Reformy Sejmu Czteroletniego zaznaczyły się zapoczątkowaniem systematycznej po-lityki regularnych statystyk ludnościowych. Tymczasem wbrew rozpowszechnionej opinii o powstaniu pierwszych spisów w latach 1789–1790 nie sposób nie odnotować faktu dokonania w WKL znacznie wcześniejszych ujęć szacunków ludnościowych przez instytucje kościelne. Bolesław Kumor udowodnił, że po raz pierwszy ludność spisano w 1755 roku w diecezji żmudzkiej dzięki staraniom biskupa żmudzkiego Antoniego Do-minika Tyszkiewicza. Obejmowały one ludność katolicką dziesięciu dekanatów, a także wyznawców innych religii. Statystyki zostały opracowane przez księży w czasie kolędy oraz zweryfi kowane przed spowiedzią wielkanocną. Kolejne szacunki na Żmudzi po-chodzą z 1767 roku.
W diecezji wileńskiej spisów ludności różnych wyznań w latach 1762–1795 pod-jął się biskup Ignacy Massalski. Po objęciu diecezji przeprowadził wizytację generalną z gruntownym opisaniem każdej parafi i. Ludność spisywali również parochowie w uni-ckiej archidiecezji połouni-ckiej, która była położona w granicach diecezji wileńskiej238.
Zgromadzenie i opracowanie materiałów statystycznych o ludności wszystkich za-kątków kraju należało do jednego z głównych zadań Komisji Cywilno-Wojskowych239. Pierwszy punkt działu „O materii ekonomicznej wojewódzkiej” konstytucji z 1789 roku szczegółowo traktował o spisach statystycznych społeczności lokalnych. Zgodnie z pra-wem władze lokalne miały zlecić plebanom wszystkich obrządków coroczne składanie dnia 1 stycznia metryk ślubów, chrztów i pogrzebów, a także przygotowanie na
pod-238 B. Kumor, Ze statystki ludnościowej na Litwie w II połowie XVIII w., „Przeszłość Demografi czna Polski” 1975, t. VIII, s. 59–66.
239 J. Kleczyński, Spisy…, s. 40–42; I. Gieysztorowa, Wstęp do demografi i staropolskiej, Warszawa 1976, s. 125.
stawie schematu Komisji Skarbowej regestrów ludności z wyszczególnieniem struktu-ry płci, wieku i miejsca zamieszkania. Osobnym regestrem planowano spisać strukturę etniczno-wyznaniową. Po dostarczeniu wszystkich statystyk, na Komisję Skarbową na-łożono obowiązek składania sprawozdań, czyli zaprezentowania „ogólnej w kraju lud-ności”. W konstytucji spotykamy nakaz stosowania kary pieniężnej w wysokości 100 zł dla plebanów, którzy nie chcieli się podporządkować zaleceniom240.
Analiza źródeł pozwala na ukazanie wszystkich wspomnianych wyżej etapów prze-prowadzenia czynności w zakresie sporządzania metryk parafi alnych, gromadzenia ma-teriałów statystycznych oraz opracowania spisów ludnościowych.
Komisje Cywilno-Wojskowe zabrały się za wykonanie zadania bezzwłocznie, co potwierdzają znane przykłady przygotowania rozporządzeń. Obowiązek sporządzania materiałów statystycznych nałożono na duchowieństwo. Na przykład według zapisów pochodzących z ksiąg lidzkiej komisji porządkowej, miejscowi komisarze przystąpili do przygotowania uniwersałów do plebanów dotyczących spisu ludności w powiecie już w styczniu 1790 roku241. Komisarze grodzieńscy w swoim uniwersale z 31 grudnia 1789 roku właściwie streścili konstytucję sejmową o potrzebie wiadomości „o przybywającej i ubywającej ludności w kraju” i ich dostarczaniu do Komisji Skarbowej242.
