Wstęp
Niniejszy projekt powstał w wyniku zniecierpliwienia przedłużającym się oczekiwa-niem na wprowadzenie nowego przedmiotu - „Kształcenie obywatelskie".
Procesy gwałtownie zachodzących w Polsce przemian społecznych, politycznych i ekono-micznych dobitnie ujawniają potrzebę zmodernizowania szeroko rozumianej edukacji obywatelskiej. Skomplikowany charakter tych przemian, brak zrozumienia ich istoty i po-trzeby, sprawia, że 60% Polaków deklaruje apolityczność, a 2/3 obywateli naszego kraju nie bierze udziału w życiu społeczno-politycznym państwa. Na taki stan rzeczy nakładają się także nawyki z minionych dziesięcioleci: bierność i brak zaangażowania, „syndrom antypaństwowy", „wyuczona bezradność" itp. Jeżeli dodatkowo uwzględnimy złożone problemy polskiej sceny politycznej, to mamy pełny obraz braków w edukacji obywatel-skiej praktycznie całego polskiego społeczeństwa.
Dążąc do zbudowania w przyszłości państwa prawa, opartego na społeczeństwie obywa-telskim, konieczne jest podjęcie długofalowych i wielopłaszczyznowych działań obejmu-jących wszystkie dziedziny życia szkoły, w kierunku edukacji obywatelskiej młodzieży.
Opracowany przez nas program ma być jednym z ogniw tak rozumianego procesu wy-chowania. Dobór treści, kładący szczególny nacisk na problematykę społeczną, służyć ma realizacji celu nadrzędnego, jakim jest przygotowanie jednostki do życia w społe-czeństwie obywatelskim.
Niniejszy projekt opracowaliśmy uwzględniając minimum programowe oraz na pod-stawie programu nowego przedmiotu „Kształcenie obywatelskie" zredagowanego przez zespół przy Departamencie Kształcenia Nauczycieli Ministerstwa Edukacji Narodowej.
Uwzględniliśmy także założenia programów edukacyjnych wdrażanych do szkół średnich przez Fundację im. Stefana Batorego. Pomocne okazały się również dotychczasowe do-świadczenia pedagogiczne.
Nauczanie „Wiedzy o społeczeństwie" wymagać będzie korelacji z innymi przedmio-tami np. przysposobienie obronne (współczesne zagrożenia, obowiązek obrony kraju), historia (zmiany w Polsce i świecie po II wojnie światowej), religia (nauka społeczna Kościoła), geografia, ekonomia, ochrona środowiska, itp.
Dostrzegamy także potrzebę uzupełnienia realizacji tego programu o zajęcia pozalek-cyjne takie jak: Kolo Edukacji Obywatelskiej, Koło Debat Szkolnych, Program „Młodzi
46 Janusz Maleska Zbigniew Smutek
Przedsiębiorcy", Samorząd Szkolny, itp. Duże możliwości widzimy we współpracy z Wy-działem Politologii UMCS, Fundacją Rozwoju Demokracji Lokalnej, Kołem UNESCO, Fundacją im. Stefana Batorego, lubelskimi politykami.
Zgodnie z programem dla szkół średnich przedmiot „Wiedza o społeczeństwie" będzie realizowany w wymiarze 2 godzin lekcyjnych tygodniowo w ostatnim roku nauczania w li-ceum ogólnokształcącym. W sumie na realizację opracowanego przez nas programu prze-widujemy około 55 godzin.
Cele przedmiotu 1. Cele poznawcze.
Uczniowie po zakończeniu nauki powinni zdobyć wiedzę związaną z:
- podstawowymi mechanizmami regulującymi życie jednostki w grupach i zbiorowo-ściach społecznych.
- zasadami funkcjonowania demokratycznego państwa prawa.
- społeczno-politycznymi i ekonomicznymi podstawami funkcjonowania państwa.
- ideą społeczeństwa obywatelskiego i otwartego (na gruncie Polski)
- aktualnymi i przyszłymi powiązaniami Polski ze strukturami międzynarodowymi takimi jak: ONZ, NATO, UE, OBWE.
- klasyfikacją problemów współczesnego świata zwłaszcza dotyczących zagrożeń śro-dowiska naturalnego.
Uczniowie powinni rozumieć:
- cechy nowoczesnej, konkurencyjnej gospodarki rynkowej.
- organizację i funkcjonowanie ważniejszych instytucji państwa polskiego.
- nieuchronność procesów integracyjnych Polski.
