OBYWATELSKICH (OSOBISTYCH) I POLITYCZNYCH
1. MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW OBYWATELSKICH (OSOBISTYCH) I POLITYCZNYCH ORAZ EUROPEJSKA
KONWENCJA PRAW CZŁOWIEKA – PORÓWNANIE REGULACJI
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka wraz z Międzynarodowymi Paktami Praw – Oby-watelskich (Osobistych) i Politycznych oraz Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych, tworzy Międzynarodową Kartę Praw Człowieka (ang. International Bill of Human Ri-ghts). Celem tych dokumentów, uchwalonych w ramach systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych, było wypracowanie możliwie jasnych i precyzyjnych standardów praw człowieka. Jednak występujące w okresie uchwalania obu paktów fundamentalne różnice ideologiczne i polityczne między poszczególnymi państwami znacznie spowolniły tempo przyjmowania Paktów. Od uchwalenia Powszechnej Deklaracji w 1948 r. do przyjęcia paktów minęło 18 lat. W tej sytuacji europejskie państwa demokratyczne uchwaliły już w 1950 r. Europejską Konwencję Praw Człowieka w całości inspirowaną PDPC. Tak więc źródła aksjologiczne obu traktatów – uniwersalnego MPPOiP oraz regionalnego europej-skiego EKPC – są w istocie tożsame.
MPPOiP składa się z 53 artykułów1. Do Paktu dołączony został Protokół Fakulta-tywny regulujący prawo do składania skarg do Komitetu Praw Człowieka przez ofiary naruszeń praw regulowanych w Pakcie2. W późniejszym okresie uchwalony został Protokół
1 Uchwalony 16 grudnia 1966 r., wszedł w życie 23 marca 1976 r. Polska ratyfikowała go 18 marca 1976 r. Stronami Paktu są 173 państwa (dane na 26 stycznia 2022 r.).
2 Uchwalony 16 grudnia 1966 r., wszedł w życie 23 marca 1976 r. Polska ratyfikowała go 18 marca 1976 r. Stronami jest 116 państw (dane na 26 stycznia 2022 r.).
DOI: 10.5281/zenodo.7309756
30 ROMAN WIERUSZEWSKI
Fakultatywny dotyczący zniesienia kary śmierci3. W MPPOiP uregulowano wolności i prawa, które odnoszą się do sfery wolności osobistej ludzi oraz ich aktywności społecznej i politycznej. W znacznym zakresie pokrywają się one z postanowieniami EKPC. W obu traktatach znajdujemy regulacje dotyczące następujących wolności i praw:
• klauzula antydyskryminacyjna – zakaz dyskryminacji zawarty w art. 2 ust. 1 MPPiOP jest jednym z kilku postanowień tego traktatu odnoszących się do zasady równości i niedyskryminacji. Szczególne znaczenie ma relacja między tym artykułem a art. 26. O ile art. 26 Paktu odnosi się do równości wobec prawa i równej ochrony prawnej jednostki, wykraczając tym samym poza materię uregu-lowaną w traktacie, o tyle art. 2 ust. 1 dotyczy jedynie „praw uznanych w Pakcie”4. Chodzi tutaj o wszystkie prawa zawarte w III części Paktu, tzn. w art. 6–27.
W przypadku wniesienia skargi indywidualnej do Komitetu zarzut naruszenia zakazu dyskryminacji zawartego w art. 2 ust. 1 musi być połączony z zarzutem naruszenia praw zawartych w innych artykułach Paktu5. Omawiany artykuł, mający charakter akcesoryjny, pełni zatem podobną funkcję jak art. 14 EKPC.
Natomiast Protokół Fakultatywny nr 12 do EKPC reguluje, podobnie jak art. 26 MPPOiP, ogólną zasadę niedyskryminacji6;
• prawo do życia – to prawo reguluje art. 6 Paktu, który w okresie późniejszym uzupełniony został Drugim Protokołem Fakultatywnym do MPPOiP, mającym na celu zniesienie kary śmierci. W przypadku EKPC prawo to uregulowano w art. 2, a następnie jego zakres poszerzono w Protokołach Fakultatywnych nr 6 i 13. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że zarówno ETPC, jak i KPC uznają, że istnieje uniwersalne rozumienie „prawa do życia”. Tym samym orzecz-nictwa obu organów w tym obszarze są bardzo zbliżone7;
• zakaz tortur – art. 7 Paktu oraz art. 3 EKPC. Postanowienia obu traktatów na ten temat są niemal identyczne i zarazem dość lakoniczne. W szczególności nie
3 Uchwalony 15 grudnia 1989 r., wszedł w życie 11 lipca 1991 r. Polska ratyfikowała go 4 kwietnia 2014 r. Stronami jest 89 państw (dane na 26 stycznia 2022 r.).
