Międzynarodowe postępowanie cywilne w zakresie doręczeń według kodeksu postępowania cywilnego. postępowania cywilnego

Międzynarodowe postępowanie cywilne jest postępowaniem sądowym w sprawach cywilnych z elementem zagranicznym toczącym się przed sądem jednego państwa i odnosi się m.in. do wykonywanych w danym państwie czynności związanych z toczącym się za granicą postępowaniem, uznawaniem i wykonywaniem zagranicznych orzeczeń sądowych oraz realizacją kwestii egzekucyjnych i upadłościowych międzynarodowego postępowania cywilnego.²¹⁶ Obecnie w zdecydowanej większości przypadków podstawą udzielenia pomocy prawnej w zakresie doręczania pism stanowić będą przepisy prawa wspólnotowego oraz umów międzynarodowych.²¹⁷ Nadto doręczenia w międzynarodowym postępowaniu cywilnym zostały uregulowane w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w zakresie międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych.²¹⁸ Powyższe uregulowania mają zastosowanie do państw niewchodzących w skład Unii Europejskiej, do których to państw stosuje się omawiane już rozporządzenie w sprawie doręczania w Państwach Członkowskich dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych. Przepisy dotyczące doręczeń dokumentów obywatelom polskim na wniosek polskich sądów reguluje także ustawa z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczpospolitej Polskiej.²¹⁹ Doręczenia w międzynarodowym postępowaniu cywilnym zostały uregulowane również w części czwartej kodeksu postępowania cywilnego zatytułowanej „przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego w księdze drugiej tytule VI „zagraniczne dokumenty urzędowe”.

Sądy mają ograniczoną kompetencję do doręczania pism na terytorium państwa, w którym sądy te mają siedzibę. W sytuacji zatem, gdy zachodzi konieczność dokonania doręczenia za granicą z reguły istnieje obowiązek zwrócenia się do organów innego państwa o udzielenie pomocy prawnej.²²⁰ Powyższe wynika wprost z art. 1130 § 1 k.p.c., zgodnie z którego treścią w sprawach przeprowadzania dowodów i dokonywania innych czynności oraz doręczania pism sądowych, sądy porozumiewają się z sądami lub innymi organami państw obcych oraz z polskimi przedstawicielstwami dyplomatycznymi i urzędami konsularnymi,

216 T. Ereciński, J. Ciszewski, „Międzynarodowe postępowanie cywilne”, op. cit. s. 12 -14.

217 J. Ciszewski, „Kodeks postępowania cywilnego…”, op. cit. s. 185.

218 Dz. U. z 2002 r. Nr 17 poz. 1641.

219 Dz. U. z 2002 r. Nr 215 poz. 1823 z późn. zm.

220 T. Ereciński, J. Ciszewski, „Międzynarodowe postępowanie…”, op. cit. s. 216.

chyba że przepis stanowi inaczej. Podstawą udzielenia pomocy prawnej w zakresie doręczeń stanowią konwencje międzynarodowe, które zostały omówione w innym podrozdziale.

Zasadą jest, że sądy porozumiewają się ze sobą w sposób bezpośredni, a nie jak to miało miejsce w poprzednio obowiązującym przepisie art. 1130 k.p.c. za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości. Wyjątki od zasady bezpośredniego dokonywania doręczeń znajdują się w art. 1132 k.p.c. i art. 1133¹ k.p.c. Z zasady bezpośredności natomiast nie wynika, że doręczenia pisma sądowego za granicą można dokonać bez pośrednictwa sądu polskiego, gdyż w takim wypadku strona może zarzucić pozbawienie możliwości obrony jej praw.²²¹

Wykonanie pomocy prawnej w zakresie doręczeń należy do sądów, którym przysługuje właściwość funkcjonalna w tym przedmiocie, a w stosunku do innych organów (chodzi o organy zagraniczne), którym przysługuje kompetencja do rozstrzygania zamiast sądów spraw cywilnych.²²² W Polsce organem, który może dokonywać w imieniu sądu doręczenia pisma sądowi zagranicznemu, może być komornik pod warunkiem, że umowa międzynarodowa lub sam wniosek sądu zagranicznego nie wyłączają takiego sposobu doręczania.²²³