2. Cele kształcące.
Uczniowie powinni umieć:
- świadomie i selektywnie korzystać z bogatego strumienia informacji oraz samodziel-nie je zdobywać.
- krytycznie oceniać otaczającą rzeczywistość.
- samodzielnie formułować i bronić swoich poglądów.
- współistnieć i współdziałać w grupie społecznej.
- samodzielnie podejmować przemyślane decyzje dotyczące problemów obywatelskich.
- właściwie korzystać z przysługujących praw i demokratycznych procedur w rozwią-zywaniu konfliktów.
- rzetelnie wypełnianiać powinności obywatelskie.
- skutecznie załatwiać swoje sprawy w urzędach i innych instytucjach publicznych.
- w ramach szeroko rozumianej przedsiębiorczości skutecznie zadbać o własne intere-sy ekonomiczne z uwzględnieniem dobra publicznego.
3. Cele wychowawcze.
Efektem nauczania powinno być wykształcenie u ucznia:
- potrzeby poszanowania prawa i prawdy.
- postawy tolerancji oraz otwartości na argumenty innych osób.
Projekt autorskiego programu nauczania przedmiotu... 47
- świadomości związku własnych interesów z dobrem publicznym.
- aktywności społecznej i obywatelskiej zwłaszcza wrażliwości wobec przykładów patologii społecznej.
- poczucia odpowiedzialności za funkcjonowanie zbiorowości, do której należymy, od rodziny, poprzez szkołę, aż do Państwa.
Sposoby realizacji:
Specyfika przedmiotu wymaga zaangażowania i współuczestniczenia ucznia w proce-sie nauczania. Proponujemy więc zwiększyć zakres metod aktywizujących takich jak:
- dyskusja, dyskusja panelowa, dyskusja punktowana.
- „burza mózgów", analiza argumentów.
- debaty szkolne (nowy program wdrażany do szkół przez Fundację im. Stefana Batorego).
- wywiad.
- stawianie i rozwiązywanie problemów.
- podejmowanie decyzji metodą „drzewa decyzyjnego".
- inscenizacje, gry dydaktyczne, drama.
- ćwiczenia (pisanie skarg, petycji; „zakładanie" partii, związków zawodowych, sto-warzyszeń; wypełnianie deklaracji podatkowej).
- spotkania z politykami, prawnikami, ludźmi biznesu, itp.
- seminaria popularnonaukowe.
- wycieczki (Rada Miejska, Sądy, Parlament, Giełda Papierów Wartościowych, itp.) Treści kształcenia
I. Społeczeństwo. (14 godzin) a. Człowiek jako istota społeczna.
- koncepcje relacji jednostka - społeczeństwo.
- czynniki determinujące życie społeczne.
b. Pojęcie zbiorowości społecznej.
- zbiór społeczny a zbiorowość społeczna.
- więzi społeczne.
- pojęcie i typologia grup społecznych.
c. Rodzina jako podstawowa grupa społeczna.
- funkcje rodziny.
- siły wiążące rodzinę.
- rodzina w świetle obowiązującego prawa.
d. Duże zbiorowości społeczne.
- środowisko lokalne.
- naród i świadomość narodowa.
e. Mechanizmy regulujące stosunki społeczne.
- psychologiczne podstawy stosunków międzyludzkich.
- normy regulujące życie społeczne.
- ład społeczny.
- prawo.
f. Zakłócenia w relacjach jednostka - społeczeństwo.
48 Janusz Maleska Zbigniew Smutek
- patologie społeczne.
- bierność społeczna.
- niedostosowanie społeczne.
g. Proces socjalizacji a wypełnianie ról społecznych.
- pojęcie socjalizacji.
- uwarunkowania środowiskowe i motywacyjne procesu socjalizacji.
- metody socjalizacji.
- role społeczne.
h. Stratyfikacja społeczna.
- koncepcje podziału społeczeństwa.
- zmiany struktury społeczeństwa w Polsce w II połowie XX w.
i. Kultura jako nieodłączny element życia społecznego.
- pojęcie kultury.
- typy kultury.
- Kultura narodowa a kultura masowa i alternatywna - konflikt czy przenikanie?
2. Państwo jako społeczność polityczna. (11 godzin) a. Państwo.
- geneza i pojęcie państwa.
- atrybuty państwa.
- współczesne systemy polityczne.
b. Władza jako zjawisko społeczne.
- pojęcie i modele władzy.
- struktura władzy.
