Nie-Boska komedia

[2] Nie przeto wyrzekam na ciebie, Poezjo, matko Pięk- ności i Zbawienia. – Ten tylko nieszczęśliwy, kto na świa-tach poczętych, na świaświa-tach mających zginąć, musi wspo-minać lub przeczuwać ciebie¹ – bo jedno² tych gubisz,

1 Ten tylko nieszczęśliwy... – sens zdania: nieszczęśliwy jest tylko ten, kto w świecie materialnym musi się doszukiwać poezji, kto potrzebuje jej do życia.

2 Jedno – tu: tylko.

autor

ZyGmUNT KRASińSKi (1812–1859) pochodził z arysto­

kratycznej rodziny, kształcił się przede wszystkim w domu, a później na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1829 r.

przebywał głównie za granicą.

Jako jedyny z wielkich romanty­

ków polskich nie był emigran­

tem politycznym i z rosyjskim paszportem mógł przyjeżdżać do Polski. chętnie zatrzymywał się w Opinogórze na mazowszu – rodzinnym majątku, gdzie dziś znajduje się muzeum poety.

do najważniejszych dzieł Krasińskiego należą dramaty Nie­Boska komedia i irydion oraz utwory o charakterze mesjanistycznym i profetycz­

nym: poemat Przedświt i trzyczęściowe Psalmy przyszłości. dużą rangę literacką mają też jego listy.

którzy się poświęcili tobie, którzy się stali żywymi głosami twej chwały. [...]

Scena w ogrodzie

Ogród przy świetle księżyca – za parkanem kościół.

MĄŻ

[3] Od dnia ślubu mojego spałem snem odrętwiałych, snem żarłoków, snem fabrykanta Niemca przy żonie Niemce – świat cały jakoś zasnął wokoło mnie na podobieństwo moje – jeź-dziłem po krewnych, po doktorach, po sklepach, a że dziecię ma się mi narodzić, myślałem o mamce. –

Bije druga na wieży kościoła.

[4] Do mnie, państwa moje dawne, zaludnione, żyjące, garnące się pod myśl moją – słuchające natchnień moich – niegdyś odgłos nocnego dzwonu był hasłem waszym.

Chodzi i załamuje ręce.

[5] Boże, czyś Ty sam uświęcił związek dwóch ciał? czyś Ty sam wyrzekł, że nic ich rozerwać nie zdoła, choć dusze się odepchną od siebie, pójdą każda w swoją stronę i ciała, gdyby¹ dwa trupy, zostawią przy sobie? –

[6] Znowu jesteś przy mnie – o moja – o moja, zabierz mnie z sobą. – Jeśliś złudzeniem, jeślim cię wymyślił, a tyś się utwo-rzyła ze mnie i teraz objawisz się mnie, niechże i ja będę marą², stanę się mgłą i dymem, by zjednoczyć się z tobą.

DZIEWICA

[7] Pójdzieszli³ za mną, w którykolwiek dzień przylecę po ciebie?

MĄŻ

[8] O każdej chwili twoim jestem.

DZIEWICA [9] Pamiętaj.

MĄŻ

[10] Zostań się – nie rozpraszaj się jako sen. – Jeśliś pięknością nad pięknościami, pomysłem nad wszystkimi myśli, czegóż nie trwasz dłużej od jednego życzenia, od jednej myśli?

Okno otwiera się w przyległym domu.

GŁOS KOBIECy

[11] Mój drogi, chłód nocy spadnie ci na piersi; wracaj, mój najlepszy, bo mi tęskno samej w tym czarnym, dużym pokoju.

1 Gdyby – tu: jakby.

2 mara – złudzenie.

3 Pójdzieszli – czy pójdziesz.

gatunek

Nie­Boska komedia stanowi charakterystyczny przykład dRAmATU ROmANTycZNE-GO. Otwarta kompozycja, fragmentaryczność akcji, synkretyzm rodzajowy, mieszanie różnych planów rzeczywistości – empirycznej i metafizycznej – to tylko niektóre cechy tego gatunku (patrz też: lekcja 14.). Tak jak inne dramaty tego typu jest to utwór pozornie niesceniczny.

Ze względu na ważną rolę sfery metafizycznej w kreacji rzeczywistości przedstawionej badacze zaliczają dzieło do kategorii romantycznego dramatu metafizycznego (wraz z Faustem Goethego czy dziadami mickiewicza). Utwór Krasińskiego zawiera ponadto, podobnie jak wyżej wymienio­

ne dramaty romantyczne, elementy średniowiecznego moralitetu – podejmuje ważną problematykę etyczną umieszczoną w planie metafizycznym. Utwór ma także cechy tragedii nowożytnej w kształcie znanym z tragedii Szekspirowskich (patrz: lekcja 18. w drugiej części podręcznika do klasy pierwszej). Nie­Boską komedię charakteryzują jednak – w od­

różnieniu od innych dramatów romantycznych – precyzja, proporcjonalność, symetria i złożona konstrukcja.

 HENRyK SiEmiRAdZKi, NimFA, 1869, Lwowska Galeria Sztuki we Lwowie Określ, na czym polega mroczny klimat obrazu i w jaki sposób malarz

wyeksponował zmysłowość kobiety.

MĄŻ

[12] Dobrze – zaraz. Znikł duch, ale obiecał, że powróci, a wtedy żegnaj mi, ogródku i domku, i ty, stworzona dla ogródka i domku, ale nie dla mnie.

GŁOS

[13] Zmiłuj się – coraz chłodniej nad rankiem.

MĄŻ

[14] A dziecię moje – o Boże!

