Żydzi a miasta

Okres stanisławowski charakteryzował się między innymi dyskusją nad statusem Ży-dów. Opcja reformatorska zmierzała do kulturalnej i gospodarczej asymilacji ludności żydowskiej. Projekty reform przewidywały ograniczenie praw kahałów do funkcji reli-gijnych i podporządkowanie Żydów jurysdykcji miejskiej. Mieszczanie wysuwali bar-dziej radykalne postulaty ograniczenia żydowskiej działalności gospodarczej, usunięcia Żydów z miast oraz osiedlenie ich na roli.

Negatywne nastawienie mieszczan można było zaobserwować na łamach prasy. Na przykład reprezentanci władz Mińska w 1786 roku, zamieszczając w „Dzienniku Han-dlowym” swoje sprawozdanie o stanie miasta, upatrywali „nędze miasta tego najbardziej z przyczyny Żydów”⁶⁶⁹. Anonimowy szlachcic z województwa nowogrodzkiego, szuka-jąc odpowiedzi „dlaczego miasta nasze są po większej części zubożałe nie tylko w

boga-665 Od 1785 roku po zamknięciu fabryki tabacznej w Wilnie, fabryka grodzieńska, a w istocie horodnicka, była jedynym przedsiębiorstwem tego typu w WKL (BN PAU i PAN w Krakowie, rkps 568 k. 72).

666 Zauważmy, iż defi nitywne rozwiązanie kwestii włączenia do obszaru miasta Horodnicy, przestrzennie powiązanej z terenem miasta, nastąpiło dopiero w XIX wieku (LPAH, F. 11 op. 1 nr 333 (SA 4057) k. 1).

667 LPAH, F. 11 op. 1 nr 722 k. 9.

668 Historia Polski…, t. II, 1958, s. 268–269, 283; A. Zahorski, Centralne…, s. 158–159.

669 M. Zwarski, J. Derukoff, I. Tarankiewicz, Opisania stanu miasta Mińska w prowincji Lit. leżącego,

„Dziennik Handlowy” 1786, R. I, cz. 9–10, s. 475.

ctwa, ale i subiekta” uzyskuje nie mniej wylewne tłumaczenie mieszczanina, skarżącego Żydów, „że przez swoje wybiegi odebrawszy chrześcijanom sposób do handlu, jako też i do pożyteczniejszych rzemiosł odebrali sposób do edukacji dzieci, za czym że ubogie-go mieszczanina ma uczyć się syn?”⁶⁷⁰.

Instrukcja dla plenipotenta wydziału wileńskiego z 10 sierpnia 1791 roku odwoływa-ła się do hasodwoływa-ła odsunięcia Żydów od obywatelstwa miejskiego. Autorzy przypominali, że mieszczanie Wiłkomierza, Olity, Żyzmor zostali wyzuci z rynkowych posesji przez Żydów, którzy utrzymują handle i szynki, czym „osobom stanu miejskiego jawne po-krzywdzenie czynią”⁶⁷¹.

Podobnie nieprzychylna postawa cechowała Ludwika Becu, ofi cjalistę Komisji Skar-bowej. W 1787 roku Becu, usiłując zarysować źródła problemów gospodarczych Rze-czypospolitej, skierował ostrze zarzutów na żydowskie rzemiosło i handel, „oszukania, fałszowanie towarów i inne tysiączne niegodziwości”, płynące z ich strony. Toteż kon-kludował, iż Żydzi „są podobno po większej części przyczyną nieszczęśliwego stanu krajowego”, stanowią przeszkodę w handlu i chwytają się różnych rzemiosł, tym samym szkodzą cudzoziemcom trudniącym się rzemiosłami⁶⁷². Specyfi kacja wszelkich towarów zagranicznych, które latem 1786 roku przeszły przez komorę jurorską, traktuje sprawę w analogiczny sposób: „Jeżeli który towar najszkodliwiej sprowadza się zza granicy, to książki żydowskie, których tak wielka moc wchodzi do kraju, jak wielka moc Żydów”⁶⁷³.

