z narodem
WNęTRZE SKARBcA ATREUSZA, druga połowa ii tysiąclecia p.n.e.
Skarbiec, uważany niegdyś za grób Agamemnona, do dziś imponuje wielkością i powagą, pobudza do refleksji nad historią.
1836–1837 r.
GRóB AGAmEmNONA
XViii XiX XX XXi
wpRowadzenie do leKtuRy
Obecny w utworze Słowackiego kostium an-tyczny (patrz: pojęcia kluczowe) jest zamie-rzonym chwytem artystycznym. Odwołania do mitów, symboli antycznych i historii sta-rożytnej Grecji łączą się z tematyką wiersza.
Zwiedzanie grobu sławnego króla i wodza
inspiruje poetę do snucia paraleli między dziejami Grecji a współczesną poecie historią Polski. W emocjonalny sposób Słowacki przedstawia refleksje na temat przyczyn klę-ski powstania listopadowego, analizuje cha-rakter narodowy Polaków i ukazuje własną wizję Polski.
Juliusz Słowacki
Grób Agamemnona
(fragmenty)
Niech fantastycznie1 lutnia nastrojona Wtóruje myśli posępnej i ciemnej;
Bom oto wstąpił w grób Agamemnona, I siedzę cichy w kopule podziemnej2, [5] Co krwią Atrydów3 zwalana okrutną.
Serce zasnęło, lecz śni. Jak mi smutno! [...]
Tak więc – to los mój na grobowcach siadać I szukać smutków błahych, wiotkich, kruchych.
To los mój senne królestwa posiadać, [10] Nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych
Albo umarłych – i tak pełny wstrętu...
Na koń!4 chcę słońca, wichru, i tętentu!
Na koń! – Tu łożem suchego potoku, Gdzie zamiast wody płynie laur5 różowy;
[15] Ze łzą i z wielką błyskawicą w oku, Jakby mię wicher gnał błyskawicowy, Lecę, a koń się na powietrzu kładnie6, Jeśli napotka grób rycerzy – padnie.
1 Fantastycznie – w sposób pobudzający fantazję, wyobraźnię poetycką.
2 W kopule podziemnej – budowla ma wewnątrz kształt kopuły (patrz: ilustracja).
3 Atrydzi – synowie mitycznego Atreusa: Agamemnon i Menelaos. Obaj uczestniczyli w wyprawie trojańskiej (Parys porwał żonę Menelaosa – Helenę) i byli okrutnie doświadczani przez bogów; Agamemnon po powrocie z wojny zginął z rąk własnej żony i jej kochanka.
4 Mowa o Pegazie – symbolu twórczego uniesienia.
5 Laur – zimozielone drzewko, tradycyjny atrybut Apollina – boga poezji, opiekuna wszelkich sztuk.
6 Wersy 13.–17.: opis „szału poetyckiego”, obraz lotu symbolizuje natchnienie poetyckie; kładnie – kładzie, sens: unosi się w powietrzu.
Na Termopilach1? – Nie, na Cheronei2 [20] Trzeba się memu załamać koniowi,
Bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei Dla małowiernych serc podobne snowi3 Więc jeśli koń mój w biegu się przestraszy, To tej mogiły – co równa jest – naszej.
[25] Mnie od mogiły termopilskiej gotów Odgonić legion umarłych Spartanów;
Bo jestem z kraju smutnego ilotów4,
Z kraju – gdzie rozpacz nie sypie kurhanów5, Z kraju – gdzie zawsze po dniach nieszczęśliwych [30] Zostaje smutne pół – rycerzy – żywych6.
Na Termopilach ja się nie odważę Osadzić konia w wąwozowym szlaku.
Bo tam być muszą tak patrzące twarze,
Że serce skruszy wstyd – w każdym Polaku.
[35] Ja tam nie będę stał przed Grecji duchem – Nie – pierwej skonam, niż tam iść – z łańcuchem.
Na Termopilach – jaką bym zdał sprawę?
Gdyby stanęli męże nad mogiłą?
I pokazawszy mi swe piersi krwawe [40] Potem spytali wręcz: „Wiele was było?”7 –
Zapomnij, że jest długi wieków przedział. – Gdyby spytali tak – cóż bym powiedział?!
Na Termopilach, bez złotego pasa, Bez czerwonego leży trup kontusza8: [45] Ale jest nagi trup Leonidasa9,
Jest w marmurowych kształtach piękna dusza:
I długo płakał lud takiej ofiary, Ognia wonnego, i rozbitej czary10.
1 Termopile – wąwóz, w którym w 480 r. p.n.e. trzystu Spartan pod wodzą Leonidasa zatrzymało armię perską. Polegli wszyscy, lecz ich walka dała Grekom czas na przygotowanie obrony.
