC⁴⁴. Przepisy KLD posłużyły zatem w tej sprawie do doprecyzowania standardu normatywnego EKPC i dostosowania jej interpretacji do współczesnych warunków.

ETPC wykorzystał także przepisy KLDK w rozstrzygnięciu w sprawie Alexandru Enache przeciwko Rumunii dotyczącej polityki penalnej, a mianowicie ustanowienia specjal-nego środka na rzecz kobiet, który umożliwiał ubieganie się o odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności, jeśli skazana kobieta była w ciąży lub była matką dziecka, które nie ukończyło pierwszego roku życia. W opinii skarżącego, któremu odmówiono zawieszenia kary z przyczyn rodzinnych, tego typu środek stanowił przejaw dyskryminacji ze względu na płeć. ETPC, uznając, że w sprawie tej nie doszło do naruszenia art. 14 EKPC, powołał się m.in. na art. 4 ust. 2 KLDK i stwierdził, że przepis ten wprost wskazuje, że ustanawianie szczególnych środków na rzecz kobiet w celu ochrony macierzyństwa nie jest przejawem dyskryminacji ze względu na płeć⁴⁵.

W wyroku Wielkiej Izby w sprawie Dubská i Krejzová przeciwko Czechom⁴⁶ ETPC odniósł się do ustaleń dokonanych przez KomLDK w ramach badania sprawozdań okre-sowych. Sprawa dotyczyła porodów domowych, których możliwość przeprowadzenia w Czechach była bardzo ograniczona w związku z ustawodawstwem, które nie zezwalało położnym na przyjmowanie porodów w warunkach domowych. Zmuszało to kobiety bądź do rezygnacji z takiej formy porodu, bądź do rodzenia w domu bez wykwalifikowanej pomocy, a więc w mniej bezpiecznych warunkach niż poród szpitalny, co miało miejsce w przypadku kobiet, które wniosły skargę do ETPC. Problem medykalizacji ciąży

i pa-42 Tamże, § 154.

43 Wyrok ETPC z 19 lipca 2018 r., S.M. p-ko Chorwacji, 60561/14, HUDOC.

44 Tamże, § 54.

45 Wyrok ETPC z 3 października 2014 r., Alexandru Enache p-ko Rumunii, 43494/09, § 77, HUDOC.

46 Wyrok ETPC z 15 listopada 2016 r., Dubská i Krejzová p-ko Czechom, 28859/11, 28473/12, HUDOC.

KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET 89

ternalistycznego traktowania rodzących przez personel medyczny, a także ograniczonych możliwości porodu poza szpitalem był przedmiotem adresowanych do władz Czech uwag końcowych i zaleceń KomLDK z 2010 r.⁴⁷ i 2016 r.⁴⁸ ETPC przywołał ustalenia doko-nane przez KomLDK jako potwierdzenie argumentów skarżących, że warunki szpitalne nie dają możliwości porodu w warunkach, w których ich oczekiwania byłyby w pełni respektowane⁴⁹. Jednocześnie uznał, że choć wskazane obawy należy wziąć pod uwagę, to władze zachowały stosowną równowagę pomiędzy ochroną prywatnego i publicznego interesu, wobec czego nie doszło do naruszenia art. 8 KLDK⁵⁰. Warto przy tym zauważyć, że pięcioro spośród sędziów zajęło odmienne stanowisko, a w zdaniu odrębnym również odwołano się do ustaleń KomLDK⁵¹.