Trocki komisarz w swoim uniwersale podobnie postrzegał Żydów, wyrażając prze-konanie, iż:

Praktykowane ze szkodą ubogiego poddaństwa przez Żydów osobliwie karczmy, mosty, przewozy trzymających, zdzierstwa, których to domiarem: ciż Żydzi z wódką po parafi ach jeżdżąc, za tę szczupłą ofi arę w bardziej szkodliwą w użyciu od chłopów wyłudzają zboże i dalsze wiktuały, tak dalece: że chłopi trunkiem mając zagrzaną głowę ostatek swego majątku oddają […], nie mając chleba, doświadczają nędzy i panów w ratowaniu siebie i zapomodze nieprzestannej na znaczne narażają wydatki.

Komisja zakazała Żydom z wódką „kolędować”, a szynkarzom udzielania kredytów⁶⁷⁴. W instrukcji szlachty powiatu wołkowyskiego swoim posłom na sejm w 1791 roku wskazywano, iż „tenże naród żydowski pożytecznie dotąd nie urządzony […] częścią jest najszkodliwszego i oszukaństwem bawiącego się ludu”. Autorzy dokumentu przeciwsta-wiali pracę pracowitych rolników Żydom, którzy bawią się „oszukaństwem”. Jak zakła-dano, skutkiem „należytego Żydów urządzenia […] pospólstwo zostanie oszczędzone od wybiegów wysysających majątek pracowitych zarabiający się rolnictwem, a w uchyleniu się od pobudek zbytkowania ulepszy się sytuacja rolników rychło ku potrzebom Rzeczy-pospolitej w podatkowaniach nawet więcej dostarczać mogąca”. W myśl autorów

doku-670 „Dziennik Handlowy” 1786, R. I, cz. 9–10, s. 471.

671 Materiały do dziejów…, t. V, s. 161–164.

672 L. Becu, O pismach i projektach handlowych, „Dziennik Handlowy” 1787, R. II, cz. 1–2, s. 51–52.

673 „Dziennik Handlowy” 1787, R. I, cz. 6, s. 364–366.

674 Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem podatków, raportów ludności, zsypki, paszportów, miar i wag, tabell po karczmach, przywilejów na mostowe etc. sług i kolendów żydowskich, ochrony budowli i delacji na przestępnych z 7 lutego 1791 roku (AGAD, Tzw. ML IX 27, k. 248).

mentu posłowie mieli się domagać, by „od ich propinacje odjęte na zawsze zostały”, nie-zdolnych zaś do uprawiania rzemiosła i handlu proponowano osadzić na roli⁶⁷⁵.

Do Protokołu czynności ekonomicznych Komisji Policji z 4 lipca 1791 roku wpro-wadzono skargę miasta Wołkowysk o przeszkodach doznawanych od Żydów w han-dlu i rzemiosłach, nieprzestrzeganiu przez nich nakazów „regularnego budowania się”.

Treść tego raportu niewątpliwie nawiązywała do istnienia posiadłości miejskich szlachty oraz osiadłej na nich ludności żydowskiej. Komisja w odpowiedzi podkreślała, że do kompetencji zarządów miejskich należy czynienie „co do wewnętrznych porządków”.

Miasta zobligowano „do skutecznego nadzoru” oraz informowania o tym instytucje zwierzchnie⁶⁷⁶.

Dając upust wyraźniej wrogości, władze miast stosowały różnorodne szykany wobec Żydów. Na przykład magistrat Brześcia wprowadził zakaz budowania się ludności ży-dowskiej. 23 grudnia 1791 roku głos w tej sprawie zabrała Komisja Policji. W rezolucji do kahału brzesko-litewskiego komisarze zapewnili o niedopuszczeniu „od dalszej z stro-ny mieszczan gwałtowności”⁶⁷⁷. Po paru miesiącach Komisja Policji była zmuszona do kolejnej interwencji. 9 lutego 1792 roku odebrała memoriał brzeskich Żydów, w którym skarżyli się na magistrat Brześcia, iż mimo decyzji miejscowej komisji porządkowej nie pozwala się budować Żydom „na placach procederom objętych” ⁶⁷⁸. 21 marca 1792 roku Komisja Policji ponowiła decyzję, wyrażając przekonanie o uwzględnienieniu rezolucji z grudnia 1791 roku. Komisarze w surowym tonie nakazali, by Brześć „pod żadnym pretekstem budowania się na pomienionych placach Żydom nie wzbraniał”⁶⁷⁹.