Przekazy źródłowe zawierają bogate informacje o obligowaniu przez komisje kleru parafi alnego do gromadzenia materiałów statystycznych w swoich parafi ach. Na przy-kład z uniwersału Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu oszmiańskiego repartycji po-stawskiej z 16 grudnia 1789 roku wynika, że prace miały objąć sporządzanie corocznych metryk ślubów, chrztów i pogrzebów, „tudzież regestra wszystkich osób w parafi i znajdujących się z specyfi kacją płci, lat i miejsc pomieszkania każdej osoby”. Do zadań duchowieństwa należało zgromadzenie wiadomości o ludności chrześcijańskiej, tatar-skiej, żydowskiej i karaimskiej. Po ułożeniu specyfi kacji „przewielebne duchowieństwo obojga obrządków i plebanii dysydenscy [sic!]” miało obowiązek dostarczania wszyst-kich materiałów do komisji porządkowej „w terminie z prawa przepisanym wedle sche-mata od Komisji Skarbowej włożonego pod rygorem z prawa przeznaczonym”243.
Przebieg procesu gromadzenia metryk oraz przygotowania spisów ludności dość szczegółowo odsłaniają materiały lidzkie. Świadczą o sporym zrozumieniu sprawy, któ-rym wykazał się kler parafi alny w tym powiecie. Od końca grudnia 1790 roku, w ciągu pierwszej połowy 1791 roku księża sukcesywnie wysyłali zebrane dane, które później dostarczano do Komisji Cywilno-Wojskowej powiatu lidzkiego. Były to metryki ślu-bów, chrztów i pogrzebów oraz tabele ludności: parafi i jelneńskiej i bielickiej, nadesła-ne przez księdza Franciszka Kontowskiego, z parafi i żyrmuńskiej przez ks. Franciszka Wysockiego, dziekana lidzkiego i proboszcza żyrmuńskiego, z parafi i różańskiej przez ks. Michała Moczulewskiego, parafi i wasiliskiej przez plebana Kazimierza Łazowskie-go, proboszcza nowodworskiego przez ks. kanonika infl anckiego Mikołaja Eysymonta, a także proboszcza żołudskiego kanonika infl anckiego Józefa Dąbrowskiego, z parafi i
240 VL, t. IX, s. 140.
241 LPAH, SA 6492 k. 11v.
242 Uniwersał do duchowieństwa i obywatelów powiatu grodzieńskiego względem dawania raportów o lud-ności, zafundowania parafi alnych szkół, zachęcania do osadzania ludności zagranicznej, utrzymywania miar i wag, ścigania dezerterów i hultajów i wnaszania podatków z 31 grudnia 1789 roku (DS BUWil, nr 16849).
243 DR BAN Litwy, F 8–46 (F 136–80) k. 18.
iszczolskiej przez ks. Łozińskiego oraz przez plebana niecieckiego Sipajło. Tę listę po-szerzają tabele ludności oraz księgi metryczne ślubów, chrztów i pogrzebów unickie-go parocha rakowickieunickie-go ks. Onufreunickie-go Jasińskieunickie-go, administratora cerkwi głembockiej Adama Jakubowicza, Stefana Kołyszki, kaznodziei zboru bielickiego „wyznania dyz-unickiego”, ks. Horaina Stanisława Rutskiego, administratora zabłockiego, ks. Marszyń-skiego, parocha orłowskiego oraz parocha cerkwi zbliańskiej244. Jak pokazuje analiza księgi aktowej lidzkiej komisji, materiały były nadsyłane przez styczeń i do początku lutego 1791 roku245.
Dnia 12 lipca 1790 roku lidzcy komisarze rozpatrzyli memoriał ks. Jana Rakowskie-go z parafi i lidzkiej, zawierający prośbę, by miejscowa Komisja Cywilno-Wojskowa na-kazała miejscowemu kahałowi podać do wiadomości tutejszej plebanii dane o chrztach, pogrzebach i ślubach246. Dnia 7 marca 1791 roku komisarze odnotowali brak wszystkich metryk ślubów, chrztów i pogrzebów, zalecając tym samym instygatorowi Sadowskiemu nadzór nad wykonaniem czynności przez plebanów, którzy dotychczas nie przekazali
„metryk tudzież regestrów wszystkich osób i parafi i znajdujących się z specyfi kacją płci, lat i miejsca według schematu od Komisji Skarbowej przysłanych”247. Po trzech dniach materiały, niezbędne dla przygotowania statystyk powiatowych dostarczył wikary lidz-ki, ks. Jan Rakowski248.
W powiecie słuckim rozporządzenie o ułożeniu tabel ludności w parafi i oraz me-tryk nastąpiło dopiero w 1792 roku, po utworzeniu nowego zrębu władzy wykonaw-czej249. Po uzyskaniu materiałów statystycznych ze wszystkich parafi i powiatu komisa-rze sporządzali tabele na podstawie dostarczonego pkomisa-rzez Komisję Skarbową schematu.
