Celowe, świadome i zaplanowane badania pozwalają uzyskać nowe i warto-ściowe fakty. Jest to możliwe dzięki wykorzystaniu odpowiadającym celowi ba-dań metodom, rozumianym jako „sposób postępowania (…) charakteryzujący się zarówno ściśle określonymi czynnościami (procedurą badawczą), jak i zastoso-waniem odpowiednich narzędzi badawczych”421. Pozwala to skoordynować rea-lizowane badania oraz doprowadzić do osiągnięcia założonych celów. W przed-miotowym badaniu wykorzystano dwie wzajemnie uzupełniające się metody o charakterze ilościowym i jakościowym422, tj. ankietę i wywiad.
Punktem wyjścia była krytyczna analiza (także ocena) danych wtórnych typu desk research, pochodzących z różnego rodzaju dostępnych źródeł. Przegląd lite-
421 J. Apanowicz, Zarys metodologii prac dyplomowych z organizacji i zarządzania, Wydawnic-two Wyższego Seminarium Duchownego „Bernardinum”, Gdynia 1997, s. 56.
422 Metody jakościowe odpowiadają na pytanie, „jak przebiega rozwój badanego zjawiska”.
Mniejszą wagę przywiązuje się w nich m.in. do kwestii reprezentacyjności, a większą do głębokiego poznania istoty i specyfiki zjawisk. Respondenci pytani są o opinie na temat otaczającego ich świata.
Może temu towarzyszyć subiektywizm oraz tzw. myślenie życzeniowe, a nie projekcja rzeczywistej sytuacji, co może zaburzać proces badawczy i uniemożliwiać pełne poznanie. Nie można jednak zakładać, że odpowiedzi respondentów oderwane są od możliwości poznania przez nich świata ze-wnętrznego, zwłaszcza jeżeli badaną grupę stanowią kierownicy (menedżerowie) uznawani za pra-cowników wiedzy (jak miało to miejsce w przypadku badanej grupy). Metody jakościowe mogą być pomocne zwłaszcza do analizy i oceny pewnych aspektów przedsiębiorczości. W. Wales (który zaj-muje się głównie kwestią przedsiębiorczej orientacji) uważa nawet, że są one w badaniach przed-siębiorczości niedoceniane, a umożliwiają głębokie zrozumienie procesu, poznanie wymiarów, przez które jest ona manifestowana. Badacze przedsiębiorczości dużo częściej odwołują się do me-tod ilościowych (wspomaganych komputerowo), podkreślających znaczenie aspektów ilościowych, dostarczających „twardych argumentów” na temat kształtowania się pewnych zjawisk. Metody ja-kościowe są trudniejsze w interpretacji, zawierają „nieostre” argumenty, które łatwo można podwa-żyć. Jego zdaniem są „zapomniane”, zdecydowanie za rzadko stosowane. W opracowaniu wykorzy-stano podejście jakościowe, jednak tam, gdzie była taka możliwość, starano się go uzupełniać o podejście ilościowe, gdyż integracja wzajemnie uzupełniających się metod może stanowić owocną strategię z kilku względów: (1) może wpłynąć na wzajemne wzmocnienie różnych metod, (2) może wzbogacić analizę o nowe i zaskakujące szczegóły, (3) może zainicjować nowe kierunki myślenia przez zwrócenie uwagi na wynikłe paradoksy. Zarówno badania ilościowe, jak i jakościowe mogą być przydatne, a przewaga jednego podejścia nad drugim powinna wynikać z konkretnej sytuacji, ze sformułowanych celów badawczych. Źródło: M. Koczera, Motywacje i cele założycieli przedsię-biorstw…, op. cit., s. 100; W. Wales, Entrepreneurial orientation…, op. cit., pp. 3-15; W. Dyduch, Pomiar przedsiębiorczości organizacyjnej, op. cit., s. 53; K. Kmiotek, Zaangażowanie pracowników w miejscu pracy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 2016, s. 133.