W lipcu 1792 roku Komisja Policji interweniowała na prośbę Żydów miasteczka Mścibowa. Na podstawie memoriału Lejby Jankielowicza komisarze wystosowali uniwersał do Czartoszewskiego⁶⁸⁰, jak można sądzić dzierżawcy i wójta Mścibowa, upominając go, by nie karał więzieniem i chłostą ludności żydowskiej, podlegającej jurysdykcji wójtowskiej⁶⁸¹.

Ciekawy przykład rozstrzygnięcia sporu pochodzi ze Słonimia, gdzie miejscowy ka-hał w raporcie, wystosowanym do Komisji Policji, w lutym 1792 roku wyrażał opinię, że w gestii magistratu leży wystawienie hauptwachtu i wskazanie miejsca na cmentarz.

Odpowiadając na prośbę słonimskich Żydów, komisarze odwołali się do obowiązujące-go prawa, stwierdzając, iż wydatek na hauptwacht ma być nałożony na wszystkich bez wyjątku. Sprawa wyznaczenia miejsc zarówno na „mogiłki”, jak i targi miała zależeć od władz miasta⁶⁸².

Podobne rozwiązanie w 1792 roku zastosowała Komisja Policji. Po przeanalizowa-niu raportu, złożonego przez Komisję Cywilno-Wojskową województwa połockiego, a także memoriału połockich Żydów, odwołała się do obowiązującego prawa o

koniecz-675 NAHB, F. 1710 op. 1 nr 32 k. 1125.

676 AGAD, AKP 149 k. 304.

677 Tamże, k. 70.

678 Tamże, 150 k. 293; 233 k. 41v.

679 Tamże, 151 k. 218–218v; 322 k. 71.

680 Prawdopodobnie chodzi o Ludwika Czartoszewskiego, rotmistrza powiatu wołkowyskiego (A. Bonie-cki, Herbarz polski, t. III, Warszawa 1900, s. 335).

681 AGAD, AKP 205 k. 45.

682 AGAD, Tzw. ML VII 174 k. 491v–492.

ności posłuszeństwa magistratowi wszystkim osiadłym w mieście Żydom, tym przypo-minając, że rozkład podatków leży w gestii zarządu miejskiego⁶⁸³.

Nastroje antyżydowskie panowały w Grodnie, w którym w maju 1792 roku wybuchł pożar. Władze miejskie były zdania, że „najwięcej przypadków ogniowych też miasto ponosi z nieostrożności tychże Żydów”. Komisja Policji, opierając się na danych magi-stratu, dopatrywała się przyczyny zdarzenia w nieposłuszeństwie miejscowej ludności żydowskiej wobec zarządu miasta. Nawołując do wykonania przepisów prawa, Komisja Policji nakazała „synagodze grodzieńskiej […] wszelką uległość Żydów grodzieńskich miastu tamecznemu”. Przekazy źródłowe pozwalają na ustalenie przyczyny pożaru, któ-rą stanowiły składy prochu, gromadzone przez ludność żydowską⁶⁸⁴.

W postawach mieszczan można upatrywać przede wszystkim podłoża ekonomiczne-go. Na przykład w Regestrze czynności i rezolucjów Komisji Cywilno-Wojskowej wo-jewództwa mińskiego z kwietnia 1791 roku czytamy krótką notkę o skardze na Żydów za używanie fałszywych wag⁶⁸⁵. Interesujących wiadomości o nowożytnej mieszczań-skiej ksenofobii antyżydowmieszczań-skiej dostarcza rezolucja Komisji Policji dla Żydów kahału wiłkomierskiego, oniksztańskiego i kupiskiego. W dokumencie, wydanym 4 grudnia 1791 roku, komisarze podkreślali, że odebrali memoriał wyżej wymienionych kahałów, w którym oskarżają mieszczan o „uciążliwie siebie prześladowan[ie] i przeszkody czy-nione […] w szynkowaniu i handlu”, o zakaz targowania oraz „o przegróżki wypędzania onych” z własnych domów i kraju. W orzeczeniu komisarze orzekli o konieczności pod-porządkowania się miejscowej zwierzchności⁶⁸⁶.