O ich wykorzystaniu świadczy: „Tabela co do […] przez JXX plebanów p[owia]tu wołkow[yskiego] podana, a przez Komisją C[ywilno]-W[ojskową] wołkow[yską] we-dle schematu, od Komisji Skarbowej Lit[ewskiej] wydanego, ułożona”250. Opracowanie regestrów, napływających z każdego województwa, należało do kompetencji Komisji Skarbowej251, której urzędnicy oszacowywali wysokość nakładanych podatków.
Uniwersał, ogłoszony w powiecie grodzieńskim w maju 1790 roku, określał obowią-zek księży do regularnej lustracji dymów i przygotowania regestrów wsi i mieszkańców każdej parafi i. Można sądzić, że wychodząc z ewentualności ukrywania części mająt-ku nieruchomego przez właścicieli, komisarze celowo nadmienili, by obywatele raczyli okazać nowe kolonie i wsie252.
Uniwersały komisji zawierają przypomnienia dla proboszczów o wyznaczeniu sank-cji karnych za lekceważenie zarządzeń w zakresie gromadzenia statystyk. Na przykład w lutym 1790 roku nowogródzka Komisja Cywilno-Wojskowa ogłosiła odezwę, która
244 LPAH, SA 6492 95v–99.
245 Tamże, k. 102–106v.
246 Tamże, k. 33v.
247 Tamże, k. 120.
248 Tamże, k. 121.
249 NAHB, F. 1894 op. 1 nr 2 k. 3.
250 R. Jasas, L. Truska, Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės gyventojų surašymas 1790 m., Vilnius 1972, s. 25–28, 54; DR BAN Litwy, F 8–46 (F 136–80) k. 18.
251 DR BAN Litwy, F 8–46 (F 136–80) k. 18.
252 Uniwersał uwiadamiający obywatelów o lustracji dymów prawem sejmu teraźniejszego determinowanej o poleceniach JWW Komisarzom lustrującym też dymy z 31 maja 1790 roku (DS BUWil, nr 24730).
przypomniała o wysokości ewentualnej kary grzywny. Według tego dokumentu księża, którzy nie ustosunkowali się do zarządzenia i nie przygotowali tabel ludności z wyszcze-gólnieniem narodzin, ślubów i zgonów w parafi i, mieli być karani grzywną w wysoko-ści 100 zł253. Podobne postulaty spotykamy w uniwersale postawskich komisarzy: „[…]
nieposłusznych w tej mierze plebanów karać my w sądach swoich komisja stom złł[ot]
ych pol[ski]ch”254.
Regularne zalecenie nakazujące duchowieństwu parafi alnemu sporządzenie spisów statystycznych ludności powiatu ogłaszała komisja województwa trockiego. Pochodzą one z grudnia 1789 roku i grudnia 1790 roku. W grudniu 1791 roku komisja trocka ponownie wystosowała przypomnienie plebanom o dostarczeniu spisów ludności miast i wsi, Tatarów, Żydów i Karaimów, „tych przybyłość i ubyłość” i metryk sporządzonych według schematu Komisji Skarbowej. Przy czym komisarze zastrzegali, iż „zboczenie zaś od niej za nieregularność poczyta się i raport nieforemny za nie przyjęty zostanie”.
Po zgromadzeniu materiałów według nazwisk, zawodu i stanu posiadania nieruchomo-ści, stanów lub grup etniczno-wyznaniowych plebanów zobowiązano do sporządzenia sumariusza generalnego255.
Jako rzadki i interesujący fakt należy potraktować rotę przysięgi prawosławnych kapłanów, parochów, ihumenów i jeromonachów z lipca 1791 roku. Zawierała ona zo-bowiązania do przygotowania raportów ludności dóbr cerkiewnych, spisywania ksiąg metryki chrztów, ślubów i pogrzebów, opisu całości dóbr i funduszy cerkiewnych. Na mocy tej roty kler składał przysięgę, iż nie będzie obracać środków funduszowych na własny pożytek256.