4 Por. K. Sękowska-Kozłowska, R. Wieruszewski [w:] R. Wieruszewski (red.), Międzynarodowy Pakt Mechanizmy ochrony praw człowieka w ramach ONZ. Analiza systemowa, Warszawa 2017, s. 46 i n.
5 Zob. np. decyzję KPC z 30 października 2008 r., Shergill i inni p-ko Kanadzie, 1506/2006, pkt 7.5, https://juris.ohchr.org/ [dostęp: 10.01.2022]. Za: K. Sękowska-Kozłowska, R. Wieruszewski [w:]
R. Wieruszewski (red.), Międzynarodowy Pakt…, dz. cyt., s. 47.
6 Warto podkreślić, że pomimo licznych apeli organizacji pozarządowych oraz Rzecznika Praw Obywatelskich Polska nie ratyfikowała Protokołu nr 12 do EKPC.
7 Por. A. Gliszczyńska-Grabias [w:] R. Wieruszewski (red.), Międzynarodowy Pakt…, dz. cyt., s. 106, przypis 17 i cytowana tam literatura.
MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW OBYWATELSKICH (OSOBISTYCH) I POLITYCZNYCH 31
zawierają definicji pojęcia tortur8. Dlatego kluczową rolę w ich interpretacji odgrywa orzecznictwo obu organów kontrolnych;
• zakaz niewolnictwa – art. 8 Paktu oraz art. 4 EKPC zawierają bardzo zbliżone regulacje. Zakazane są wszelkie formy niewolnictwa, poddaństwo oraz zmusza-nie do pracy przymusowej. Trzeba też podkreślić, że w obu przypadkach termin
„praca przymusowa” nie obejmuje służby wojskowej;
• wolność osobista – art. 9 Paktu oraz art. 5 EKPC. Regulacja zawarta w art. 9 ust. 1 Paktu różni się od tej sformułowanej w art. 5 Konwencji, gdyż nie zawiera wyli-czenia sytuacji, w której dopuszczalne jest pozbawienie wolności. Zamiast tego posłużono się ogólnym sformułowaniem, że pozbawienie wolności jest dopusz-czalne „z przyczyn i w trybie, które zostały ustalone przez ustawę”;
• zakaz więzienia za długi – art. 11 Paktu oraz art. 1 Protokołu nr 4 do EKPC.
Teksty obu tych artykułów są tożsame i zakazują pozbawiania wolności z powodu niemożności wywiązywania się ze zobowiązania umownego;
• wolność poruszania się – art. 12 Paktu oraz art. 2 Protokołu nr 4 do EKPC. Obie regulacje są bardzo podobne, choć nie identyczne. Określają prawo do swobodne-go poruszania się po terytorium państwa legalneswobodne-go pobytu, opuszczenia takieswobodne-go państwa i wymieniają podobne dopuszczalne przesłanki ograniczenia tego prawa.
Art. 12 Paktu formułuje zakaz pozbawiania prawa wjazdu do własnego kraju. Ten zakaz znajduje się w art. 3 Protokołu nr 4 do EKPC;
• ochrona obcokrajowców i bezpaństwowców przed arbitralnym wydaleniem – art. 13 Paktu oraz art. 1 Protokołu nr 7 do EKPC. Można zauważyć, że zawarte w tym protokole gwarancje proceduralne dotyczące wydalania cudzoziemców wzorowane były na art. 13 Paktu.;
• prawo do sądu – art. 14 Paktu oraz art. 6 EKPC. Niewątpliwie najbardziej rozbu-dowane artykuły w obu traktatach i zawierające bardzo zbliżone postanowienia, choć w drobnych szczegółach nieco odmienne, co doprowadziło do opisanych poniżej rozbieżności w orzecznictwie Trybunału i Komitetu;
• zasada nieretroaktywności w prawie karnym – art. 15 Paktu oraz art. 7 EKPC.
