Realizacja zasady równości w aspekcie zasady wysłuchania stron oraz zasady równości broni w instytucji doręczeń

Kolejną zasadą postępowania cywilnego, której realizacja jest zabezpieczana w instytucji doręczeń jest zasada równości stron.⁴⁴⁵ Zasada równości ma na gruncie Konstytucji rangę generalnej zasady dotyczącej całokształtu praw, wolności i obowiązków obywatelskich.⁴⁴⁶ Przedmiotowa zasada została wyrażona wprost w ustawie zasadniczej w art.

32 ust. 2, a także w art. 6 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.⁴⁴⁷

W postępowaniu cywilnym zagwarantowanie faktycznej realizacji prawa do sądu musi być ukształtowane tak, aby obie strony korzystały z równych praw. Równość stron wynika z charakteru procesu cywilnego, w którym występują zazwyczaj dwie strony o przeciwstawnych sobie interesach. Prawidłowe ukształtowanie praw i obowiązków obu stron w procesie i wyważenie kompromisu pomiędzy ich sprzecznymi interesami, należy do ustawodawcy, którego decyzje korzystają z domniemania konstytucyjności.⁴⁴⁸ Spełnienie bowiem warunków sprawiedliwego procesu cywilnego zależy od następujących czynników:

równości uczestników postępowania, racjonalności postępowania i jego efektywności. Wtedy dopiero, gdy warunki te zostaną spełnione można mówić o tzw. sprawiedliwości proceduralnej.⁴⁴⁹

Zasada równości winna być rozpatrywana w dwóch aspektach.⁴⁵⁰ W pierwszym jej aspekcie głosi zasadę wysłuchania stron, czyli zapewnienia obu stronom możności

445 Określana również jako zasada równouprawnienia albo zasada audiatur et altera pars albo non debet actori licere quod reo non permittur patrz: K. Knoppek, „Postępowanie cywilne…” op. cit. s. 109, K. Piasecki,

„Postępowanie sporne…”, op. cit. s. 87.

446 Wyrok TK z dnia 19 lutego 2003 r. w sprawie P 11/02 sentencja wyroku została opublikowana dnia 10 marca 2003 r. w Dz. U. Nr 41 poz. 360, K. Piasecki, „Postępowanie sporne…”, op. cit., s. 88.

447 J. Maliszewska – Nienartowicz, „Zasady ogólne prawa jako źródło europejskiego prawa wspólnotowego” PiP 2005 r., Nr 4, s. 29.

448 Orzeczenie TK z dnia 23 czerwca 1997 r., K 3/97, OTK ZU 1997 r., Nr 2, poz. 22, postanowienie TK z dnia 28 sierpnia 2000 r., Ts 92/00, OTK ZU 2000 r., Nr 6, poz. 252.

449 J. Stelmach, „Teoria prawa”, praca zbiorowa R. Sarkowicz,, J. Stelmach, Kraków 2011 r. s. 191 -197, P.

Pogonowski, „Realizacja prawa do sądu…”, op. cit. s. 9-10, orzeczenie TK z dnia 16 listopada 1999 r. SK 11/99, OTK –ZU 1999 r., Nr 7, poz. 158.

450 H. Mądrzak, E. Marszałkowska – Krześ, „Postępowanie cywilne…”, op. cit., s.51., A. Góra – Błaszczykowska, „Dowody w postępowaniu…”, op. cit., s. 144.

przedstawienia swoich twierdzeń i obrony interesów, a w drugim aspekcie oznacza zabezpieczenie obu stronom dysponowania jednakowymi środkami ochrony (przy uwzględnieniu specyfiki danej strony procesowej) tzw. równości broni.⁴⁵¹ Zasada równości broni polega na tym, iż stronom powinny przysługiwać równe środki procesowe. Gwarancją zasady wysłuchania stron są te przepisy, które uniemożliwiają prowadzenie rozprawy w przypadku niemożności wypowiedzenia się co do twierdzeń strony przeciwnej. Prawo strony do wysłuchania jej przez sąd nie zostało wyrażone w żadnym przepisie Konstytucji RP, jednak zasada ta jest powszechnie uznawana za składową prawa do sądu.

W pierwszym z wyżej przywołanych aspektów zasada równości znajduje zastosowanie w instytucji doręczeń w tym sensie, iż stwierdzona przez sąd nieprawidłowość w doręczeniu stronie wezwania na rozprawę powoduje obligatoryjne odroczenie rozprawy.⁴⁵² Celem zasady równości ujmowanej jako zasada wysłuchania stron jest bowiem danie drugiej stronie możliwości wypowiedzenia się co do oświadczeń i zarzutów strony przeciwnej.