Nie mniejszą uwagę administracja lokalna przywiązywała do kwestii opłat za posłu-gi reliposłu-gijne257. Ze źródeł wynika, że wysokość wynagrodzenia za udzielane sakramenty była zbyt wygórowana. W związku z tym, że prawo kanoniczne pozwalało klerowi po-bierać tak zwane iura stolae, traktowane jako jedno ze źródeł zabezpieczenia potrzeb materialnych Kościoła, diecezje wprowadzały taksy regulujące wysokość ofi ar. „Dzien-nik Ekonomiczno-Handlowy” w 1791 roku na żądanie czytel„Dzien-ników zamieścił rozporzą-dzenie biskupa poznańskiego Antoniego Onufrego Okęckiego, dotyczące taksy opłat, które zostało uznane za warte naśladowania258.
Podobne starannie opracowane zalecenia, dotyczące przejrzystej taksy opłat, spotyka-my w niedatowanej korespondencji biskupa wileńskiego Jana Nepomucena Kossakow-skiego. Zgodnie z jego rozporządzeniem kler świecki i zakonny został zobowiązany do:
[...] administrowania świętych sakramentów, do dawania chrztów i szlubów, do przygo-towania chorych na drogę wieczności, do pochowania zmarłych, ochoczo […], abyście za
253 Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie (dalej BN PAU i PAN w Krakowie), rkps 6130 k. 57.
254 DR BAN Litwy, F 8–46 (F 136–80) k. 18.
255 Kommissya województwa trockiego z 21 grudnia 1789 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Po-rządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem do JJ. PP. plebanów względem uczynienia raportu o ludności, o przybyciu i ubyciu, o młodzieży uczącej się i o ubogich znajdujących się w parafi i z 24 grudnia 1790 roku; Kommissya Cywilno-Wojskowa i Porządkowa województwa trockiego. Uniwersał względem skór surowych i wyprawianych. Licytacja miasteczek, bezpieczeństwo, raporta ludności z 14 grudnia 1791 roku (AGAD, Tzw. ML IX 27, k. 323, 364).
256 AGAD, Tzw. ML VII 169 k. 292.
257 I. Gieysztorowa, Wstęp…, s. 231–240.
258 „Dziennik Ekonomiczno-Handlowy” 1791, R. VI, cz. 7, s. 409–411.
wszystkie poświęcenia, benedykcie, exporty i wydawanie kartek, odprawioną spowiedź wiel-kanocną […] żadnej opłaty nie brali, wizytę parafi i kolędowaniem nazwaną […] dla przy-sposobienia małych dziatek do spowiedzi, pocieszenia chorych, zjednania poróżnionych […]
odbywali nie wyciągając nadzwyczajnej nagrody.
W dalszej części tego zarządzenia biskup Kossakowski obligował księży do pobiera-nia następujących stawek. Zamożni, czyli „posiadający wierni majątek jakiegokolwiek bądź stanu” mieli ofi arować za wpis do księgi metryk chrztu lub sporządzenie wyciągu 2 zł, od udzielenia ślubu 20 zł. Mniej majętni za wpis do metryki lub jej wydanie 1 zł, a za ślub 10 zł. Niższe stawki proponowali wnosić włościanom i służącym: za wpis do metryki 4 gr miedzianych, za ślub z zapowiedziami bogatsi 4 zł, a ubożsi 2 zł.
We wsiach zamożni mieli wnieść po 1 zł „od podzwonnego” za każdy raz, w mia-stach zaś – po zł 4. W zależności od zamówienia szerszego wachlarza usług taksa znacz-nie wzrastała. I tak mieszkaznacz-niec miasta „od przyprowadzenia ciała, odprawienia mszy św. śpiewanej, kondukt przy sześciu świecach i pochowania” miał zapłacić 20 zł. Mniej majętni od bicia dzwonów we wsiach zobowiązani byli wnieść po 15 gr, w miastach zaś po 2 zł. Biskup poruszył kwestię opłat za pochowanie, którego taksa wynosiła 10 zł. Chłopi i bogaci służący uiszczali po 2 zł, ubożsi zaś po 1 zł. Ubogich zobowiązano chować za darmo259.