W miastach dawał się we znaki zatarg na tle gospodarczym pomiędzy rzemieślni-kami, cechami a Żydami. Pod koniec 1789 roku komisarze porządkowi z Mińska roz-patrywali sprawę „krzywd kahału mińskiego […] na rzecz rzeźników”. W księgach komisji nie spotykamy odpowiedzi na pytanie o istotę i przebieg sprawy, aczkolwiek można przypuszczać, że ta krótka notatka dotyczyła prób przestrzegania przez rzeźni-ków chrześcijańskich monopolu cechowego na sprzedaż artykułów mięsnych. Całkiem możliwe, że żydowski handel uchodził uwadze rzemieślników cechowych, pozwolenie realizacji produkcji mięsnej kosztowało zaś Żydów „krzywdnego opłacenie”⁶⁸⁷. W Miń-sku dochodziło również do sprzeczek pomiędzy cechami krawców i szewców a Żydami trudniącymi się tymi zawodami. Świadczy o tym wzmianka o rezolucjach wystosowa-nych na memoriały tych rzemieślników jesienią 1790 roku⁶⁸⁸.

Całokształt problemów, z którymi stykały się władze miejskie, wybitnie uwydatnia Dekret asesorski w sprawie miasta z kahałem mińskim z 1790 roku. Zarzuty stawiane ka-hałowi, żydowskiemu cechowi kuśnierskiemu i wszystkim rzemieślnikom żydowskim przez wójta mińskiego Michała Przezdzieckiego, landwójta Dominika Łyszczyńskiego, ławników, rajców oraz „mężów gminnych”⁶⁸⁹, zawierały kilka punktów. Reprezentanci miasta powoływali się na dekret sądu nadworno-asesorskiego z 1751 roku o unikaniu

683 Tamże, k. 480v–481; AKP 309 k. 62–62v.

684 GPMHA, Zbiory, nr 15116; AGAD, AKP 152 k. 203; AKP 309 k. 54.

685 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 9 k. 23.

686 AGAD, AKP 149 k. 369; 322 k.17v.

687 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 1 k. 3v.

688 Tamże, nr 9 k. 12v.

689 Można sądzić, że chodzi o trzeci ordynek.

ponoszenia licznych świadczeń przez Żydów, na przykład corocznego kramowego mia-stu w wysokości 75 kop, zaleganiu z opłatami na wojsko, z placów miejskich, na których stały szynki i „handle”, juchtowego i wojskowego oraz czynszu ratuszowego, zawie-raniu transakcji kupna–sprzedaży nieruchomości w szkole żydowskiej z pominięciem magistratu. Żydzi – kontynuowali – nie stosują się do zaleceń, prowadząc handel na Wysokim Rynku, nie godzą się na przeniesienie browarów „na ustronne miejsce”, nie przestrzegają przepisów budowlanych, co powoduje pożary. W wyniku zapoznania się z wyjaśnieniami strony żydowskiej ustalono, że magistrat „różne gwałtowności dopeł-niał i dopełniać nie przestaje”, między innymi Żydów „z domostw bez […] taksy i re-gulowania ewakuuje”, zmusza do ponoszenia składek, „grabieże czyni […], w szynkach i handlach rozmaite czyni przeszkody”⁶⁹⁰.

Materiały Komisji Policji Obojga Narodów zawierają rezolucję na memoriał Żydów wileńskich z 28 lutego 1792 roku. W swoim apelu Żydzi oświadczyli o „uciemiężeniu dopełniającemu się przez osobę niesądową”, czyli Placyda Trzaskowskiego, który nad-używa swojej władzy „tytułem podstarostwa nawet niegrodowego”. Z relacji wynika, że wspomniany wyżej zawłaszczył sobie prawo do sądownictwa nad ludnością żydow-ską, wydaje własne rozporządzenia, rekwiruje towary kupcom i dokonuje aresztowań.

Komisja Policji nakazała magistratowi Wilna nie dopuszczać do gwałtów na ludności żydowskiej, w razie konieczności zaś starać się o wsparcie Komisji Wojskowej⁶⁹¹.