W sprawie Carvalho Pinto de Sousa Morais przeciwko Portugalii, dotyczącej błędu medycznego⁵², ETPC sięgnął natomiast po dorobek KomLDK odnoszący się do stereoty-powego postrzegania ról społecznych kobiety i mężczyzny. Skargę wniosła kobieta, która ucierpiała na skutek naruszenia nerwu podczas operacji ginekologicznej, co uniemożliwiło jej prowadzenie dotychczasowego życia, w tym aktywności seksualnej. Wskazywała, że stała się ofiarą naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć, ponieważ sąd krajowy, decydując w wyroku drugiej instancji o obniżeniu kwoty przyznanego jej zadośćuczynienia, wskazał m.in., że z uwagi na wiek (50 lat) i fakt, że ma już dwójkę dzieci, seks nie był dla niej tak ważny, jak we wcześniejszych latach życia. W opinii skarżącej, do której przychylił się ETPC, u podłoża rozstrzygnięcia sądu krajowego leżały dyskryminujące, stereotypowe przekonania związane z jej płcią i wiekiem. Wiodącą regulacją prawa międzynarodowego odnoszącą się do tej kwestii jest art. 5 KLDK zobowiązujący państwa do wykorzenienia stereotypów i uprzedzeń, które prowadzą do dyskryminacji kobiet. Artykuł ten został przytoczony w sekcji wyroku, w której zrekonstruowano właściwe w sprawie standardy prawne, jednakże ETPC nie odniósł się do niego w samym rozstrzygnięciu. Podobnie jak w sprawie Dubská i Krejzová przeciwko Czechom, ETPC oparł się natomiast na ustaleniach

47 Consideration of reports submitted by States parties under article 18 of the Convention Concluding observations of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women Czech Republic, CEDAW/C/CZE/CO/5, 10.11.2010, pkt 36–37, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/

GEN/G10/465/46/PDF/G1046546.pdf?OpenElement [dostęp: 3.01.2022].

48 Tamże, pkt 4, 30.

49 Wyrok ETPC z 15 listopada 2016 r., Dubská i Krejzová p-ko Czechom, 28859/11, 28473/12, § 188.

50 Tamże, § 189.

51 Tamże – zob. zdanie odrębne sędziów Sajó, Karakaş, Nicolaou, Laffranque i Keller, § 14, 18.

52 Wyrok ETPC z 25 lipca 2017 r., Carvalho Pinto de Sousa Morais p-ko Portugalii, 17484/15, HUDOC; szerzej K. Sękowska-Kozłowska, Stereotypy dotyczące seksualności i społecznej roli kobiet jako przyczyna naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć – glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 25.07.2017 r., 17484/15, Carvalho Pinto de Sousa Morais przeciwko Portugalii, „Europejski Przegląd Sądowy” 2018, nr 2, s. 33–37.

90 Katarzyna SęKOwSKa-KOzłOwSKa

dokonanych przez KomLDK w ramach procedury badania sprawozdań okresowych pań-stwa-strony⁵³. Zostały one wskazane obok ustaleń dokonanych przez inne mechanizmy międzynarodowe (takie jak specjalne procedury Rady Praw Człowieka ONZ), dotyczących problemu seksizmu w portugalskim społeczeństwie, w tym w wymiarze sprawiedliwości⁵⁴. W przypadku pozostałych zidentyfikowanych spraw rola KLDK nie była już tak bar-dzo widoczna. Większość wyroków ograniczała się do zawarcia odpowiednich przepisów KLDK lub uchwał KomLDK w części poświęconej faktom sprawy, zazwyczaj w sekcji

„właściwe przepisy prawa międzynarodowego”, lecz bez dalszego odwołania się do tych standardów w procesie oceny, czy doszło do naruszenia EKPC. Były to sprawy związane z różnymi aspektami naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć w korzystaniu z praw zawartych w EKPC, a więc sprawy dotyczące wspomnianych już kwestii braku prawnej możliwości zachowania po ślubie panieńskiego nazwiska⁵⁵ i odmowy zatrudnienia ze względu na płeć⁵⁶ czy też głośna sprawa Konstantin Markin przeciwko Rosji⁵⁷, w której ETPC stwierdził, że ograniczenie możliwości korzystania z urlopów wychowawczych przez żołnierzy wyłącznie do kobiet zatrudnionych w armii stanowi naruszenie art. 14 EKPC. Niekiedy przepisy KLDK oraz uchwały KomLDK są referowane w dziale „właściwe przepisy prawa” także w sprawach, które choć nie formułują zarzutu naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć na tle realizacji zobowiązań wynikających z EKPC, to są ściśle powiązane z tą problematyką, tak jak w przypadku skargi dotyczącej narażenia kobiety na okaleczenie narządów płciowych w przypadku wydalenia do Sudanu⁵⁸.