Wychodzi.

P o l e c e n i a d o t e k s t u

1. Określ temat cytowanych fragmentów Wstępu do pierwszej części dramatu.

2. światło i cień – anioł i kobieta. Wyjaśnij sens tych paraleli na podstawie pierwszego z cytowanych fragmentów Wstępu.

3. Omów na przykładzie Henryka, na czym polega zapowiedziane we Wstępie

nieszczęście tych, którzy potrzebują poezji do życia. Odwołaj się również do sceny balu weselnego i innych scen z dramatu.

4. Określ, jak Henryk rozumie poezję, czego od niej oczekuje jako twórca i odbiorca oraz w jaki sposób wpływa ona na jego dramat rodzinny.

5. Opisz uczucia, jakie w ukazanej scenie wyraża wobec bohatera jego żona.

6. Omów środki literackie służące autorowi do przedstawienia uczuć żony Henryka.

7. Wyjaśnij sens ostatniego wykrzyknienia bohatera.

8. Wytłumacz znaczenie złudnego podobieństwa kobiety do anioła. Weź pod uwagę dramat rodzinny Henryka i Marii, znany Ci z lektury całego utworu.

9. Oceń wiarygodność przedstawienia głównego bohatera dramatu.

10. Przedstaw i porównaj dwa wizerunki kobiet ukazanych w utworze – kochanki oraz żony.

11. Wskaż przejawy liryzmu i dramatyczności w obu cytowanych fragmentach Wstępu.

P r a c a d o m o w a

Porównaj, jak rozumie poezję hrabia Henryk, a jak – Konrad z III części Dziadów.

T w o r z e n i e w ł a s n e g o t e k s t u

1. Dlaczego miłość umiera? Określ przyczyny rozpadu małżeństwa Hrabiego.

2. Czy będąc w związku z drugą osobą, mamy prawo szukać innych źródeł fascynacji?

Rozważ problem w odniesieniu do I części Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego i innych tekstów kultury.

» P O J ę C I A K l U C Z O W E

paRalelizm sKładniowy – patrz:

pojęcia kluczowe w lekcji 5.

miłość RomantyCzna – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 8.

poezja RomantyCzna – wedle twórców epoki romantyzmu to poezja, która dociera do „prawd żywych” (Adam

Mickiewicz, Romantyczność), do sfery metafizycznej, wypływa z natchnienia i domaga się urzeczywistnienia w życiu poety.

Poezja ta jest więc nie tylko tworzeniem nowych światów, ma nie tylko charakter poznawczy (w znaczeniu przenikania rzeczywistości, a nie jej odzwierciedlania), ale także stanowi wzorzec życiowy. Wzorzec ten zawiera postulat wykroczenia poza „prozę codzienności”, nakazuje poecie oderwanie się od spraw przyziemnych i zwykłych.

dialeKtyKa a eRystyKa i RetoRyKa Perswazyjne użycia języka (patrz: lekcja 41.

z drugiej części podręcznika dla klasy pierw-szej) mogą realizować się nie tylko w mono-logu, np. mowie sądowej, przemówieniu po-litycznym czy kazaniu, ale także w wymianie myśli, sporze, dyskusji. Sztukę rozmowy – umiejętność dyskutowania – starożytni Grecy określili mianem dialektyki. Była ona przez nich rozumiana jako technika dochodzenia do prawdy na drodze konfrontacji argumen-tów i wymiany racji w dialogu.

Dialektyka jest bliska retoryce, ponieważ tak jak ona zajmuje się dziedziną argumentacji, czyli dowodzenia swoich twierdzeń i przeko-nywania rozmówcy o ich słuszności. W szero-kim rozumieniu dialektyka to przekonywanie do swoich racji i odpieranie racji przeciwnych.

Dialektyka nie jest jednak erystyką – znaną od starożytności sztuką prowadzenia sporów, która służy nie do dochodzenia do prawdy, ale do pokonania przeciwnika bez względu na jego argumenty.

sztuKa pRzeKonywania

W celu przekonania rozmówcy można odwoły-wać się do jego intelektu – i oczekiodwoły-wać, że zro-zumie przedstawiane racje – albo do emocji.

W perswazji odwołującej się do intelektu prze-ciwnika najważniejsze są twierdzenia i ich do-wody oraz twierdzenia im przeciwne wraz z ar-gumentami na ich rzecz. Z twierdzeń mogą wynikać postulaty, żądania i życzenia skierowa-ne do rozmówcy. Szczególnym przypadkiem dyskusji jest bowiem spór dotyczący nie tylko ustalenia stanu rzeczy (jak jest?), ale też uzgod-nienia drogi postępowania (co należy czynić?).

aRgumentaCja

Sztuka dowodzenia twierdzeń w dyskusji, czy-li argumentowanie, jest częścią retoryki i obej-muje te same zagadnienia i te same środki, które dotyczą argumentacji w mowie. W reto-ryce argumentacją nazywamy część wypowie-dzi, która służy do uzasadnienia lub odrzuce-nia jakiejś tezy (jakiegoś postulatu). Celem argumentacji perswazyjnej jest przekonanie rozmówcy / słuchacza do swojej racji. Sku-teczna argumentacja w dyskusji powinna być zatem dostosowana do przedmiotu rozmowy i możliwości rozmówcy.

Argumentacja występuje w wielu postaciach, posługuje się różnymi schematami i środka-mi. Najważniejsze z nich to:

• wnioskowanie dedukcyjne (sylogistyczne, ina-czej: sylogizm) – opiera się na wyciągnięciu