Znane są przykłady, kiedy komisarze porządkowi zabierali głos w omawianych spra-wach. Na przykład słuccy komisarze 29 lutego 1792 roku wydali uniwersał, na mocy którego ustalali wysokość opłat za sakrament ślubu, chrztu oraz pogrzeb, rujnujących majątek „ludu rolniczego”. Jedna z propozycji dotyczyła wysokości wniesienia 3 zł za ślub przez zamożną rodzinę, przez uboższych – połowę tej kwoty. Podobne stawki mia-ły dotyczyć pogrzebów, natomiast „od sakramentu chrztu nic nie brać obowiązujemy”.
Mińska Komisja Cywilno-Wojskowa zakazywała wymagania jakichkolwiek datków za sakrament chrztu pod groźbą surowej kary260.
Wnikliwą analizę zachowanych materiałów statystycznych, zgromadzonych przez komisje porządkowe, przeprowadzili Rimantas Jusas i Liudas Truska. Ich zdaniem, spis ludności z 1790 roku miał charakter powszechny w odróżnieniu od spisu z 1789, który pomijał szlachtę i duchowieństwo. Zakrojone na szeroką skalę szacunki potraktowa-ły strukturę społeczną w miarę ówczesnych możliwości całościowo. Komisarze spisali wszystkie warstwy społeczne (szlachtę, duchowieństwo, mieszczan i chłopów261) oraz grupy etniczno-wyznaniowe (Żydów, Tatarów i Karaimów), a także dostarczyli wiado-mości o liczbie ludności oraz strukturze wiekowej. Za podstawę analizy struktury spo-łecznej posłużyły zachowane dane z powiatów: wiłkomirskiego, brasławskiego, lidzkie-go, szawelskielidzkie-go, trockielidzkie-go, nowogródzkielidzkie-go, mozyrskielidzkie-go, rzeczyckielidzkie-go, brzeskiego i pińskiego262.
259 Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Grodnie (dalej NAHB w Grodnie), F. 886 op. 1 nr 3 k. 13–13v.
260 NAHB, F. 1889 op. 1 nr 5 k. 48v; F. 1894 op. 1 nr 3 k. 2v–3.
261 R. Jasas, L. Truska, Lietuvos…, s. 16–17.
262 Tamże, s. 89.
Rimantas Jusas i Liudas Truska koncentrują się na następujących mankamentach spisów, przede wszystkim na zaniżeniu danych o niektórych wielkościach, na przykład liczby kobiet o blisko 5%. Zniekształcenia dotyczyły również struktury wiekowej263. Dane z 1790 roku wskazują na to, że w przekroju wiekowym 1–18 lat mieściło się 41,9%
ludności miejskiej chrześcijańskiej. Tymczasem spisy z lat 1789 i 1795 podwyższają tę liczbę do około 49%264. Dotyczyło to również Żydów, których odsetek razem z Ka-raimami oszacowano na poziomie 6%. Wiadomo jednak, że niniejsza liczba była dwa razy wyższa, co potwierdzają szacunki z 1789 roku, które wynosiły 10,2%. W taki więc sposób z zachowanych spisów ubyło 22% ogólnej liczby ludności265.
12. Sumariusz ogólny ludności województwa trockiego. LPAH, SA 4156 k. 156
263 J. Kleczyński, Spisy…, s. 51.
264 R. Jasas, L. Truska, Lietuvos…, s. 17.
265 Tamże, s. 16, 89–90.
13. Tabela ludności powiatu wołkowyskiego [1791 rok]. LPAH SA 4156 k. 347 Ułożone przez kler parafi alny w 1790 roku metryki pozwalają na ujęcie ruchu natural-nego, czyli zawieranych związków małżeńskich, urodzeń i zgonów. Niemniej jednak i to źródło również mogło grzeszyć nieścisłością ze względu na zatajanie faktów urodzin lub zgonów, brak danych o śmiertelności noworodków, co mogło mieć związek z ograniczo-nymi możliwościami ponoszenia kosztów obrzędów przez niezamożne warstwy lub po-bieraniem akcydensów266. Spisy ludności z 1790 roku obrazują zjawisko zależności śred-niej długości życia od przynależności stanowej oraz dodatni przyrost naturalny, o którym miał świadczyć stosunek 40 urodzeń do stosunku 26 zgonów na 1000 osób267.