KLDK oraz dorobek KomLDK są bardzo rzadko przytaczane w argumentach stron postępowania, włączając w to interwencje strony trzeciej, co może wskazywać na niski poziom znajomości tych standardów w państwach należących do Rady Europy lub brak przekonania o ich „użyteczności” w procesie litygacji przed ETPC. Warto jednak zauważyć interesujące wyjątki. W sprawie Hülya Ebru Demirel przeciwko Turcji, dotyczącej odmowy zatrudnienia kobiety na stanowisku ochroniarza w spółce należącej do państwa, autorka skargi odwołała się do standardów międzynarodowych w tej materii, w tym w pierwszym rzędzie do KLDK⁵⁹. Co ciekawe, skarżąca powołała się na art. 11 KLDK dotyczący prze-ciwdziałania dyskryminacji kobiet w samej treści zarzutu naruszenia EKPC, wskazując tę

53 Concluding observations on the combined eighth and ninth periodic reports of Portugal, CEDAW/C/PRT/CO/8-9, 24.11.2015, § 20–21, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/

N15/387/92/PDF/N1538792.pdf?OpenElement [dostęp: 4.01.2022].

54 Wyrok ETPC z 25 lipca 2017 r., Carvalho Pinto de Sousa Morais p-ko Portugalii, 17484/15, § 54.

55 Wyrok ETPC z 16 listopada 2004 r., Ünal Tekeli p-ko Turcji, 29865/96.

56 Wyrok ETPC z 2 marca 2015 r., Emel Boyraz p-ko Turcji, 61960/08.

57 Wyrok ETPC z 22 marca 2012 r., Konstantin Markin p-ko Rosji, 30078/06, HUDOC.

58 Wyrok ETPC z 7 czerwca 2016 r., R.B.A.B. i in. p-ko Holandii, 7211/06, HUDOC.

59 Wyrok ETPC z 19 czerwca 2018 r., Hülya Ebru Demirel p-ko Turcji, 30733/08, § 17, HUDOC.

KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET 91

regulację równolegle z art. 14 EKPC⁶⁰. Choć ETPC stwierdził w tej sprawie naruszenie zakazu dyskryminacji ze względu na płeć, w swoich rozważaniach nie odniósł się w żaden sposób do KLDK, podobnie jak w wyroku w innej bliźniaczej sprawie, na kanwie którego oparł swoje rozstrzygnięcie⁶¹. Należy to wiązać z oczywistym brakiem właściwości do orze-kania w sprawie naruszenia KLDK, niemniej wydaje się, że kwestia ta, choćby z przyczyn formalnych, powinna zostać w jakikolwiek sposób podniesiona przez ETPC.