Postanowienia są niemal identyczne. Trzeba zwrócić uwagę, że w świetle postano-wień obu traktatów nie można karać za czyny, które w trakcie ich popełniania nie były zagrożone karą w świetle prawa krajowego lub międzynarodowego. Zwłaszcza to odniesienie do prawa międzynarodowego było pomocne w opisanych poniżej sprawach dotyczących NRD-owskich strażników granicznych;
8 Zob. rozdział G. Baranowskiej, Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania w niniejszej publikacji (DOI: 10.5281/
zenodo.7309832).
32 ROMAN WIERUSZEWSKI
• prawo do prywatności – art. 17 Paktu oraz art. 8 EKPC. Nieco bardziej rozbu-dowana jest regulacja tego prawa w EKPC, gdyż zawiera wyliczenie przypadków, w których dopuszczalna jest ingerencja władz publicznych w to prawo. Natomiast Pakt określa, że każdy ma prawo do ochrony prawnej przed atakami na swoją prywatność;
• wolność myśli, sumienia i religii – art. 18 Paktu oraz art. 9 EKPC. Bardziej roz-budowana jest regulacja tego prawa w MPPOiP. Zawiera ona zakaz poddawania przymusowi, który stanowiłby zamach na wolność sumienia. Zobowiązuje też państwa do poszanowania wolności rodziców w decydowaniu o wyborze wycho-wania w duchu wyznawanej przez nich religii. Podobnie uregulowano warunki ograniczenia tego prawa;
• wolność posiadania i wyrażania poglądów – art. 19 Paktu oraz art. 10 EKPC. Bar-dzo podobnie, choć nie identycznie, uregulowana została ta wolność. W EKPC nieco szczegółowiej wymieniono wymogi formalne oraz dopuszczalne ogranicze-nia, wskazując np. na zakaz ujawniania informacji poufnych oraz takich, które mogłyby naruszać powagę i bezstronność władzy sądowej;
• wolność zgromadzeń – art. 21 Paktu oraz art. 11 EKPC. Ta wolność uregulowana jest identycznie. W obu przypadkach wymienia się te same przesłanki dopusz-czające ograniczenie wolności zgromadzeń;
• wolność zrzeszania się – art. 22 Paktu oraz art. 11 EKPC. Regulacje bardzo zbli-żone, choć w MPPOiP wskazano na obowiązek państw w zakresie przestrzegania Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1948 r., dotyczącej wolności związkowej. O ile oba traktaty dopuszczają wprowadzenie ustawowych ograniczeń do korzystania z tego prawa przez członków sił zbrojnych i policji, o tyle EKPC dodaje również pracowników administracji państwowej;
• ochrona małżeństwa i rodziny – art. 23 Paktu oraz art. 12 EKPC. Nieco inaczej w obu traktatach uregulowana została ochrona małżeństwa i rodziny. EKPC formułuje jedynie prawo do zawarcia małżeństwa. MPPOiP stanowi, że ro-dzina ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i państwa, małżeństwo musi być zawarte przy zachowaniu dobrowolnej i pełnej zgody obu małżonków, państwa zaś mają podjąć kroki do zapewnienia równych praw i obowiązków małżonków. Ponadto w przypadku rozwodu należy zapewnić dzieciom niezbęd-ną ochronę. Tak więc standard Paktu w tym przypadku jest szerszy i bardziej rozbudowany.
Z powyższego wyliczenia wynika, że tylko nieliczne artykuły MPPOiP nie znajdują swoich odpowiedników w EKPC i jej protokołach dodatkowych. Należą do nich: art. 10 – prawo osób pozbawionych wolności do godnego traktowania, art. 16 – prawo do pod-miotowości prawnej, art. 20 – zakaz propagandy wojennej oraz popierania nienawiści
MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW OBYWATELSKICH (OSOBISTYCH) I POLITYCZNYCH 33
narodowej, rasowej lub religijnej, art. 24 – prawa dziecka, art. 25 – prawa obywatelskie, art. 27 – ochrona mniejszości9.