(Inwokacja)
Jedna z czterech wersji początku Inwokacji, odrzucona przez poetę.
Ojczyzno, Litwo moja, ty jesteś jak zdrowie, Ileś sercu potrzebna, ten tylko się dowie, Kto cię stracił; dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i chcę opiewać, bo tęsknię po tobie.
Wersja ostateczna.
Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie.
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
[5] Panno święta, co Jasnej bronisz Częstochowy I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy Nowogródzki1 ochraniasz z jego wiernym ludem!
Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem (Gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekę [10] Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę
I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń progu Iść za wrócone życie podziękować Bogu)2, Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.
Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną
1 Przypis autora: „Wszyscy w Polszcze wiedzą o obrazie cudownym N.P. na Jasnej Górze w Częstochowie. W Litwie słyną cudami obrazy N.P. Ostrobramskiej w Wilnie, Zamkowej w Nowogródku [mowa o obrazie znajdującym się w cerkwi unickiej na Górze Zamkowej w miasteczku] tudzież Żyrowickiej i Boruńskiej”.
2 Wersy 9.–12.: wspomnienie zdarzenia z dzieciństwa poety; według biografów Mickiewicz miał wówczas cztery lata.
z określonego regionu – w tym przypadku z okolic Nowogródka. Inaczej obraz ojczyzny byłby tylko zbiorem haseł i ogólników. Jedno-cześnie Mickiewicz jak w soczewce skupił w Soplicowie pejzaż i obyczaje z wielu stron Polski. W rezultacie nadał swojej małej ojczyź-nie cechy ponadregionalne, tak by mogła się
ona stać „centrum polszczyzny” (księga VII, wers 350.). Dlatego nie powinny nas dziwić liczne niekonsekwencje w opisie przyrody i obyczajów Soplicowa, np. rosnące tam buki (które na Litwie nie występują) czy obyczaj porannego picia kawy (który poeta podpatrzył w Wielkopolsce).
gatunek
Pod względem gatunkowym Pan Tadeusz jest, podobnie jak wiele dzieł romantycznych, UTWOREm SyNKRETycZNym.
łączy cechy powieści poetyckiej (fragmentaryczność narracji o losach księdza Robaka), poematu heroikomicznego (zwłaszcza w opisie bitwy z moskalami, księga iX), gawędy szlacheckiej (np. opowieści Wojskiego), powieści historycznej (wątek sporu o zamek, postać Hrabiego), baśni (opis matecznika, księga iV), a także poematu opisowego i idylli (portret Zosi opiekującej się ogrodem i ptactwem, księga iii). Z epopei, uważanej za koronny gatunek epiki, mickiewicz zaczerpnął takie cechy, jak: umieszczenie akcji w momencie przełomowym dla historii Polski (kampania napoleońska, formowanie się z rodów narodu), kreacja wszechwiedzącego narratora o epickim dystansie do zdarzeń, obecność inwokacji i porównań homeryckich. Pominął zaś takie elementy konstytutywne dla epopei, jak: paralelizm akcji boskiej i ziemskiej, cudowność, kreacje bogów i herosów.
Nazywanie Pana Tadeusza EPOPEJą NAROdOWą wyznacza więc rangę dzieła w naszej kulturze narodowej, ale nie jest ścisłym określeniem gatunkowym.
[15] Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych, Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;
Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem, Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem;
Gdzie bursztynowy świerzop1, gryka2 jak śnieg biała, [20] Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała3,
A wszystko przepasane, jakby wstęgą, miedzą Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą.
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Wymień adresatów wypowiedzi osoby mówiącej.
2. Dokonaj analizy porównawczej czterech pierwszych wersów obu wersji Inwokacji. W tym celu:
a) wskaż zmiany w 1. wersie wersji ostatecznej i określ ich znaczenie;
b) wyjaśnij, jakie sensy niesie zmiana „ileś sercu potrzebna” na „ile cię trzeba cenić”; które z tych sformułowań uznasz za obiektywne, a które – za subiektywne?;
c) określ, w jaki sposób w 4. wersie poeta przedstawił zasadę poetycką Pana Tadeusza;
d) wytłumacz, czym mogła być spowodowana zmiana w 4. wersie.
3. Porównaj deklarację z wersu 4. Inwokacji ze słowami Horacego (patrz: Wiedzieć więcej...
na następnej stronie). Określ, jak autor Pana Tadeusza modyfikuje horacjańską zasadę.
4. Kim jest dla osoby mówiącej „Panna święta”?
5. W wersach 13.–22. wskaż dwie prośby skierowane do adresatki i wyjaśnij, czego one dotyczą.
1 Patrz: ilustracja i objaśnienia do niej.
2 Gryka – jednoroczna roślina uprawna, z jej nasion wytwarza się kaszę gryczaną.
3 dzięcielina – dzika koniczyna o biało-różowych kwiatach; pała – płonie (rumieńcem).
RZOdKiEW śWiRZEPA Dla botanika to pospolita roślina z rodziny kapustowatych (krzyżowych), rosnąca na polach, śmietniskach, ugorach.