ratury dotyczył głównie teorii przedsiębiorczości oraz problematyki zarządzania współczesnymi przedsiębiorstwami z wykorzystaniem w nich elementów przed-siębiorczości. Ich celem było zdobycie wiedzy na temat badanego zjawiska (za-równo w zakresie teorii, jak i prowadzonych badań). Służyło to uzyskaniu aktual-nego „obrazu”, formułowaaktual-nego w literaturze stanu wiedzy na temat przedsiębior-czości korporacyjnej. Etap ten był bardzo istotny, ponieważ w jego wyniku zo-stały sformułowane cele opracowania oraz koncepcja badań. Od jego szczegóło-wości była uzależniona także jakość realizowanych badań oraz wypływających z nich wniosków. W wyniku analizy literatury przedmiotu został opracowany teo-retyczny model przedsiębiorczej korporacji, stanowiący zasadniczy aspekt rozwa-żań teoretycznych i prowadzonych badań. Metoda analizy dostępnych źródeł lite-ratury była stosowana w sposób ciągły – nie tylko we wstępnej fazie w celu po-znania analizowanego zjawiska, opracowania założeń koncepcji badawczej, lecz także w trakcie badań oraz na etapie formułowania końcowych wniosków (np.
w celu ich weryfikacji z sytuacją innych przedsiębiorstw, skonfrontowania z po-dobnymi badaniami innych autorów).
W celu poznania rzeczywistej sytuacji współczesnych korporacji w zakresie możliwości rozwoju w nich przedsiębiorczości przeprowadzono badania z zasto-sowaniem głównie techniki ankiety, w której wykorzystano narzędzie badawcze – wystandaryzowany i skategoryzowany kwestionariusz423. W praktyce zastoso-
423 Ankieta to bardzo popularna metoda ilościowa, ale zawarte w niej pytania niekiedy mają cha-rakter jakościowy (jak to miało miejsce w przedmiotowym badaniu). Są to pytania o opinie, subiek-tywne poglądy, stanowiska prezentowane przez respondentów. Odnoszą się do percepcji, doświad-czeń, które są inne dla każdej osoby, dodatkowo mogą zmieniać się w zależności od czasu i kontekstu. To powoduje, że ankieta może być subiektywna. To istotne jej ograniczenie. Często jest jednak stosowana w badaniach przedsiębiorczości. Proponowane koncepcje pomiaru, np. zarządza-nia przedsiębiorczego, orientacji przedsiębiorczej, potencjału przedsiębiorczości, w większości są metodami kwestionariuszowymi opierającymi się na subiektywnych ocenach kadry zarządzającej z wykorzystaniem kilkustopniowych skal ocen. Mimo kontrowersji związanych z zastosowaniem tego typu narzędzi, prowadzone na świecie badania naukowe obfitują w przykłady wykorzystania ankiet do badania przedsiębiorczości, które stanowią optymalne narzędzia jej pomiaru. Formułując argumenty przemawiające za zasadnością ich stosowania, W. Dyduch podkreśla, że o ile wskaźniki ilościowe stanowią niejako fotografię przeszłości i mają relatywnie niewielkie przełożenie na efek-tywność (zakładają bowiem obiektywne istnienie pewnych zjawisk, które mogą być zbadane, zmie-rzone), o tyle subiektywne odczucia kadry zarządzającej, nacechowane nadziejami, lękami, pragnie-niami czy pożądanymi stanami dotyczącymi organizacji lepiej przewidują przyszłość. Wybór przez autorkę ankiety jako podstawowej metody badawczej podyktowany był także względami pragma-tycznymi oraz rzeczywistymi możliwościami prowadzenia badań w korporacjach. Trudno było bo-wiem uzyskać zgodę na prowadzenie badań wyłącznie metodą wywiadów, absorbujących czas re-spondentów, angażujących w to określoną liczbę osób (kierowników i ich podwładnych), co mo-głoby destabilizować pracę przedsiębiorstwa. Potencjalni respondenci zainteresowani tematyką ba-dań i wstępnie wyrażający chęć wzięcia w nich udziału częściej i chętniej zgadzali się na zaangażo-wanie w proces badawczy, ale z wykorzystaniem anonimowej ankiety, głównie ze względu na swo-bodę w zakresie czasu udzielania odpowiedzi, bez konieczności uzupełniania i oddania formularza w ściśle określonym (z reguły krótkim przy bezpośrednim kontakcie) czasie. Brak kontaktu „twarzą w twarz” w przypadku ankiety anonimowej zwracanej przez respondentów po upływie jakiegoś
wano dwa kwestionariusze anonimowej ankiety – jeden był przeznaczony dla kie-rowników, drugi dla podległych im pracowników. Kwestionariusz skierowany do pracowników zawierał pytania:
• umożliwiające zbadanie ich przedsiębiorczego potencjału,
• oceniające ich odczucia dotyczące klimatu pracy, nastawienia kierownic-twa do ich przedsiębiorczych inicjatyw.