Nie zawsze władze miejskie potrafi ły dowieść swoich racji. Na przykład w czerwcu 1792 roku Komisja Policji ustaliła, że miasto Preny ma zamiar wybudować drewniany ratusz, planując uzyskać środki ze składek żydowskich⁶⁹².

Na początku 1792 roku władze Wierzbołowa zaskarżyli w Komisji Policji Żydów, mieszkających na placach miejskich, o pociąganie do „dworskiej jurysdykcji”. Nie po-dejmując jednoznacznej decyzji, Komisja poprzestała na radzie o złożeniu skargi i jej rozwiązaniu przed „komisją swoją”, czyli jak można sądzić, administracji lokalnej⁶⁹³.

Jeden z tradycyjnych zarzutów dotyczył unikania wniesienia opłaty przez żydow-skich rzemieślników do chrześcijańżydow-skich cechów oraz trzymania przez Żydów czeladzi chrześcijańskiej. W 1791 roku Komisja Policji, odpowiadając na memoriał wołkowy-skiej komisji porządkowej, podkreślała, iż najmowanie się chrześcijan do pracy u Ży-dów jest dla ubogich sposobem życia⁶⁹⁴.

W obszernym memoriale, sporządzonym po ukazaniu się Konstytucji 3 Maja, „nie-godni podnośni” przedstawiciele gmin żydowskich z trzech prowincji Rzeczypospolitej, w tym gminy brzeskiej, grodzieńskiej, nowogródzkiej, wiłkomirskiej, konstatowali, iż prawo zapewnia wolność życia i majątku, a także „sposobności publicznej”. Tymczasem – kontynuowali – ludność żydowska została podporządkowana władzy magistratu, sta-jąc się ofi arą najokrutniejszej zemsty, prześladowań i niesprawiedliwości. Nowy kształt relacji nie odpowiadał Żydom, którzy postulowali „osłodzić los narodu żydowskiego”.

Przedstawiony plan obejmował kilka punktów, wśród których zwracają uwagę: prośba o możliwości apelacji do komisji porządkowej Żydów mających sprawę z chrześcijanami

690 NAHB, F. 1816 op. 1 nr 20 k. 105–109v, 112.

691 AGAD, AKP 150 k. 465; 322 k. 10v.

692 Tamże, 309 k. 69.

693 Tamże, 233 k. 23v.

694 AGAD, Tzw. ML VII 171 k. 417.

w magistracie, apelacji do sądów ziemiańskich w sprawach sądu duchownego między Ży-dami, zakazu nakładania przez władze miejskie podatków bez zgody starszych kahału⁶⁹⁵.

W tym miejscu nie sposób nie poruszyć kwestii zatargu, do którego doszło wewnątrz gminy żydowskiej Grodna pomiędzy kahałem a Żydami zamieszkałymi przedmieście zaniemeńskie, którzy odmówili podporządkowania się kahałowi⁶⁹⁶. W księgach komisji mińskiej czytamy o „oderwaniu się wielu miasteczek dawnej synagogi”, których miesz-kańcom zalecono być „prawnie uległemi” kahałowi. Można przypuszczać, że komisarzy niepokoiło nie tyle usamodzielnienie się poszczególnych wspólnot ludności żydowskiej, ile wynikające z tego problemy w regularnym ściąganiu pogłównego. Zaleganie z tym podatkiem przez Żydów-karczmarzy zaważyło na zaleceniu „regestracji żydostwa”⁶⁹⁷.

W tym złożonym układzie stosunków, które ukształtowały się pomiędzy różnymi szczeblami władzy i posesorami na płaszczyźnie kwestii żydowskiej, nieuniknione wy-dawało się występowanie jeszcze jednej strony, a mianowicie komisji porządkowych.

W listopadzie 1791 roku miasto Połock złożyło skargę na miejscową komisję porządko-wą, która sprzyjała usunięciu Żydów spod jurysdykcji miejskiej. Tymczasem, jak kon-tynuowały władze Połocka, ludność żydowska kontroluje rzeźnictwo, a dostarczaniem artykułów mięsnych dla wojska w połowie obciążono mieszczan. Komisja Policji zako-munikowała, iż magistrat ma przestrzegać dostarczania mięsa. Dodatkowo władze mia-sta wraz z Żydami obciążono przygotowaniem danych o artykułach mięsnych, którymi zaopatrywano stacjonujące jednostki wojskowe⁶⁹⁸.