Nieprawidłowe doręczenie natomiast uniemożliwia stronie zajęcia stanowiska w danej sprawie.⁴⁵³ Zasada wysłuchania strony znajduje także pełne zastosowanie w przypadku, gdy miejsce pobytu strony nie jest znane, a zachodzi konieczność doręczenia jej odpisu pozwu albo odpisu innego pisma procesowego i jednocześnie zachodzi potrzeba podjęcia obrony praw tej strony (art. 143 k.p.c.). Konieczność ustanowienia kuratora do zastępowania nieobecnego zachodzi wówczas, gdy stronie ma być doręczone jakiekolwiek pismo wymagające czynności procesowej. Tylko bowiem ustanowienie kuratora umożliwi w pełni realizację zasady równości w dwóch wymienionych powyżej aspektach. Oczywiście instytucja kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu nie powinna być nadużywana, w przeciwnym razie może dojść z kolei do naruszenia zasady równości stron w sytuacji, gdy strona nie wie o toczącym się przeciwko niej postępowaniu, a powód w dalszym ciągu podaje, iż nie jest mu znane miejsce zamieszkania pozwanego. Aby nie doszło do naruszenia zasady równości stron, sąd winien jest w takim wypadku zobowiązać stronę powodową do wskazania prawidłowego adresu pozwanego pod rygorem zawieszenia postępowania, a jeżeli nie jest to możliwe, to powód winien jest wykazać poprzez przedłożenie stosownego zaświadczenia o braku w ewidencji miejsca zamieszkania pozwanego. Dopiero, gdy powyższy obowiązek zostanie dopełniony przez powoda, wówczas można ustanowić kuratora dla strony przeciwnej.

451 E. Wengerek. „Zasada równości stron w procesie cywilnym”,PiP 1955 r., z. 11, s. 789

452 A. Góra – Błaszczykowska, „Zasada równości stron w procesie cywilnym”, Warszawa 2008 r. s. 315.

453 A. Góra – Błaszczykowska, „Zasada równości stron w procesie…”, j. w. , s. 313.

Ustawodawca przewidział pewne wyjątki od zasady audiatur et altera pars. Jednym z nich jest przyjęcie domniemania doręczenia w przypadku tzw. doręczenia zastępczego, które w systemie prawa służy przede wszystkim zapewnieniu szybkości postępowania cywilnego i poszanowaniu zasady ekonomii tego postępowania, przy jednoczesnym zabezpieczeniu praw obu stron postępowania sądowego do rozpatrzenia sprawy przez sąd i zapewnieniu możliwości obrony ich interesów. Instytucji tej zostanie poświęcony osobny rozdział.⁴⁵⁴

Pokrótce – dla celów niniejszego rozdziału - wskazać jednak należy, iż przepis art. 139

§ 1 k.p.c. regulujący tzw. doręczenie przez awizo dopuszczający domniemanie skuteczności doręczenia ma na celu ochronę powoda i jego prawa do realnej egzekucji orzeczeń. Przepis ten bowiem zapobiega sytuacjom, gdy osoba dochodząca rozstrzygnięcia sprawy zostałaby pozbawiona prawa poprzez unikanie odbioru pism przez drugą stronę. Pozbawienie możności prowadzenia postępowania sądowego przeciwko stronie, której z różnych względów, nie można osobiście doręczyć zawiadomienia o toczącym się procesie, a w dalszej kolejności wykluczenie procesu, tylko z uwagi na nieobecność pozwanego, pozbawiałoby bowiem powoda prawa do sądu. W szczególności z tego względu, iż ani sąd, ani powód nie mają możliwości przymusowego doprowadzenia pozwanego na rozprawę, tak jak ma to miejsce w postępowaniu karnym.⁴⁵⁵ Doręczenie zastępcze ma przy tym zwłaszcza za zadanie zapewnienie realizacji zasady sprawnego postępowania i zostało wprowadzone przez ustawodawcę w sposób umyślny dla wzmożenia dyscypliny procesowej. Powyższe znalazło wyraz w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 października 2002 r.⁴⁵⁶ w którym stwierdzono, że przepis art. 139 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 2964 r. Kodeks postępowania cywilnego⁴⁵⁷ jest zgodny z art. 45 i art. 77 Konstytucji RP.

Oprócz wyżej wymienionych przypadków realizacji zasady równości w jej pierwszym aspekcie – zasady wysłuchania stron poprzez normy wyinterpretowane z przepisów, odnoszących się do doręczeń, wskazać należy, iż instytucja ta znajduje przede wszystkim wyraz w drugim aspekcie zasady równości – tzw. równości broni, która jest elementem szerszej koncepcji rzetelnego procesu sądowego. Ustalenie pewnego standardu doręczeń ma zapewnić uczestnikom postępowania z jednej strony możliwość podjęcia decyzji co do konieczności przedsiębrania stosownych czynności procesowych, a z drugiej strony ma zagwarantować i realizować zasadę równouprawnienia stron w postępowaniu cywilnym.⁴⁵⁸