Kwestionariusz przeznaczony dla kierowników zawierał natomiast:
• zestaw pytań dotyczących wymiarów przedsiębiorczej korporacji – na podstawie ich odpowiedzi oceniono ich poziom przedsiębiorczości,
• pytania oceniające przedsiębiorczy klimat panujący w korporacji – w czę-ści były one identyczne z tymi, na które odpowiadali pracownicy, dawało to możliwość skonfrontowania (i uśrednienia) ich stanowisk.
Kwestionariusze ankiet w znacznej większości zawierały pytania zamknięte (jednokrotnego wyboru). W części z nich zastosowano jednoznaczne opcje odpo-wiedzi „tak”/”nie”, w części pięciostopniową skalę, dzięki której uzyskano sto-pień akceptacji (tzw. siłę poparcia) przez respondentów badanych aspektów. Za-stosowano także kilka pytań otwartych oraz wielokrotnego wyboru.
W procesie badawczym zastosowano także wywiady, które przeprowadzono wyłącznie z kierownikami. Zrealizowano 10 indywidualnych wywiadów opartych na kwestionariuszach ankiety. Zadawano także pytania dodatkowe, które uła-twiały poznanie specyfiki pracy w korporacjach, panujących w nich relacji uży-wanej terminologii, specyficznych oznaczeń, skrótów itp. Dzięki temu możliwe było uzupełnienie wiedzy w interesujących kwestiach. Wpływało to na lepsze zro-zumienie badanego zjawiska, złożoności uwarunkowań (także powiązań, relacji, interakcji) mających miejsce w korporacjach, a wpływających na rozwój w nich przedsiębiorczości. Były to rozmowy kierowane, choć ich przebieg w dużym stopniu zależał od badanego, uwzględniał duży margines swobody. Charakter oraz czas ich trwania był zależny od osobowości kierowników, zasobów ich wie-dzy. Często to oni sami pogłębiali omawiane wątki, „nasycali je kontekstami wy-nikającymi z ich dotychczasowego doświadczenia zawodowego”424, co wpływało bardzo pozytywnie na ilość i jakość uzyskanych informacji.
Podsumowując założenia koncepcyjne realizowanych badań, należy podkre-ślić, że wykorzystana próba badawcza nie była reprezentatywna. W związku z tym sformułowane na postawie badań stwierdzenia (wnioski i rekomendacje) mogą się odnosić wyłącznie do jednostek badanej próby.
(koniecznego do zaangażowania się w badanie) czasu wpływa ponadto na większą otwartość i szcze-rość odpowiedzi. Ankietowani nie czują się osądzani przez osobę prowadzącą badania. Źródło:
W. Dyduch, Pomiar przedsiębiorczości organizacyjnej, op. cit., s. 37, 40, 41, 42, 48.
424 M. Moroz, Kształtowanie elastyczności przedsiębiorstw internetowych, op. cit., s. 150-151.