WyrOk Izby

W wyroku Izby, który zapadł w grudniu 2013 r., standard uniwersalny przywołany jest w pierwszej kolejności w części dotyczącej przepisów prawa i praktyki stosowania prawa międzynarodowego, poprzez wskazanie na właściwe przepisy Konwencji w sprawie zapo-biegania i karania zbrodni ludobójstwa oraz wyroki, m.in. Międzynarodowego Trybunału Karnego ds. Zbrodni w Rwandzie, właściwe przepisy KLDR, właściwe przepisy MPPOiP oraz ust. 49 uwag ogólnych Komitetu nr 34, dotyczących przepisów Paktu w zakresie wolności wypowiedzi, w którym to paragrafie omówiono kwestię wolności wypowiedzi w odniesieniu do stwierdzeń na temat historii¹⁴. Obszernie przywołano również orzecz-nictwo KPC w sprawach dotyczących kłamstwa oświęcimskiego i różnych przejawów antysemityzmu, jednak bez analizy zawartych w tym orzecznictwie wniosków. W kolejnej

13 Zob. m.in.: U. Belavusau, Perinçek v. Switzerland: Between Freedom of Speech and Collective Dignity, https://verfassungsblog.de/perincek-v-switzerland-between-freedom-of-speech-and-collective-dignity/

[dostęp: 5.01.2022]; D. Vorhoof, Criminal conviction for denying the Armenian genocide in breach with freedom of expression, Grand Chamber confirms, https://strasbourgobservers.com/category/cases/perincek-v-switzerland/ [dostęp: 5.01.2022]; S. Garibian, On the Breaking of Consensus: the Perinçek Case, the Armenian Genocide and International Criminal Law, [w:] J. Willems, H. Nelen, R. Moerland (red.), Denialism and Human Rights, Cambridge 2016, s. 235–250.

14 Human Rights Committee, 102nd session, Geneva, 11–29 July 2011, General Comment No. 34, Article 19: Freedoms of opinion and expression, General remarks, CCPR/C/GC/34, 12.09.2011, § 49, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G11/453/32/PDF/G1145332.pdf?OpenElement [dostęp: 10.01.2022]: „Przepisy, które penalizują wyrażanie opinii na temat faktów historycznych, są niezgodne ze zobowiązaniami, które Pakt nakłada na państwa-strony w odniesieniu do poszanowania wolności opinii i wypowiedzi. Pakt nie zezwala na ogólny zakaz wyrażania błędnych opinii lub błędnej interpretacji wydarzeń z przeszłości. Ograniczenia prawa do wolności opinii nie powinny być nigdy nakładane, a w odniesieniu do wolności wypowiedzi nie powinny wykraczać poza to, co jest dozwolone w ust. 3 art. 19 lub wymagane na mocy art. 20 Paktu”.

WOLNOŚĆ WYPOWIEDZI NEGACJONISTÓW – PERINÇEK PRZECIWKO SZWAJCARII 195

części wyroku, dotyczącej już szczegółowej analizy przesłanek ograniczenia wolności wypo-wiedzi skarżącego w odniesieniu do warunku „zapisania ograniczenia w prawie”, Trybunał przywołał twierdzenie rządu Szwajcarii, iż wprowadzenie do szwajcarskiego porządku prawnego przepisów, na podstawie których doszło do skazania Perinçeka, było bezpośred-nio związane z przystąpieniem Szwajcarii do KLDR¹⁵. Na ten fakt powołała się w swym stanowisku strona rządowa, twierdząc, że przyjęcie prawnego zakazu zaprzeczania zbrodni dokonanej na Ormianach wynikało wprost z jej zobowiązań zawartych w KLDR, dotyczą-cych efektywnego przeciwdziałania dyskryminacji i nienawiści na tle rasowym, etnicznym i narodowościowym, a ściślej tych zawartych w art. 4 KLDR¹⁶. Z kolei skarżący, odnosząc się do oceny konieczności zastosowania ograniczenia w społeczeństwie demokratycznym, wskazał, że ograniczenia zastosowane wobec niego nie były proporcjonalne do celu, jakiemu miały rzekomo służyć, a zatem zapobiegania dyskryminacji rasowej i ksenofobii¹⁷. Choć we fragmencie tym skarżący nie odnosi się wprost do zobowiązań wynikających z KLDR, wydaje się, że właśnie to miał na myśli, wskazując zapobieganie dyskryminacji rasowej – na ten argument na gruncie KLDR powoływało się bowiem państwo.