Dla gleboznawcy jej występowanie świadczy o kwaśności gleby. Dla rolnika to uciążliwy chwast, dla poety – „bursztynowy świerzop”...
» P O J ę C I E K l U C Z O W E
inwoKaCja – rozpoczynający utwór uroczysty apel do bóstwa o wsparcie w zamiarze opisania zapowiadanej historii.
W dziejach epiki zauważamy ewolucję adresatów inwokacji: dla poetów antycznych i (w większości) renesansowych dawcami pamięci i natchnienia były muzy lub bóstwa olimpijskie, od XVII w. zaś – Maryja lub Bóg.
6. W narysowane obok koła wpisz nazwy miejsc, którymi opiekuje się Matka Boska (wersy 5.–8.). Uwzględnij rangę i znaczenie tych miejsc (dodatkową pomoc w ustaleniu ich hierarchii znajdziesz np. w księdze IV, wersy 301.–308.).
7. Uzupełnij schemat, wpisując w niego pojęcia: Polska, Litwa, Nowogródczyzna. Uzasadnij swoją decyzję.
8. Z wersów 15.–20. wypisz anafory. Wyjaśnij, jaka jest ich rola w kreowaniu małej ojczyzny.
9. Wskaż w Inwokacji efekty kolorystyczne i określ, za pomocą których środków stylistycznych są one uzyskiwane.
10. Zinterpretuj kolorystykę w wierszu, korzystając z wiedzy o symbolice barw. Zwróć uwagę na ilustrację rzodkwi świrzepy na poprzedniej stronie.
P r a c a d o m o w a
1. Zorganizujcie w klasie (w szkole) konkurs ze znajomości Pana Tadeusza. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy i opracujcie po trzy pytania dotyczące: Jacka Soplicy, Tadeusza, innych bohaterów utworu. Wyznaczcie sekretarza konkursu, który przygotuje losy konkursowe – każdy zawierający trzy pytania dotyczące różnych bohaterów i opracowane przez inną grupę. Wspólnie z nauczycielem ustalcie skład jury oraz zasady konkursu. Życzymy udanej zabawy!
2. Dokonaj interpretacji porównawczej Inwokacji do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza i Inwokacji do Iliady Homera. Omów zmiany, jakich dokonał Mickiewicz w stosunku do pierwowzoru.
T w o r z e n i e w ł a s n e g o t e k s t u
Czy ojczyzna jest miejscem, czy zbiorem wartości? Rozważ problem w odniesieniu do Pana Tadeusza i innych utworów Adama Mickiewicza.
Chociaż romantycy głosili prymat natchnienia i wy-obraźni nad regułami poetyckimi i erudycją, to w swoich dziełach odwoły-wali się do tradycji literackiej i to nawet tej, która była
bliska pisarzom oświecenia.
Takie nawiązania klasyczne znajdujemy w Inwokacji z Pana Tadeusza: wersy 1.–3.
zawierają aluzję literacką do fraszki Jana Kochanow-skiego Na zdrowie,
nato-miast sformułowanie „widzę i opisuję” odwołuje się do słynnej maksymy Horacego ut pictura poesis (czytaj: ut piktura poezis – poezja jak obraz).
W I E D Z I E ć W I ę C E J . . .
R
wpRowadzenie do leKtuRy
Zdawać by się mogło, że wielka historia, zwią-zana ze zwycięstwami Napoleona, nie dociera do Soplicowa i zaścianka Dobrzyńskich. Nadal funkcjonują tam tytuły i formy prawne przed-rozbiorowej Rzeczypospolitej, np. sąd granicz-ny, zajazd szlachecki; nadal są kultywowane staropolskie obyczaje, a Rosjan można nie widzieć, jeśli zaszyje się w swoim zaścianku, jak to uczynił Maciej Dobrzyński. Mała, „po-wiatowa” historia, której bohaterami są oko-liczni mieszkańcy, wciąż trwa w opowieściach Klucznika czy gawędach Wojskiego. Ale echa wydarzeń o skali ogólnopolskiej i europejskiej dochodzą do mieszkańców Soplicowa i okolic.
Niektórzy bohaterowie uczestniczyli w po-wstaniu kościuszkowskim – Tadeusz nosi imię na pamiątkę jego przywódcy; Bartek Prusak brał udział w wyzwalaniu Wielkopol-ski w 1807 r. Wszyscy pilnie słuchają nowin,
20
czas trwania akcji poematu uwidocznił mickiewicz w pełnym tytule dzieła: Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem.
Wypadki przedstawione w dziesięciu pierwszych księgach rozgrywają się siedemnaście lat po upadku insurekcji kościuszkowskiej i szesnaście lat po trzecim rozbiorze rzeczypospolitej, w którego wyniku rosja zagarnęła ziemie prawie całej litwy i oparła swe granice na niemnie i bugu. W 1807 r.
nad granicą rosji powstało utworzone przez napoleona księstwo Warszawskie. było ono sojusznikiem francji i stanowiło namiastkę odrodzonej Polski. o tym, jak wielka historia puka do drzwi soplicowa, porozmawiamy na tej lekcji.