2 cheronea – miejsce bitwy w 338 r. p.n.e., w której Grecy ponieśli haniebną klęskę z rąk Macedończyków i uciekli z pola walki. Bitwa pod Cheroneą zapoczątkowała niewolę starożytnej Grecji.
3 Sens wersów 21.–22.: jestem z kraju, w którym dla ludzi małego ducha nadzieja na odzyskanie niepodległości jest nierealna jak senne majaczenia.
4 ilota (gr. heilótes) – niewolnik.
5 Sens wersu 28.: nikt nie chce pamiętać o ważnym i dramatycznym wydarzeniu.
6 Wersy 29.–30.: aluzja do powstania listopadowego, podczas którego Polaków cechowała niejednomyślność i połowiczność działań.
7 Aluzja do faktu, że Polacy nie walczyli do końca: kilkadziesiąt tysięcy polskich żołnierzy przekroczyło granice Prus i Austrii jeszcze przed definitywnym zakończeniem powstania.
8 Kontusz – staropolski strój, jego niezbędnym dopełnieniem jest barwny pas (słucki).
9 Nagość symbolizowała w antycznej Grecji prawdę i piękno.
10 Sens wersów 47.–48.: lud płakał po śmierci wodza, która była ofiarą doskonałą. Nawiązanie do antycznych greckich obrzędów pogrzebowych: spalenia ciała na stosie (utożsamianego przez poetę z wypaleniem się kadzidła) i rozbicia na nim naczyń, z których pito wino – elementy rytualnego pożegnania zmarłego.
O! Polsko! póki ty duszę anielską
[50] Będziesz więziła w czerepie1 rubasznym, Póty kat będzie rąbał twoje cielsko,
Póty nie będzie twój miecz zemsty strasznym, Póty mieć będziesz hyjenę na sobie
I grób – i oczy otworzone w grobie!
[55] Zrzuć do ostatka te płachty ohydne, Tę – Dejaniry palącą koszulę2: A wstań jak wielkie posągi bezwstydne,
Naga – w styksowym wykąpana mule, Nowa – nagością żelazną bezczelna – [60] Nie zawstydzona niczym – nieśmiertelna.
Niech ku północy z cichej się mogiły Podniesie naród i ludy przelęknie, Że taki wielki posąg – z jednej bryły,
A tak hartowny, że w gromach nie pęknie, [65] Ale z piorunów ma ręce i wieniec,
Gardzący śmiercią wzrok – życia rumieniec.
1 czerep – staropolskie określenie czaszki; szerzej – naczynie.
2 Mowa o czynie, jakiego dopuściła się Dejanira – żona Heraklesa (patrz: podpis pod obrazem). Suknia (szata, koszula) Dejaniry jest symbolem zdrady, oszustwa, które prowadzą do śmierci.
FRANciScO dE ZURBARÁN (czytaj: fransisko de surbaran), HERKULES ZRyWAJący PłONącą SZATę, ok. 1634, museo Nacional del Prado, madryt Suknia Dejaniry – symbol zdrady – stała się dla Herkulesa powodem śmierci w ogniu. Płótno, z którego ją uszyto, było bowiem nasączone jadem podstępnego centaura Nessosa.
Hiszpański malarz w realistyczny sposób przedstawił śmierć herosa.
Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą;
Pawiem1 narodów byłaś i papugą;
A teraz jesteś służebnicą cudzą. –
[70] Choć wiem, że słowa te nie zadrżą długo W sercu – gdzie nie trwa myśl nawet godziny, Mówię – bom smutny – i sam pełen winy2. Przeklnij – lecz ciebie przepędzi ma dusza,
Jak Eumenida3 przez wężowe rózgi.
[75] Boś ty jedyny syn Prometeusza –
Sęp ci wyjada nie serce – lecz mózgi4. Choć muzę moją w twojej krwi zaszargam, Sięgnę do wnętrza twych trzew – i zatargam.
Szczeknij z boleści i przeklinaj syna,
[80] Lecz wiedz – że ręka przekleństw wyciągnięta Nade mną – zwinie się w łęk jak gadzina5
I z ramion ci się odkruszy zeschnięta, I w proch ją czarne szatany rozchwycą;
Bo nie masz władzy przekląć – Niewolnico!
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Na podstawie strofy 1. określ sytuację egzystencjalną osoby mówiącej w wierszu (kim jest, gdzie się znajduje, co robi).
2. Wydziel w utworze dygresje i określ ich tematykę.
3. Określ nastrój panujący w poszczególnych częściach wiersza.
4. Powiedz, jaki jest stosunek twórcy do odbiorców jego poezji. Uwzględnij wersy 1.–42. i 70.–84.
1 Paw – symbol pychy, strojności, dumy.
2 Aluzja osobista: poeta nie wziął czynnego udziału w powstaniu listopadowym.
3 Eumenida (Erynia) – w mitologii greckiej bogini zemsty, przedstawiana z wężowymi splotami na głowie i biczami lub pochodniami w ręku. Symbol zemsty lub wyrzutów sumienia.