W zasadniczej części wyroku, w której właściwej oceny dokonał sam Trybunał, znala-zły się natomiast uwagi porównawcze, oparte na decyzji Komitetu w sprawie Faurisson¹⁸. Trybunał wskazał na istniejące jego zdaniem różnice pomiędzy sprawą Perinçek a sprawą Faurisson, dowodząc, że Faurisson nie zaprzeczał jedynie prawnej kwalifikacji danego

15 Wyrok ETPC z 13 grudnia 2013 r., Perinçek p-ko Szwajcarii, 27510/08, § 60.

16 Art. 4 KLDR stanowi: „Państwa Strony Konwencji potępiają wszelką propagandę i wszelkie organizacje oparte na ideach lub teoriach o wyższości jednej rasy lub grupy osób określonego koloru skóry lub pochodzenia etnicznego bądź usiłujące usprawiedliwić czy popierać nienawiść i dyskryminację rasową w jakiejkolwiek postaci oraz zobowiązują się podjąć niezwłocznie właściwe środki zmierzające do wykorzenienia wszelkiego podżegania do tego rodzaju dyskryminacji bądź też aktów dyskryminacji i w tym celu uwzględniając zasady zawarte w Powszechnej deklaracji praw człowieka oraz prawa szczegółowo określone w art. 5 niniejszej Konwencji, zobowiązują się między innymi:

a) uznać za przestępstwo podlegające karze zgodnie z prawem wszelkie rozpowszechnianie idei opartych na wyższości lub nienawiści rasowej, wszelkie podżeganie do dyskryminacji rasowej, jak również wszelkie akty przemocy lub podżeganie do tego rodzaju aktów wobec jakiejkolwiek rasy bądź grupy osób o innym kolorze skóry lub innego pochodzenia etnicznego, a także udzielanie pomocy w prowadzeniu działalności rasistowskiej, włączając w to finansowanie tej działalności;

b) uznać za nielegalne organizacje mające na celu popieranie dyskryminacji rasowej i podżeganie do niej oraz wprowadzić zakaz ich działalności, jak również zorganizowanej i wszelkiej innej działalności propagandowej mającej takie same cele oraz uznać udział w takich organizacjach lub w takiej działalności za przestępstwo podlegające karze zgodnie z prawem;

c) nie zezwalać władzom i instytucjom publicznym, tak ogólnokrajowym, jak i lokalnym, na podżeganie do dyskryminacji rasowej czy też na popieranie jej”.

17 Wyrok ETPC z 13 grudnia 2013 r., Perinçek p-ko Szwajcarii, 27510/08, § 76.

18 Tamże, § 117.

196 AlEkSANdrA GlISzczyńSkA-GrAbIAS

czynu jako ludobójstwa, lecz zaprzeczał samemu istnieniu faktu historycznego, jakim jest Holocaust, w tym istnieniu komór gazowych. Po drugie, zaprzeczał faktom potwierdzo-nym przez skazanie winnych zbrodni nazistowskiego ludobójstwa przez międzynarodowy Trybunał. Po trzecie zaś, Faurisson negował fakty historyczne uznane przez międzynarodo-wy sąd za „bezsprzecznie istniejące”. Tym samym Trybunał dokonał właściwie ograniczenia swojego stanowiska odnośnie do wolności wypowiedzi negacjonistów jedynie do tych stwierdzeń, które podważają sam fakt istnienia zbrodni ludobójstwa, wprowadzając do tego wymóg potwierdzenia istnienia takiej zbrodni przez prawo międzynarodowe i praktykę jego stosowania. Co interesujące, uznając kilka lat później skargę w sprawie Pastörs przeciwko Niemcom¹⁹ za niedopuszczalną jako dotyczącą kłamstwa oświęcim-skiego, Trybunał uznał za negację Holocaustu określenia takie jak „tzw. Holocaust” oraz

„projekcja Auschwitz” w kontekście narzucania Niemcom określonych wyobrażeń o tym obozie koncentracyjnym. Biorąc pod uwagę całość wypowiedzi niemieckiego polityka, przyznać należy, że określenia, których użył, nie równały się wprost jednoznacznemu stwierdzeniu, że Holocaust nie miał miejsca (choć zapewne taki był ich cel), a taki wy-móg w celu zastosowania ograniczenia wolności wypowiedzi negacjonistycznej zdaje się stawiać Trybunał w sprawie Perinçek.