454 A. Góra – Błaszczykowska, „Zasada równości stron…”, op. cit. s. 316

455 A. Góra – Błaszczykowska, „Zasada równości stron…”, j. w., 316 – 317.

456 Wyrok TK z dnia 15 października 2002 r. w sprawie SK 6/02, OTK-A 2002 r., Nr 5, poz. 65.

457 Dz. U. z 1964 r. Nr 43 poz. 296 ze zm.

458 Wyrok TK z dnia 15 października 2002 r. w sprawie SK 6/02, OTK-A 2002 r. op. cit.

Instytucja doręczenia zastępczego nie powoduje przy tym naruszenia rzetelnej i jawnej procedury, o czym świadczy chociażby instytucja przywrócenia terminu, przez co pozwany nie traci, w nieodwracalny sposób, dostępu do sądu w celu ochrony jego praw i wolności.

Wyłomem w zasadzie równości praw stron jest również przepis art. 136 § 2 k.p.c.

określający przesłanki pozostawienia pisma w aktach ze skutkiem doręczenia. Przepis ten bowiem pozbawia stronę możliwości złożenia wyjaśnień na rozprawie, w sytuacji, gdy strona nie wypełni swojego obowiązku zawiadomienia sądu o każdorazowej zmianie swego zamieszkania. W tym jednak przypadku skuteczność odstępstwa od zasady auditur et altera pars zależy od dokonania przez sąd pouczenia o skutkach zaniedbania tego obowiązku.

Uregulowanie pozostawienia pisma sądowego w aktach sprawy ze skutkiem przewiduje fikcję doręczenia i znajduje swoje uzasadnienie w tych samych względach, z których ustawodawca przewidział możliwość doręczeń zastępczych. Zarówno bowiem w przypadku art. 136 § 2 k.p.c., jak i art. 138 k.p.c. i art. 139 k.p.c. ustawodawca uznał, iż „wyższym dobrem” jest zachowanie sprawności postępowania, aniżeli zasada wysłuchania stron. W praktyce często zdarzają się przypadki, gdy strona celowo przewleka postępowanie, nie odbierając przesyłek sądowych i nie zawiadamiając sądu o zmianie swojego miejsca zamieszkania, aby działać tym samym na zwłokę.

Z zasadą równości stron wiąże się również zasada oficjalności, która w pewnym sensie pomaga w jej realizacji, a mianowicie dokonując doręczenia pism sądowych z urzędu sąd ma zarazem obowiązek udzielenia pomocy stronie działającej bez adwokata lub radcy prawnego przez odpowiednie jej pouczenie dotyczące środków zaskarżenia, konsekwencji procesowych niepoinformowania sądu przez stronę o zmianie jej miejsca zamieszkania, które przewidują przepisy szczególne kodeksu. Ustawodawca w celu realizacji tej zasady umożliwił sądowi zastosowanie pouczeń strony działającej bez pełnomocnika.⁴⁵⁹ Pouczenia dokonywane przy okazji doręczenia pism sądowych stanowią faktyczną gwarancję realizacji zasady równości broni. W sytuacji, gdy dojdzie do naruszenia tej zasady, a tym samym również pozbawienia strony możliwości obrony jej praw, stanowi to podstawę nieważności postępowania zgodnie z treścią art. 379 pkt. 5 k.p.c.

Sąd ma obowiązek dbałości o zapewnienie omawianej zasady, przez doręczanie pism procesowych stronom działającym bez fachowego pełnomocnika, ale również wszelkich dokumentów złożonych do akt przez przeciwnika procesowego, a także tych, które zostały

459 A. Góra – Błaszczykowska, „Zasada równości stron w aspekcie zmiany przepisów art. 5 i 212 k.p.c. i wynikających z nich obowiązków sądu w postępowaniu cywilnym (uwagi na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego).”, PS 2005 r., Nr 10, s. 85 – 97.

złożone przez osoby trzecie i instytucje. Strony muszą bowiem mieć możliwość zapoznania się z pełnym materiałem dowodowym, zgromadzonym w sprawie, gdyż dopiero wówczas strony mogą ocenić, czy treść tych pism ma znaczenie dla rozstrzygnięcia ich sprawy. W konsekwencji instytucja doręczeń umożliwia realizację zasady równości stron także w aspekcie zasady wysłuchania.⁴⁶⁰

Jedną z podstawowych zasad polskiej procedury cywilnej, która jest ściśle związana z zagadnieniem zasady równości stron, jest kontradyktoryjność postępowania. Zasada kontradyktoryjności oznacza bowiem, iż równouprawnione strony toczą spór przed bezstronnym sądem. Z zasady tej wprost wynika wymóg, by obie strony miały zagwarantowaną jednakową możliwość obrony ich praw i interesów poprzez zgłaszanie żądań i wniosków, przedstawienia twierdzeń i dowodów oraz korzystania ze środków zaskarżenia.⁴⁶¹ Czynność doręczenia ma zatem również za zadanie w sposób pośredni realizację zasady kontradyktoryjności.