Doręczenie pism sądowych do sądów lub innych organów państw obcych na podstawie pomocy prawnej uregulowanej w art. 1130 k.p.c. i następnych zachodzi wówczas, gdy osoba ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedzibę za granicą (art. 1132 k.p.c.). Sąd przesyła wniosek rekwizyjny o udzielenie pomocy prawnej bezpośrednio, jeżeli taki sposób dopuszcza prawo państwa wezwanego lub za pośrednictwem polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego, co nie wyłącza także innych sposobów przesyłania wniosków (art. 1132 § 2 k.p.c.). Powyższy przepis ma zastosowanie nie tylko do doręczania pism sądowych, ale także pozasądowych (art. 1133¹ k.p.c.). Przepis art.

1132 § 2 k.p.c. ustanawia całkowitą dowolność w wyborze technologii komunikacyjnych przekazania wniosku rekwizycyjnego sądowi krajowemu. Ważne jest natomiast to, aby dokument ten pod względem treści odpowiadał dokumentowi wysłanemu oraz był czytelny.²²⁴ W szczególności sąd może doręczyć pisma sądowe, a także pisma pozasądowe osobie przebywającej lub mającej siedzibę za granicą za pośrednictwem poczty listem poleconym za potwierdzeniem odbioru²²⁵ pod warunkiem, że taki sposób jest dopuszczony

221 Orzeczenie SW w Warszawie z dnia 30 października 1975 r. w sprawie II CO 7279/75, OSPiKA 1978 r., poz.

146.

222 K. Piasecki, „ Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz” Tom III, Warszawa 2007 r. s. 93

223 R. Kuźnicki, „Zadania komornika”, PES 1998 r. Nr 34 s. 71.

224 T. Demendecki, „Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz” 2011 r., s. 950.

225 Wzór zwrotnego potwierdzenia odbioru został określony w Światowej Konwencji Pocztowej sporządzonej w Pekinie w dniu 15 września 1999 r. Dz. U. z 2003 r. Nr 123 poz. 1149.

przez prawo państwa, w którym ma nastąpić doręczenie (art. 1133 § 1 k.p.c. i art. 1133¹ k.p.c.). Wyjątek od powyższej zasady przewiduje art. 1133 § 2 k.p.c. zgodnie z którym jeżeli nie jest możliwe doręczenie z powodu odmowy wykonania wniosku przez sąd lub inny organ państwa wezwanego lub długotrwałego niewykonywania wniosku, sąd może doręczyć pisma w sposób określony w art. 1133 § 1 k.p.c. także wówczas, gdy takiego sposobu nie dopuszcza prawo państwa, w którym ma nastąpić doręczenie. Jeżeli odbiorca pisma jest obywatelem polskim przebywającym za granicą, sąd może wystąpić także do polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego o doręczenie pisma (art. 1134 k.p.c.). Przepis ten został sprecyzowany w § 37 pkt. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych²²⁶ zgodnie z którego treścią przy zwracaniu się o udzielenie pomocy prawnej do przedstawicielstw dyplomatycznych lub urzędów konsularnych Rzeczypospolitej Polskiej, sądów i innych organów państw obcych, sądy sporządzają wniosek o doręczenie pisma adresatowi przebywającemu za granicą i zwrócenie urzędowo poświadczonego potwierdzenia odbioru. Mając na uwadze treść art. 2 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim możliwość zwrócenia się do polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego za granicą w trybie art. 1130 § 1 uznaje się za dopuszczalną, gdy obywatel polski jest uważany przez władze państwa, w którym zamieszkuje, za obywatela tego państwa. Polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne lub urząd konsularny przy wykonywaniu wniosku o udzielenie pomocy prawnej stosuje prawo polskie.²²⁷

Z drugiej strony sądy oraz inne organy państw obcych także mogą złożyć wniosek do sądów polskich o udzielenie pomocy prawnej w postaci doręczenia pisma. Wówczas sądem właściwym w Polsce do przeprowadzenia czynności doręczenia jest sąd rejonowy, w którego okręgu ma nastąpić doręczenie (art. 1135 § 1 k.p.c.). Istnieją przesłanki do odmowy przez sąd polski udzielenia pomocy prawnej na rzecz sądu zagranicznego, bądź też innego organu.