Na osobne potraktowanie zasługuje kwestia długów żydowskich, stanowiąca cieka-wy materiał do odtworzenia stosunków handlowo-kredytocieka-wych w miastach. Jak wia-domo, w XVIII wieku na kahałach żydowskich swoje środki lokowała szlachta i du-chowieństwo. Lokaty zabezpieczano na majątku kahalnym, wierzyciele zaś pobierali 7–10%. Banki kahalne tym samym, operując niebagatelnymi środkami fi nansowymi, inwestowały je w operacje handlowe i udzielały pożyczek. Kahał kontrolował zaciągane przez Żydów pożyczki oraz ponosił odpowiedzialność za długi członków gminy, w sy-tuacjach krytycznych zaś wykupywał dłużników.

Maksymalne zadłużenie gmin żydowskich spowodowało ich niewypłacalność. Komi-sja sejmowa w latach 1764–1765 ustaliła, iż długi żydowskie wynoszą blisko 2,5 mln zł.

Największe zadłużenie w XVIII wieku posiadał kahał wileński, bo aż 722 800 zł, gmina grodzieńska była obciążona długiem w wysokości 386 571 zł, a pińska – 309 149 zł⁶⁹⁹.

W lutym 1765 roku reprezentanci gmin żydowskich zostali zobowiązani „papierami różnemi wszystkie długi wyjaśnić” w Komisji Skarbowej⁷⁰⁰. W 1766 roku ukazały się dekrety w sprawie z grodzieńską i brzeską gminą żydowską. Komisja Skarbowa poza tym wyznaczyła komisje likwidacyjne dla kahałów w powiecie mińskim, nowogródz-kim, słonimsnowogródz-kim, lidznowogródz-kim, oszmiańskim w celu oszacowania rzeczywistych dochodów

695 AGAD, Tzw. ML VII 173 k. 124, 124v; T. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. I, Kraków–Warszawa 1897, s. 230–231.

696 LPAH, F. 11 op. 2 nr 286 k. 1.

697 NPAH, F. 1889 op. 1 nr 4 k. 67.

698 AGAD, AKP 149 k. 253; AKP 233 k. 31v.

699 I. Schipper, Dzieje handlu..., s. 211–213; J. Rutkowski, Historia…, s. 340–314.

700 Pogłówne żydowskie W. X. Lit. (VL, t. VII, s. 81–83).

kahalnych oraz ustalenia prowentu, z którego Żydzi mieli opłacać odsetki. Jednocześnie zakazała kahałom zaciągania kolejnych długów.

W trakcie badanej sprawy zadłużenia żydowskiego Komisja Skarbowa oddała „urzą-dzenie prowentów” kahalnych pod dozór starostów. Dopiero na mocy decyzji sejmowej w 1775 roku⁷⁰¹ wyrażono zgodę na zaciąganie nowych sum „na deportacją długów po-jezuickich”. W tym przypadku starostowie zamykali oczy na wzrastające długi, które kahały zaciągnęły na swoje potrzeby, co spowodowało, że „gmin żydostwa ekstorsjami różnemi był uciskany”.

W drugiej połowie lat 80. XVIII wieku do Komisji Skarbowej posypały się skargi Żydów oraz kredytorów na kahały oraz na zwierzchność starościńską „o różne ekstorsje i defraudacje kahalne”. W celu zaspokojenia pretensji wierzycieli specjalnie powołani do tego dozorcy w Mińsku, Grodnie, Wilnie, Nowogródku zabrali się za ułożenie instrukta-rzy prowentów i wybieranie percepty⁷⁰². W Brześciu w ramach egzekwowania zadłuże-nia żydowskiego urząd ziemski „zatradował⁷⁰³ kramy i szynki, szkołę „zapieczętował”⁷⁰⁴. W styczniu 1792 roku podjęto uchwałę Zalecenie sądom ziemiańskim względem dłu-gów żydowskich według projektu posła pińskiego Mateusza Butrymowicza⁷⁰⁵. 20 lutego 1792 roku ukazał się list okólny Stanisława Augusta, traktujący o likwidacji długów.