- problemy legitymizacji władzy.
- patologie władzy.
c. System demokratyczny.
- geneza i rozwój demokracji.
- formy demokracji.
- monteskiuszowski trójpodział władzy.
- prawa człowieka (geneza praw człowieka, międzynarodowy system ochrony, poza-rządowe organizacje ochrony praw człowieka).
- prawo i praworządność.
- zagrożenia systemu demokratycznego (totalitaryzm, autokratyzm, demokracja narzu-cona, nietolerancja, anarchia).
- Prawo obywatelskiego nieposłuszeństwa - demokracja czy anarchia?
- współczesne koncepcje demokracji.
- „Demokracja jest najgorszym z możliwych ustrojów, tylko że lepszego nikt nie wy-myślił".
3. Ustrój polityczny współczesnej Polski. (12 godzin) a. Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku.
- od Konstytucji 3 Maja do Małej Konstytucji.
- prace nad projektem konstytucji.
- konstytucja jako nadrzędny akt normatywny państwa.
b. Struktura organów władzy.
Projekt autorskiego programu nauczania przedmiotu... 49
- władza ustawodawcza.
- władza wykonawcza.
- system wymiaru sprawiedliwości.
- organy kontroli i ochrony prawnej.
c. Samorząd terytorialny.
- struktura.
- kompetencje.
- szanse i zagrożenia.
d. Ochrona praw człowieka w Polsce.
- geneza.
- ratyfikacje międzynarodowych dokumentów dotyczących ochrony praw człowieka.
- instytucje ochrony praw człowieka w Polsce.
e. Partie polityczne w Polsce.
- geneza partii politycznych.
- klasyfikacja partii.
- współczesna panorama partii politycznych w Polsce.
f. Specyfika walki politycznej polskiego systemu demokratycznego.
- wybory, referendum.
- rola mediów w walce politycznej.
g. Społeczeństwo obywatelskie.
- geneza.
- czynniki warunkujące funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego.
- instytucje i organizacje charakterystyczne dla społeczeństwa obywatelskiego.
Społeczeństwo obywatelskie w Polsce - utopia czy realna perspektywa?
- szkoła - miniatura społeczeństwa obywatelskiego.
4. Przemiany ekonomiczne w Polsce po 1989 roku. (5 godzin) a. Cechy gospodarki rynkowej.
b. Formy własności w gospodarce rynkowej.
- pojęcie własności.
- typy własności.
- przekształcenia własnościowe w Polsce.
c. Budżet jako podstawa funkcjonowania państwa.
- źródła finansowania budżetu.
- podatki jako główne źródło dochodów budżetowych.
- płacenie podatków - czy zło i czy konieczne?
- struktura wydatków budżetowych.
- budżet domowy - praktyczna lekcja ekonomii.
d. Bariery przemian ekonomicznych w Polsce.
- dziedzictwo po gospodarce centralnie zarządzanej.
- bariery psychologiczne i społeczne.
5. Miejsce Polski w świecie współczesnym. (4 godziny) a. Polska racja stanu.
- kierunki polskiej polityki zagranicznej.
- stosunki z sąsiadami.
50 Janusz Maleska Zbigniew Smutek
b. Procesy integracyjne.
- integracja gospodarcza z Unią Europejską.
- integracja polityczna w ramach Rady Europy.
- integracja militarna z NATO.
c. Polska w systemie Organizacji Narodów Zjednoczonych.
- struktura ONZ.
- udział Polski w pracach ONZ.
- miejsce Polski w europejskim systemie bezpieczeństwa i współpracy.
- czy procesy integracyjne zagrażają suwerenności państwa polskiego?
6. Wybrane problemy współczesnego świata. (4 godziny).
a. Konflikty zbrojne.
- przyczyny współczesnych konfliktów zbrojnych.
- potencjalne zagrożenia eskalacji konfliktów.
b. Konsekwencje podziału świata na „biedne południe" i „bogatą północ".
c. Degradacja środowiska naturalnego.
- źródła zagrożeń.
- różnorodność form działania na rzecz ochrony środowiska.
- Zrewanżuj się naturze - mój wkład w ochronę środowiska.
7. Godziny do dyspozycji nauczyciela. (5 godzin) a. Powtórzenia i sprawdziany.
b. Omawianie aktualnych wydarzeń.
Tematy zaznaczone kursywą są przeznaczone do realizacji w formie dyskusji lub de-baty.