Tabela 2. Przyrost naturalny według materiałów 1790 roku268269
Powiat Ochrzczeni chrześcijanie
Urodzeni Tatarzy, Żydzi, Karaimi
Razem Liczba zgonów269
trocki 3515 291 3806 2290
wołkowyski 2287 175 2462 1350
266 I. Gieysztorowa, Wstęp…, s. 146, 154, 231.
267 LPAH, SA 4156 k. 86, 112, 156, 345; R. Jasas, L. Truska, Lietuvos…, s. 90.
268 LPAH, SA 4156 k. 156, 347.
269 W tabelach ludnościowych, sporządzanych przez komisarzy, w rubryce „Chrześcijanie” z reguły uwzględniano liczbę zmarłych według przekroju wieku.
Z materiałów spisów można wyprowadzić wnioski o strukturze wiekowej. Na przykład w powiecie grodzieńskim w 1790 roku komisarze zanotowali następujący obraz. W prze-dziale wiekowym od 1 roku do 16 lat mieściło się około 38,5%, w wieku od 16 do 30 lat – prawie 26,9%, w wieku od 30 do 45 lat – 18,9%, w wieku od 45 do 60 – blisko 10%, zaś liczba osób powyżej 60 lat wynosiła jedynie około 5,8% ogółu ludności powiatu270.
Zapoznanie się z wynikami spisów ujawnia zjawisko wysokiej umieralności dzieci.
Tabela 3. Śmiertelność w przedziale wiekowym od 1 do 18 lat271
Powiat Zmarło Ogólna liczba zmarłych
Stosunek do liczby chrzczonych
trocki* 602 2058 29,25% 17,1%
wołkowyski** 279 1120 24,91% 12,19%
lidzki** 550 1998 27,5% 17,04%
brasławski** 357 1386 25,75% 13,43%
* Szacunki obejmują ludność chrześcijańską województwa trockiego.
** Szacunki obejmują ludność chrześcijańską płci męskiej.
Liczne braki statystyczne mogły mieć ekonomiczne podłoże. Zgromadzone dane stanowiły podstawę do wyznaczenia wysokości podatków przez Komisję Skarbową.
Należy także zgodzić się z uzasadnionym twierdzeniem, że wyniki ściąganych podat-ków, na przykład podymnego, są kwestionowane jako źródło demografi czne272. Stwier-dzenie to można uznać za całkiem prawdopodobne, ponieważ charakter sporządzania statystyk ludnościowych na potrzeby skarbowe mógł wpłynąć na stopień wiarygod-ności wyników spisów ludwiarygod-ności. Uwzględniając stopień fi skalizmu w okresie Sejmu Czteroletniego, nie trudno sobie wyobrazić ewentualne okoliczności ich przebiegu, a także relacje kleru i parafi an, będące indykatorem nastrojów społecznych wobec poli-tyki podatkowej państwa. Można jedynie przypuszczać, iż dokonujący spisu wiernych proboszcz mógł ulec żądaniom strony zainteresowanej i zaniżyć liczbę członków ro-dziny. Stąd mogły wynikać ewentualne zniekształcenia ogólnego obrazu statystyk lud-nościowych w parafi i i dlatego komisarze porządkowi mogli dysponować niepełnym obrazem statystycznym.
Nie sposób nie zauważyć kolejego mankamentu spisów ludnościowych, komplikują-cego badania historyczno-demografi czne. Zgromadzone materiały nie zawierają danych o liczbie urodzonych. Podają jedynie liczbę ochrzczonych w poszczególnych powiatach, więc nie uwzględniają zjawiska śmiertelności noworodków. Nie sposób również przed-stawić rzeczywistego przyrostu ludności ze względu na brak materiałów o napływie i odpływie ludności, co uniemożliwia określenie salda migracyjnego.
270 „Dziennik Rządowo-Ekonomiczny Handlowy” 1790, R. V, t. II, s. 516–518.
271 LPAH, SA 4156 k. 86, 112, 156, 345.
272 I. Gieysztorowa, Badania nad historią zaludnienia Polski, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”
1963, nr 3–4, s. 526.