Niezmiernie interesująca dla zilustrowania, jak KLDK bywa wykorzystywana przez strony, jest sprawa Khamtokhu i Aksenchik przeciwko Rosji⁶². Dotyczyła ona przepisów ro-syjskiego kodeksu karnego, zgodnie z którymi kara dożywotniego pozbawienia wolności nie mogła zostać orzeczona wobec kobiet, a także wobec osób, które w chwili popełnienia przestępstwa nie ukończyły 18. roku życia, oraz mężczyzn, którzy osiągnęli 65. rok życia przed wydaniem wyroku. Dla omawianej problematyki szczególnie istotny jest wątek zarzutu naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć w powiązaniu z art. 5 EKPC (prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego), który został wniesiony przez dwóch mężczyzn skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności. W odpowiedzi rząd rosyjski po-wołał się na wspomniany już w kontekście sprawy Alexandru Enache przeciwko Rumunii art. 4 ust. 2 KLDK, w świetle którego wprowadzanie szczególnych środków na rzecz kobiet w celu ochrony macierzyństwa nie jest przejawem dyskryminacji⁶³. Już na pierwszy rzut oka art. 4 ust. 2 KLDK był dużo mniej adekwatny w sprawie rosyjskiej, o ile bowiem sprawa rumuńska dotyczyła polityki penalnej wobec kobiet w ciąży i matek dzieci do ukończenia pierwszego roku życia, o tyle w sprawie rosyjskiej mieliśmy do czynienia ze środkiem obej-mującym blankietowo wszystkie kobiety, bez względu na wiek i sytuację rodzinną, trudno było zatem uznać go za środek na rzecz ochrony macierzyństwa uzasadniony na gruncie art. 4 ust. 2 KLDK. Brakowało też innych ważkich przesłanek usprawiedliwiających odmienne traktowanie ze względu na płeć w tak fundamentalnej kwestii jak ustawowy wymiar kary.

Problem ten szeroko omówiono w zdaniu częściowo odrębnym złożonym przez grupę sędziów zasiadających w Wielkiej Izbie⁶⁴. Przedstawiono w nim szczegółową analizę art. 4

60 Tamże, § 25.

61 Wyrok ETPC z 2 marca 2015 r., Emel Boyraz p-ko Turcji, 61960/08.

62 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 24 stycznia 2017 r., Khamtokhu i Aksenchik p-ko Rosji, 60367/08, 961/11, § 45, HUDOC; szerzej J. Grygiel, K. Sękowska-Kozłowska, O karze dożywotniego pozbawienia wolności, dyskryminacji ze względu na płeć i wyborze „mniejszego zła”. Refleksje na tle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Khamtokhu i Aksenchik przeciwko Rosji, [w:] A. Bodnar, A. Ploszka (red.), Wokół kryzysu praworządności, demokracji i praw człowieka. Księga jubileuszowa Profesora Mirosława Wyrzykowskiego, Warszawa 2020, s. 508–531.

63 Wyrok Wielkiej Izby ETPC z 24 stycznia 2017 r., Khamtokhu i Aksenchik p-ko Rosji, 60367/08, 961/11, § 45.

64 Tamże – zob. zdanie odrębne sędziów Sicilianosa, Møse, Lubarda, Mourou-Vikström i Kucsko-Stadlmayer.

92 Katarzyna SęKOwSKa-KOzłOwSKa

KLDK, w tym wykładnię zawartą w zaleceniach ogólnych KomLDK⁶⁵. Ponadto sędzia Pinto de Albuquerque zwrócił w zdaniu odrębnym uwagę na potrzebę interpretowania kwestii będącej przedmiotem rozstrzygnięcia nie tylko w świetle art. 4, ale i art. 5 KLDK odnoszącego się do likwidowania stereotypów dotyczących ról płci⁶⁶. To i inne zdania od-rębne były odpowiedzą na wyrok stwierdzający brak naruszenia art. 14 EKPC, przy czym ta zaskakująca konkluzja była podyktowana względami pozamerytorycznymi. ETPC działał bowiem niejako w warunkach szantażu władz rosyjskich, które zapowiedziały, że w przy-padku uznania wspomnianych regulacji za niezgodne z EKPC wykonanie wyroku będzie miało charakter „równania w dół”, co oznacza, że zamiast zniesienia kary dożywotniego pozbawienia wolności wobec mężczyzn, zostanie ona przywrócona wobec kobiet, co było-by zaprzeczeniem sensu realizacji zobowiązań z dziedziny praw człowieka. W tej sytuacji ETPC zdecydował się na wybór opcji „mniejszego zła”⁶⁷.

Choć wyrok w sprawie Khamtokhu i Aksenchik przeciwko Rosji nie dotyczył dyskry-minacji kobiet, lecz mężczyzn, dobrze ilustruje potencjał KLDK dla interpretacji EKPC.