Bibliografia:
A. Ajncnkiel. Polskie konstytucje. Warszawa 1991*
M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa 1991.
P. L. Berger. Zaproszenie do sociolotii. Warszawa 1988.
Co nam zostało z łych lat. Społeczeństwo polskie u progu zmiany systemowej, pod red. M. Marody, Londyn 1991.
P. Dembiński, Gospodarka rynkowa dla każdego, Warszawa 1992.
Ekonomia stosowana. Warszawa 1994.
Elementarne zagadnienia ekonomii, red. R. Milewski, Warszawa 1994.
Encyklopedia ONZ, Warszawa 1974.
D. W. Johnson, Umiejętności interpersonalne i samorealizacja, Warszawa 1985.
A. Kloskowska, Kultura masowa. Warszawa 1983.
A. Kloskowska, Wiedza o kulturze, Wrocław 1991
T. Kocowski, Potrzeby człowieka; Koncepcja systemowa, Wrocław 1982.
Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie, red. M Zmierczak i S. Wronkowska, Warszawa 1993.
S. Kosiński, Socjologia. Zagadnienia podstawowe. Warszawa 1989.
S. Kowalski, Socjologia wychowawcza w zarysie, Warszawa 1976.
M. Król, Słownik demokracji, Warszawa 1991.
W. T. Kulesza, Ideologie naszych czasów. Warszawa 1991.
R. Kuźniar, O prawach człowieka. Warszawa 1992.
W. Lamentowicz, Państwo współczesne. Warszawa 1993.
A. Maslow, Motywacja a osobowość. Warszawa 1990.
J. Mikołajewicz, Wiedza o życiu H> społeczeństwie. Warszawa 1992.
R. Mojak, W. Tekely, A. Wrzyszcz. Historia najnowsza oraz wiedza o społeczeństwie, Polsce i świecie współ-czesnym. wybrane zagadnienia dla kandydatów na studia prawnicze, Lublin 1993.
Projekt autorskiego programu nauczania przedmiotu... 51
Nauka o polityce, red. A. Bodnar, Warszawa 1984.
Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi, red. J. Rcykowski, Warszawa 1980.
S. Ossowski, O strukturze społeczeństwa. Warszawa 1982.
S. Ossowski, Dzieła, Warszawa 1967.
J. Pilikowski, Wiedza obywatelska podstawowe wiadomości o państwie, społeczeństwie i polityce, Kraków 1992.
Projekt programu nauczania Kształcenia Obywatelskiego, Warszawa 1993.
Z. Resich, Międzynarodowa ochrona praw człowieka. Warszawa 1981.
F. Ryszka, Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne. Warszawa 1984.
Z. Skórny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa 1977.
J. Szczepański. Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1970.
R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Lublin 1978.
H. Tomalska, Wiedza o społeczeństwie. Warszawa 1992.
J. Turowski, Społeczeństwo. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994.
J. Turowski, Społeczeństwo. Małe struktury społeczne, Lublin 1993.
G. Uliclca, Demokracje zachodnie. Warszawa 1992.
Wiedza o kulturze. Warszawa 1993.
P. Winczorek, i. Majchrowski, Ustrój państwowy Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1993.
K A. Wojtaszczyk. Współczesne systemy partyjne. Warszawa 1992.
K. A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne. Warszawa 1992.
Wybór tekstów pomocniczych dla nauczycieli Kształcenia Obywatelskiego, Warszawa 1993.
Metodyka:
R. J. Arends, Uczymy się uczyć. Warszawa 1994.
Dydaktyka historii, pod red. Cz. Majorka, J. Matcmicki, A. Suchoński, Warszawa 1994.
M. Gicrmakowski, ABC młodego nauczyciela historii i wiedzy o społeczeństwie, Lublin 1991.
K Kruszewski, Sztuka nauczania, Warszawa 1991
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1988.
T. Lelowicki, Indywidualizacja kształcenia. Dydaktyka Różnicowa. Warszawa 1977.
M. Łobocki, Współudział uczniów w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Warszawa 1975.
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa 1987.
M. Śnieżyński, Nauczanie aktywizujące. Kraków 1984.
Program Kształcenia Obywatelskiego. Przykłady scenariuszy lekcji. Warszawa 1993.
Pragniemy podziękować panu dr. M. Giermakowskiemu (WOM) za cenne uwagi i su-gestie dotyczące konstrukcji naszego programu.
Autorzy
* Podkreślono pozycje godne polecenia uczniom.
• wybory parlamentarne