Przyczyny dla których może to uczynić zawiera tzw. klauzula porządku publicznego tzn.

jeżeli wykonanie czynności w ramach pomocy prawnej byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Innymi przesłankami odmowy udzielenia pomocy prawnej są: jeżeli wykonanie czynności nie należy do zakresu działania sądów polskich, jeżeli państwo, z którego pochodzi wniosek odmawia sądom polskim

226 Dz. U. z 2002 Nr 17 poz. 164.

227 T. Demendecki, „Kodeks postępowania cywilnego…”. op. cit. s. 956.

wykonywania takich czynności, bądź też nie została złożona w terminie zaliczka na koszty związane z udziałem biegłych, tłumaczy, świadków i innych osób (art. 1135 § 2 k.p.c.). Sąd może odmówić udzielenia pomocy prawej w sytuacji, gdy sprzeczność wykazuje czynność, o której dokonanie się wnosi, a nie jej forma.²²⁸

Jeżeli jednak nie zachodzi żadna z przesłanek negatywnych przewidzianych w treści art. 1135 § 2 k.p.c. wówczas sąd polski jest zobowiązany dokonać doręczenia na wniosek sądu, bądź organu państwa obcego co do zasady według prawa polskiego (art. 1135¹§ 1 k.p.c.) tzn. przepisów o doręczeniu uregulowanych w art. 131 – 146 k.p.c., które podlegały analizie w niniejszej pracy. W pewnych sytuacjach sąd polski nie jest związany stosowaniem polskich regulacji w zakresie doręczeń, a mianowicie w sytuacji, gdy inny sposób wykonania wniosku sądu od przewidzianego przez prawo polskie nie jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 1135¹ § 1 k.p.c.).²²⁹ Ważne jest, aby doręczyć także tłumaczenie pisma sądowego osobie przebywającej w Rzeczypospolitej Polskiej, w przypadku bowiem zaniechania tego obowiązku przez sąd polski można je doręczyć odbiorcy pod warunkiem jednak, że wyrazi zgodę na jego przyjęcie. Odbiorcę, który odmówi przyjęcia pisma z tych przyczyn należy pouczyć o możliwości wystąpienia w związku z tym niekorzystnych skutków prawnych za granicą (art. 1135¹ § 2 k.p.c.). Jeżeli w związku z wykonaniem wniosku sądu lub innego organu państwa obcego powstaną koszty związane z udziałem biegłych, tłumaczy, świadków oraz innych osób, bądź też w związku z zastosowaniem innego sposobu niż przewidziany przez prawo polskie, sąd może wykonać wniosek dopiero po złożeniu stosowanej zaliczki na ten cel przez sąd lub inny organ państwa obcego (art. 1135¹§ 3 k.p.c.).

Na szczególną uwagę zasługuje także to, że został przewidziany odrębny sposób dokonywania doręczeń za pośrednictwem Ministerstwa Spraw Zagranicznych w art. 1135³ § 1 k.p.c. w stosunku do osób, którym przysługuje immunitet sądowy lub egzekucyjny oraz innym osobom przebywającym w budynkach lub pomieszczeniach korzystających z nietykalności na podstawie ustaw, umów lub powszechnie ustalonych zwyczajów międzynarodowych. Powyższy przepis znajduje także odpowiednie zastosowanie do doręczenia pism sądowych obywatelom polskim przebywającym za granicą, którzy korzystają z immunitetu dyplomatycznego lub konsularnego (art. 1135³ § 2 k.p.c.). Przepis ten natomiast nie znajduje zastosowania do doręczeń pism obcemu państwu, w sytuacji gdy np. sąd polski pozwie obce państwo. W piśmiennictwie wskazuje się, iż wówczas znajdzie zastosowanie