Pokazują to wyraźnie zdania odrębne, zgodnie z którymi środka zastosowanego przez władze rosyjskie nie można było obronić poprzez powołanie się na standard KLDK. Co więcej, uwzględnienie w procesie interpretacji norm KLDK, w tym wskazanego art. 5 KLDK, niechybnie prowadziłoby do przeciwnej konkluzji niż ta osiągnięta przez większość składu orzekającego. Sprawa ta pokazuje także, że zobowiązania w dziedzinie likwidacji dyskryminacji kobiet nie mogą służyć za usprawiedliwienie jakichkolwiek arbitralnych działań faworyzujących kobiety. Jedynie środki, które służą redukcji nierówności i osią-gnięciu materialnej równości, są uzasadnione na gruncie KLDK⁶⁸.

Wspomniany wyrok, a konkretnie zdania odrębne, demonstruje także wartość za-leceń ogólnych KomLDK jako źródła interpretacji. Jak już wspomniano, są to uchwały, w których zawarto kompleksową wykładnię wybranych zagadnień związanych z realizacją przez państwa-strony zobowiązań określonych w KLDK⁶⁹. Największy wpływ na kształ-towanie standardu strasburskiego wywarły niewątpliwie Zalecenia Ogólne nr 19 (1992) dotyczące przemocy wobec kobiet⁷⁰, które wraz z uaktualnionymi Zaleceniami Ogólnymi

65 Tamże, § 8–11.

66 Tamże – zob. zdanie odrębne sędziego Pinto de Albuquerque, § 8.

67 Szerzej: J. Grygiel, K. Sękowska-Kozłowska, O karze…, dz. cyt., s. 508–531.

68 Zob. General recommendation No. 25…, dz. cyt.

69 Wszystkie zalecenia ogólne KomLDK są opublikowane na stronie: General recommendations Committee on the Elimination of Discrimination against Women, https://www.ohchr.org/en/hrbodies/

cedaw/pages/recommendations.aspx [dostęp: 9.02.2022].

70 General Recommendations No 19 adopted by the Committee on the Elimination of Discrimination Against Women 11th Session (1992): Violence against women, A/47/38, https://tbinternet.ohchr.org/

Treaties/CEDAW/Shared%20Documents/1_Global/INT_CEDAW_GEC_3731_E.pdf [dostęp:

1.01.2022].

KONWENCJA W SPRAWIE LIKWIDACJI WSZELKICH FORM DYSKRYMINACJI KOBIET 93

nr 35 (2017)⁷¹ stanowią ważne źródło interpretacji w sprawach z zakresu tej problematyki⁷². W pojedynczych sprawach rozpoznanych przez ETPC znajdziemy ponadto odwołania do Zaleceń Ogólnych nr 24 (1999) dotyczących zdrowia kobiet⁷³ oraz do Zaleceń Ogólnych nr 25 (2004) dotyczących stosowania tymczasowych środków szczególnych na rzecz kobiet⁷⁴.

Kolejnym istotnym elementem dorobku KomLDK są uwagi końcowe kierowa-ne do państw-stron. Jak już wskazano, w niektórych sprawach ustalenia KomLDK były wykorzystywane do nakreślenia ogólnego tła sprawy, a w szczególności wskazania systemowego charakteru problemu, jak w przypadku sterylizacji kobiet romskiego pocho-dzenia w Słowacji⁷⁵ czy ograniczania porodów domowych w Czechach⁷⁶. W przypadku spraw dotyczących przemocy domowej uwagi końcowe KomLDK odgrywają szczególnie ważną rolę, mogą bowiem stanowić istotny dowód w procesie oceny, czy w danej sprawie doszło do dyskryminacji ze względu na płeć⁷⁷. W bardzo niewielu sprawach rozpozna-nych przez ETPC znajdziemy natomiast odwołania do decyzji KomLDK w sprawach indywidualnych i w tym przypadku będą to przede wszystkim sprawy dotyczące prze-mocy wobec kobiet⁷⁸.