Trybunał, przedstawiając swoją argumentację, zgodnie z którą w sprawie Perinçek nastąpiło sprzeczne z Konwencją naruszenie wolności wypowiedzi skarżącego, powołał się też na uwagi ogólne KPC dotyczące interpretacji gwarancji wolności wypowiedzi w kontekście ograniczeń związanych z wypowiedziami na temat historii, które miałyby potwierdzać linię argumentacyjną przyjętą w sprawie Perinçek przez Trybunał²⁰.

W wyroku Izby na szczególną uwagę zasługuje zdanie odrębne sędziów Sajó i Raimondi (zbieżne z wyrokiem Izby), którzy przeanalizowali decyzję KPC w sprawie Faurisson²¹. Poprawnie wskazali oni, że w przypadku Faurissona uznano, że jego rewizjonistyczne wypowiedzi miały charakter podburzania do nienawiści na tle antysemickim. Zupeł-nie Zupeł-niesłuszZupeł-nie jednak, wydaje się, uznali następZupeł-nie, że w przypadku Perinçeka chodziło o wyrażanie przez skarżącego jego antyimperialistycznych poglądów, nie zaś wrogich Ormianom resentymentów. Autorzy zdania odrębnego stwierdzili tak na podstawie rzeko-mego przypisywania przez Perinçeka odpowiedzialności za rozpowszechnianie „kłamstwa o ludobójstwie” międzynarodowym imperialistom, nie zaś społeczności ormiańskiej. W tym momencie pominęli jednak powszechnie znane stanowisko oraz poglądy Perinçeka oraz wielokrotnie wyrażaną przez niego niechęć i pogardę wobec Ormian, zabarwioną również

19 Decyzja ETPC z 3 października 2019 r., Pastörs p-ko Niemcom, 55225/14.

20 Wyrok ETPC z 13 grudnia 2013 r., Perinçek p-ko Szwajcarii, 27510/08, § 124.

21 Tamże – zdanie odrębne sędziów Sajó i Raimondiego, s. 53–58.

WOLNOŚĆ WYPOWIEDZI NEGACJONISTÓW – PERINÇEK PRZECIWKO SZWAJCARII 197

zarzucaniem im rozpowszechniania kłamstw na temat ludobójczego charakteru zbrodni dokonanej przez Imperium Osmańskie²².

Sajó i Raimondi odnieśli się również do zdania odrębnego członków KPC, Elizabeth Evatt i Davida Kretzmera, którzy w sprawie Faurisson silnie podkreślali, że ustawodawstwo francuskie zakazujące negacjonizmu jest bardzo daleko idące, jednak w okolicznościach badanej przez Komitet sprawy jego zastosowanie wobec Faurissona było uzasadnione.

W opinii indywidualnej członkowie KPC wskazali, że „mogą występować okoliczności, w których prawo osoby do ochrony przed podżeganiem do dyskryminacji ze względu na rasę, religię lub pochodzenie narodowe nie może być w pełni zapewnione poprzez zawężające, jednoznaczne przepisy dotyczące podżegania, które mieszczą się w zakresie art. 20 ust. 2 Paktu. Taki przypadek występuje, gdy w określonym kontekście społecz-nym i historyczspołecz-nym można wykazać, że wypowiedzi niespełniające ścisłych kryteriów prawnych podżegania mogą stanowić część systemu podżegania przeciwko danej grupie rasowej, religijnej lub narodowej, albo gdy osoby zainteresowane szerzeniem wrogości i nienawiści stosują wyrafinowane formy wypowiedzi, które nie są karalne na podstawie ustaw zabraniających podżegania do nienawiści rasowej, nawet jeśli ich skutek może być tak samo groźny jak skutek wyraźnego podżegania, jeśli nie groźniejszy”²³. Sędziowie Sajó i Raimondi nie dostrzegli jednak zaistnienia takich okoliczności w sprawie Perinçek, za-kładając, że jego wypowiedzi nie miały znamion takiej właśnie nieoczywistej i w pewnym sensie „subtelnej” negacjonistycznej mowy nienawiści. Tymczasem taki właśnie charakter zaprzeczania zbrodniom ludobójstwa jest w zasadzie uznanym powszechnie ich elementem – we wszystkich niemal charakterystykach negacjonizmu wskazuje się przede wszystkim na fakt, że zaprzeczanie im niesie za sobą zawsze element wrogości do grupy, która twierdzi, że padła ofiarą ludobójczych praktyk²⁴. Dodatkowo cały kontekst sprawy Perinçek dowodzi zasadności takiego właśnie odbioru jego słów. W kontekście zasadniczego przedmiotu niniejszej analizy najistotniejsze znaczenie ma jednak fakt, iż sędziowie Trybunału po-stanowili w tak szczegółowy sposób odnieść się do stanowiska członków KPC, poddając to stanowisko interpretacji koniecznej według nich do pełnego uzasadnienia konkluzji osiągniętych przez Izbę w sprawie Perinçek.