Od 10 kwietnia 1792 roku we wszystkich województwach i powiatach miały rozpocząć swoje prace sądy likwidacyjne, przed którymi mieli się stawiać wierzyciele „i taką likwi-dację nieprzerwanie ciągnąć będą aż do zupełnego wszystkich długów obrachowania”, które planowano skończyć w połowie czerwca 1792 roku⁷⁰⁶. 15 marca 1792 roku Ko-misja Cywilno-Wojskowa powiatu grodzieńskiego zleciła wydrukować „addydament”

uniwersału króla i Straży Praw, nakazujący plebanom czytanie z ambon uniwersału Jego Królewskiej Mości i Straży Praw o zlikwidowaniu długów żydowskich⁷⁰⁷. 20 marca 1792 roku Komisja Policji odebrała zarządzenie od króla i Straży Praw, zobowiązujące magistraty miejskie do złożenia długów kahalnych do sądów ziemiańskich i tam docho-dzenia wszelkich roszczeń o zaległe należności⁷⁰⁸.

Jak można wnioskować z Protokołu sądu likwidacyjnego grodzieńskiego sądu zie-miańskiego z kwietnia–maja 1792 roku, kahał grodzieński zalegał niebagatelne kwoty dominikanom z Dereczyna, Rożanegostoku, Grodna, Wilna, Merecza, kanonikom krze-mienieckim, proboszczowi grodzieńskiemu, grodzieńskim brygidkom, franciszkanom, bernardynom, bazylianom kołożańskim oraz miejscowej szlachcie. 30 kwietnia 1792 roku w księgach ziemiańskich zanotowano skargi na kahał o nieregularne opłacenie pro-centu oraz zamiar rozpoznania stanu zadłużenia w różnych kahałach i przykahałkach w powiecie grodzieńskim⁷⁰⁹.

701 Pozwolenie Żydom litewskim zaciągania długów na zaspokojenie długu Komisji edukacyjnej winnego (VL, t. VIII, s. 405).

702 BN PAU i PAN w Krakowie, rkps 568 k. 89–91.

703 Tradować – zajmowanie przez wierzyciela mienia dłużnika.

704 J. Wojakowski, Straż…, s. 168–169.

705 Tamże.

706 „Gazeta Narodowa i Obca” 29 lutego 1792 roku, R. II, nr 17; AGAD, Tzw. ML IX 27 k. 3.

707 NAHB, F. 1887 op. 1 nr 3 k. 80.

708 Ostrzeżenie do miast względem uniwersału o długach żydowskich z 20 marca 1792 roku (GPMHA, Zbiory, nr 9217).

709 NAHB, F. 1922 op. 1 nr 2 k. 2, 12, 24v–25, 40–40v, 64v–65.

Do osób poszkodowanych należał komisarz cywilno-wojskowy Marcin Ochotni-cki⁷¹⁰, który w październiku 1791 roku, analizując zaistniałą sytuację, oznajmił, iż Ży-dzi nadal zalegają ze zwrotem pieniędzy mimo zalecenia Komisji Skarbu z 1785 roku o spłaceniu go z dochodu krobczanego⁷¹¹. Szczupłość tego dochodu – kontynuował – nie pozwala „uczynić satysfakcji” dla dalszych uboższych kredytobiorców. Warto zauwa-żyć, iż w tabeli długów kahalnych widnieje zapis o 14 000 zł, z którymi Żydzi zalegali

„za Chreptowiczów JWW Ochotnickim”⁷¹².

W Rejestrze długów kahalnych gminy pińskiej spotykamy liczne wzmianki o jezuitach pińskich, nieświeskich i lahiszyńskich, księdzu rektorze kolegium jezuickiego w Pińsku, franciszkanach i karmelitach bosych pińskich i nawet „pannach grodzieńskich”⁷¹³. Na kwiecień 1792 roku jest datowany Protokół dla zapisywania czynnościów sądu ziemiań-skiego likwidacyjnego do zlikwidowania długów kahałów powiatu słonimziemiań-skiego⁷¹⁴. Wy-pada wyciągnąć jeszcze jeden wniosek. Trudności ze ściąganiem długów żydowskich miały zarówno większe ośrodki, jak i powiatowe miasta, takie jak Słonim.