4 Sens wersów 75.–76.: Polak jest nieudolnym potomkiem (następcą) wielkiego herosa – jak on poniósł wielką ofiarę, ponieważ wadził się z potężniejszymi od siebie, i jak on jest obecnie zniewolony – jednak brak mu zdolności intelektualnych.
» P O J ę C I A K l U C Z O W E
patos – podniosłe, uroczyste przedstawienie rzeczywistości stosowane w opisie zjawisk wyjątkowych, monumentalnych lub bohaterskich.
Wyraża się m.in. w tonie wypowiedzi, w użytych środkach stylistycznych (epitetach, porównaniach) i składniowych (anaforach, inwersjach). Patos ma na celu wywołanie u odbiorców wzniosłych uczuć, a zwłaszcza wzruszenia.
Kostium antyCzny – elementy kultury starożytnej (symboliki, mitologii, historii, obyczajowości, literatury) wykorzystywane do mówienia nie wprost o problematyce
współczesnej. Zastosowanie kostiumu antycznego ma na celu podniesienie rangi tematu i zwykle nadaje wypowiedzi uniwersalny charakter. Pozwala na snucie analogii między historią
a współczesnością i ukazywanie powszechnych praw rządzących człowiekiem i społecznością.
5 Zwinie... gadzina – zwinie się w półokrąg jak żmija szykująca się do ukąszenia.
5. Sporządź notatkę (na przykład w formie zaproponowanej tabeli). Znajdź obecne w wierszu elementy kostiumu antycznego i odwołania do historii Polski. Rozstrzygnij, czy tymi zestawieniami rządzi zasada analogii czy kontrastu. Wyjaśnij ich sens.
antyk grecki współczesna Polska kontrast / analogia sens Termopile
Cheronea
„kraj smutny ilotów”
„smutne pół – rycerzy – żywych”
„Wiele was było?”
„nagi trup Leonidasa”
„Dejaniry paląca koszula”
6. Odwołując się do dotychczasowych ustaleń, scharakteryzuj stosunek poety do powstania listopadowego. Uwzględnij aluzję osobistą zawartą w wierszu.
7. Wyodrębnij w utworze apostrofę do Polski.
8. Wymień polecenia kierowane do ojczyzny. Do kogo zwraca się osoba mówiąca?
9. W wersach 49.–54. odszukaj symbole obrazujące antynomie (sprzeczności) charakteru narodowego Polaków. Zinterpretuj sens tych symboli.
10. Wymień inne (symboliczne i dosłowne) określenia polskich wad narodowych.
11. W jaki sposób poeta uzyskuje nastrój patosu w apostrofie do Polski? Wskaż inne przejawy wzniosłości w wierszu.
12. Czy zgadzasz się z oceną Polaków dokonaną przez poetę w Grobie Agamemnona?
W odpowiedzi wykorzystaj swoją wiedzę o historii Polski.
13. Wskaż w utworze sformułowania określające rolę poezji i poety.
P r a c a d o m o w a
1. Przedstaw poetycki obraz Polski rzeczywistej i projektowanej w Grobie Agamemnona.
2. Na podstawie analizy Grobu Agamemnona, Rozłączenia i Hymnu [Smutno mi, Boże!...]
określ program poetycki Słowackiego.
T w o r z e n i e w ł a s n e g o t e k s t u
„Czerep rubaszny”, „dusza anielska”, „posąg – z jednej bryły”? Odwołując się do symboliki z Grobu Agamemnona, dokonaj diagnozy rzeczywistości społeczno-politycznej Polski czasów Słowackiego. W uzasadnieniu swojego sądu o Polsce przywołaj też argumenty z innych tekstów kultury.
R
R
wpRowadzenie do leKtuRy
W ostatnich latach życia Juliusz Słowacki zmienił poetykę swoich utworów. Wiersze z tego okresu charakteryzują się prostotą środ-ków wyrazu, kondensacją treści, a ich tematy-ka często dotyczy spraw ostatecznych i egzy-stencjalnych. Późną poezję autora Rozłączenia cechuje też dystans wobec samego siebie i własnej twórczości.
Zatrzymajmy się na chwilę przy wierszu [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała...], który po-wstał trzy lata przed śmiercią poety.
32
Wielu emigrantów miało u schyłku życia poczucie politycznej i życiowej klęski. spodziewana wolność Polski odsuwała się w czasie i było raczej pewne, że nikt z ich pokolenia jej nie doczeka.
Życie z dala od kraju, często w bardzo trudnych warunkach materialnych (mickiewicz), niejednokrotnie bez rodziny (słowacki), a także doświadczenie przewlekłych chorób (słowacki, krasiński) pogłębiały poczucie porażki. Pociechy szukano w mistycznie przeżywanej religii.