228 J. Ciszewski, „Kodeks postępowania cywilnego…”, op. cit. s. 200.

229 T. Ereciński, J. Ciszewski, „Międzynarodowe postępowanie…”, op. cit. s. 222.

przepis art. 1132 § 2 zd. 2 k.p.c. tzn. w drodze dyplomatycznej do ministerstwa spraw zagranicznych pozwanego państwa.²³⁰

Wreszcie wskazać także należy, że w przepisach międzynarodowego postępowania cywilnego istnieje obowiązek ustanowienia pełnomocnika do doręczeń. W przypadku, gdy strona postępowania, bądź uczestnik zamieszkują za granicą i jeżeli nie ustanowili oni pełnomocnika do prowadzenia sprawy zamieszkałego w Polsce są wówczas obowiązani wskazać pełnomocnika do doręczeń w Polsce (art. 1135 § 1 k.p.c.). W przeciwnym razie, gdy strona zaniecha tego obowiązku, przeznaczone dla niej pisma sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, o czym należy ją pouczyć przy pierwszym doręczeniu (art.

1135⁵ § 2 k.p.c.). Jednakże w judykaturze podkreśla się, iż przepis ten znajduje zastosowanie wyłącznie do dalszych pism.²³¹ Przez pojęcie „pełnomocnik do doręczeń” należy zatem rozumieć osobę upoważnioną do odbioru pism.²³² Pełnomocnik do doręczeń, jak sama nazwa wskazuje jest umocowany wyłącznie do odbioru pism, a zatem nie może on składać w imieniu strony, która go wskazała jakichkolwiek oświadczeń.²³³

Uregulowanie to miało na celu wyeliminowanie przewlekłości postępowania, które następuje często przy dokonywaniu doręczeń za granicą.²³⁴ Istotne jest pouczenie strony zamieszkałej za granicą, przy pierwszym doręczeniu jej pisma, o obowiązku wskazania pełnomocnika do doręczeń w kraju. Niedoręczenie bowiem stronie pozwanej, zamieszkałej za granicą, odpisu pozwu wraz z pouczeniem, powoduje skutek w postaci nieważności postępowania wskutek pozbawienia strony możności obrony swych praw.²³⁵ W judykaturze wyrażono pogląd, że pełnomocnikiem do doręczeń może być każda osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych zamieszkała w Polsce.²³⁶ Przy czym w razie oświadczenia strony zamieszkałej za granicą o tym, iż nie zamierza ustanawiać pełnomocnika, bądź też brak takiego oświadczenia, nie wyłącza możliwości ustanowienia takiego pełnomocnika w toku dalszego postępowania.²³⁷

230 J. Ciszewski, „Obrót prawny z zagranicą w sprawach cywilnych…”, op. cit., s. 899.

231 Postanowienie SN z dnia 24 października 1980 r. w sprawie I CZ 130/80, OSNCP 1981 r., Nr 5, poz. 89.

232 Z. Resich, „Kodeks postępowania cywilnego…”, op. cit. s. 251.

233 Postanowienie SN z dnia 19 marca 1997 r. w sprawie II UKN 36/97, OSNAPiUS 1998 r., Nr 2, poz. 65.

234 Orzeczenie SN z dnia 17 kwietnia 1987 r. w sprawie III CRN 69/87, OSNCP 1988 r., Nr 10, poz. 142.

235 Orzeczenie SN z dnia 18 kwietnia 1975 r. w sprawie III CRN 404/74, PiP 1975 r., Nr 10, s. 159 z glosą J.

Jodłowskiego.

236 Orzeczenie SN z dnia 19 września 1980 r. w sprawie I CZ 118/80, niepubl. cyt za: T. Ereciński, J. Ciszewski,

„Międzynarodowe postępowanie…”, op. cit. s. 236, uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 23 września 1963 r. w sprawie III CO 42/63, OSNCP 1965 r., Nr 2, poz. 22.

237 J. Jodłowski glosa do orzeczenia SN z dnia 18 kwietnia 1975 r. w sprawie III CRN 404/74, PiP 1975 r., Nr 10, s. 166.

Rozdział III

Uregulowanie prawne doręczeń w postępowaniu karnym i w postępowaniu