22 A.S. Yayla, The Strange Case of Perincek, Erdogan and the Russia Triangle, https://www.genocidestudies.

org/post/2015/01/23/the-human-rights-association-and-the-centre-for-truth-justice-memory-to-become-intervenin [dostęp: 10.01.2022].

23 R. Wieruszewski i in. (red.), Komitet praw człowieka ONZ. Wybór orzecznictwa, Warszawa 2009, s. 295–296.

24 Zob. m.in. R. Bilali, Understanding and Counteracting Genocide Denial, [w:] L.S. Newman (red.), Confronting Humanity at its Worst. Social Psychological Perspectives on Genocide, Oxford 2019, https://doi.

org/10.1093/oso/9780190685942.001.0001.

198 AlEkSANdrA GlISzczyńSkA-GrAbIAS

W drugim zdaniu odrębnym, częściowo rozbieżnym z wyrokiem i złożonym przez sędziów Vučincia oraz Pinto de Albuquerque, zajęto się m.in. odpowiedzią na pytanie o to, czy istnieje w prawie międzynarodowym zobowiązanie do penalizacji zaprzeczania zbrodniom ludobójstwa²⁵. Jak wskazano, penalizacja taka jest zgodna z działaniami pań-stwa, które mają stanowić realizację postanowień art. 1 Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa w wymiarze zapobiegania zbrodni ludobójstwa, jak również postanowień Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 26 stycznia 2007 r., wzywających państwa członkowskie ONZ do całkowitego i zdecydowanego odrzucenia wszelkich form kłamstwa oświęcimskiego. To zdanie odrębne odnosi się również do dokonanej przez Trybunał w wyroku aprobującej interpretacji ust. 49 uwag ogólnych nr 34 KPC. Autorzy zdania odrębnego określili stanowisko KPC ujęte w ust. 49 przywoływanych uwag jako

„niefortunne” i nieposiadające odzwierciedlenia ani we wcześniejszych decyzjach Komi-tetu, ani w ustalonym orzecznictwie ETPC. Jak wskazali sędziowie, Trybunał wsparł się w swej argumentacji tym fragmentem uwag ogólnych, pomimo że dotyczy on jedynie niejednoznacznych i mylących określeń „wyrażania błędnych opinii” i „niepoprawnej interpretacji przeszłych zdarzeń”. Autorzy zdania odrębnego słusznie zauważają w tym kontekście, że Komitet z pewnością nie miał zamiaru odnoszenia się w swych uwagach do celowo zafałszowanych wypowiedzi na temat faktu zaistnienia określonej zbrodni, w tym przede wszystkim zbrodni najcięższej, a zatem ludobójstwa. To oznaczałoby bowiem, że Komitet byłby skłonny zaakceptować nawet zaprzeczanie ludobójstwu jako mieszczące się w granicach chronionej wolności wypowiedzi. To uważne interpretowanie przez sędziów Trybunału uwag ogólnych Komitetu należy ocenić bardzo pozytywnie – jako dowód na pogłębioną analizę szczegółowych już elementów dorobku innego systemu ochrony praw człowieka. Z całą pewnością tego rodzaju analizę uznać można za pożądany sposób wypracowywania stanowiska opartego na standardzie szerszym niż jedynie ten budowany w ramach ETPC.