Prezentowane materiały uściślają wiedzę o specyfi ce struktury społecznej na litew-skich i białorulitew-skich ziemiach etnicznych. Struktura wyznaniowa i etniczna większości powiatów była jednorodna. Oprócz ludności katolickiej i unickiej tradycyjnym żywio-łem w miastach i miasteczkach była ludność żydowska. Komisarze zanotowali ludność tatarską w powiecie trockim (207 chłopów i 46 mieszczan), w ośmiu parafi ach powia-tu lidzkiego (234), w powiecie wołkowyskim (47) i brasławskim (21)273. Powiat tro-cki zamieszkiwało 187 mieszczan i 4 chłopów Karaimów274. Duże skupiska „Moskali”
zarejestrowano w powiecie brasławskim. W Sumariuszu wszelkiej ludności komisarze naliczyli 3037 staroobrzędowców w 6 z 12 parafi i tego powiatu, blisko 3,8% ogólnej liczby ludności powiatu275.
Dominowała ludność włościańska przy stosunkowo niewielkim odsetku mieszczan i szlachty. Ludność miejska stanowiła niewielki odsetek ludności powiatów. Tak na przy-kład w powiecie trockim odsetek mieszczan (6394) wynosił blisko 7,42% w stosunku do ogólnej liczby ludności (86 190), zaś ludność miejska (10 375) wahała się w granicach 12% tej liczby. W powiecie wołkowyskim było 5,37% mieszczan (3210), a ogólna liczba ludności – 59 746 osób276.
Według szacunków Jasasa i Truski odsetek szlachty wahał się od 2,6% w powiecie mozyrskim do 9% w szawelskim. Dane z reszty powiatów wskazują na pewną prawidło-wość. Większy odsetek szlachty skupiał się na zachodzie kraju: na Żmudzi, w wojewódz-twach wileńskim, trockim i części nowogródzkiego (powiat trocki 7,9%, nowogródzki 8,6%), tymczasem w miarę przesuwania się w kierunku południowym i południowo--wschodnim obserwowano tendencję malejącą (powiat wołkowyski niespełna 4,3%, brzeski 3%, piński 5%, rzeczycki 3,7%)277.
Warto nadmienić, że na przykład szlachta francuska stanowiła niewielki odsetek ogól-nej liczby ludności, bo jedynie 0,7%. Jean Meyer oblicza na 1789 rok inny odsetek – 1,3%.
W Hiszpanii i na Węgrzech odsetek ten sięgał około 5% ogólnego zaludnienia kraju. We-dług spisu powszechnego Józefa II z 1784 roku odsetek szlachty wynosił 4,8% w Kró-lewstwie Węgier i 4,4% w Siedmiogrodzie. Pod tym względem regiony Rzeczypospolitej wykazują istotne zróżnicowanie. Na przykład w Galicji i Wielkopolsce u schyłku XVIII wieku odsetek 3% szlachty, mimo że w Rzeczypospolitej średnio wahał się w granicach 8–10%. Według Jerzego Koweckiego, powołującego się na Bogusława Leśnodorskiego, szlachta na ziemiach etnicznych polskich stanowiła 25%278.
Najlicznieszym stanem społecznym byli chłopi, których odsetek wahał się w gra-nicach 83,85% w powiecie trockim, w powiecie wołkowyskim wynosił 89,14% oraz 91,26% – w powiecie brasławskim279.
273 LPAH, SA 4156 k. 85, 153v–154, 347; R. Jasas, L. Truska, Lietuvos…, s. 34, 35.
274 LPAH, SA 4156 k. 85, 153v–154. O Karaimach patrz: S. Gąsiorowski, Karaimi w Koronie i na Litwie w XV–XVIII wieku, Kraków–Budapeszt 2008.
275 LPAH, SA 4156 k. 111; R. Jasas, L. Truska, Lietuvos…, s. 44, 45.
276 LPAH, SA 4156 k. 153, 156.
277 LPAH, SA 4156 k. 346, 347; R. Jasas, L. Truska, Lietuvos…, s. 16.
278 J. Kowecki, U początków nowoczesnego narodu [w:] Polska w epoce Oświecenia: państwo, społeczeń-stwo, kultura, red. B. Leśnodorski, Warszawa 1971, s. 108–109; E. Rostworowski, Ilu było w Rzeczypospolitej obywateli szlachty?, „Kwartalnik Historyczny” 1987, R. 94, nr 3, s. 3, 4; J. Malec, Nobilitacje w Europie epoki nowożytnej [w:] Dawne prawo i myśl prawnicza. Prace historyczno-prawne poświecone pamięci Wojciecha Marii Bartla, red. J. Malec, W. Uruszczak, Kraków 1995, s. 245–252.
279 LPAH, SA 4156 k. 111, 156, 347.