Ksiądz Robak przekazuje zgromadzonej w karczmie szlachcie wieści zza Niemna (z księgi IV).
„[...] Wszakże w Warszawskiem Księstwie mamy sto tysięcy Wojska polskiego, może wkrótce będzie więcej,
A któż wojsko opłaci? czy1 nie wy, Litwini?
Wy tylko grosz dajecie do moskiewskiej skrzyni”.
[5] „Kat by dał! – krzyknął Wilbik – gwałtem od nas biorą”.
„Oj, Dobrodzieju!” – chłopek ozwał się z pokorą, Pokłoniwszy się księdzu i skrobiąc się w głowę – Już to szlachcie, to jeszcze bieda przez połowę2,
1 czy – tu: przecież.
2 Bieda przez połowę – określenie frazeologiczne, sens: pół biedy.
W porównaniu z normami europejskimi w XVI–XVIII w.
szlachta polska była niezwykle liczna. Stanowiła od 7 do 10%
populacji dawnej Rzeczy- pospolitej (dla porównania:
w Anglii liczba szlachty dochodziła do 2% ogółu ludności, we Francji wynosiła 1%, a w Danii – 0,25%).
Konsekwencją takiego podziału społecznego Rzeczypospolitej było ogromne rozwarstwienie ekonomiczne polskiej szlachty. Według historyków gospodarki na stan
szlachecki składały się:
• magnateria (od XVIII w.
zwana arystokracją) – posia-dająca co najmniej dwadzie-ścia wsi;
• szlachta zamożna – posia-dacze zwykle ponadstuhekta-rowych majątków, często sprawujący urzędy ziemskie;
• szlachta cząstkowa – posia-dająca mniej niż jedną wieś;
• szlachta czynszowa – dzierżawiąca folwarki od magnatów;
• szlachta zagrodowa (zaściankowa) – do niej należało zaledwie kilka
hektarów ziemi, od chłopów odróżniało ją posiadanie herbu i nieodrabianie pańszczyzny;
• szlachta nieposesjonaci (zwana pogardliwie gołotą) – nie miała ziemi ani służby, często rezydowała u bogat-szych krewnych i pełniła w ich dworach rozmaite funkcje;
• szlachta brukowa – miesz-kająca w mieście, trudniąca się dorywczymi pracami.
Paradoksem jest, że mimo tak wielkiego rozwarstwienia wszyscy szlachcice – w świe-tle prawa – byli sobie równi.
Lecz nas drą jak na łyka”1. – „Cham! – Skołuba krzyknął.
[10] Głupi, tobieć to lepiej, tyś, chłopie, przywyknął Jak węgorz do odarcia; lecz nam urodzonym,
Nam wielmożnym, do złotych swobód wzwyczajonym!
Ach, bracia! Wszak to dawniej szlachcic na zagrodzie...
(„Tak, tak! – krzyknęli wszyscy – równy wojewodzie!”) [15] Dziś nam szlachectwa przeczą, każą nam drabować Papiery2 i szlachectwa papierem probować”.
„Jeszcze Waszeci mniejsza – zawołał Juraha, Waszeć z pradziadów chłopów uszlachcony szlacha;
Ale ja, z kniaziów3! pytać u mnie o patenta, [20] Kiedym został szlachcicem? sam Bóg to pamięta!
Niechaj Moskal w las idzie pytać się dębiny, Kto jej dał patent rosnąć nad wszystkie krzewiny”.
„Kniaziu! – rzekł Żagiel – świeć Waść baki4 lada komu, Tu znajdziesz pono mitry5 i w niejednym domu”.
[25] „Waść ma krzyż w herbie – wołał Podhajski – to skryta Aluzyja, że w rodzie bywał neofita”6.
„Fałsz! przerwał Birbasz, przecież ja z tatarskich hrabiów
1 drą jak na łyka – niemiłosiernie.
2 drabować papiery – uwierzytelniać szlachectwo przed specjalnym urzędem. Rosji zależało na tym, by jak najwięcej drobnej szlachty, która nie mogła udokumentować swego pochodzenia, wcielić do stanu chłopskiego, ponoszącego największe ciężary podatkowe na rzecz państwa.
3 Kniaź – tytuł księcia na Rusi i dawnej Litwie.
4 świeć... baki – chełp się, przechwalaj się.
5 mitra – dawne nakrycie głowy wysokiego dostojnika państwowego lub kościelnego; tu w znaczeniu: niejeden pochodzi z książęcego rodu.
6 Neofita – nowy wyznawca. Podhajski sugeruje, że przodek jego przedmówcy był Żydem; w dawnej Polsce za ochrzczenie się nadawano Żydom herby i prawa szlacheckie.
W I E D Z I E ć W I ę C E J . . .
Pochodzę, a mam krzyże nad herbem Korabiów”.
„Poraj, krzyknął Mickiewicz, z mitrą w polu złotym, [30] Herb książęcy; Stryjkowski1 gęsto pisze o tym”.
Podczas poufnej rozmowy z Sędzią ksiądz Robak odkrywa plany polityczne: szlachta litewska, pod wodzą Sędzie-go, ma wzniecić powstanie, gdy Napoleon uderzy na Rosję. Obserwujemy reakcję Sędziego (z księgi VI).
„[...] W politykę jam nigdy bardzo się nie wdawał, Urzędując i orząc mojej ziemi kawał;
Lecz jestem szlachcic, rad bym plamę domu zmazać2, Jestem Polak, dla kraju rad bym coś dokazać,
[35] Choć3 duszę oddać. [...]
Strzelców zebrać – rzecz łatwa; prochu mam dostatek, W plebaniji u księdza jest kilka armatek; [...]
Szabel nam nie zabraknie, szlachta na koń wsiędzie, Ja z synowcem na czele, i – jakoś to będzie!” [...]
W dalszym ciągu rozmowy ksiądz Robak, już po raz trzeci, nakłania Sędziego do zgody z Hrabią.
[40] „Tymczasem, bracie, z Hrabią trzeba przyjść do zgody;
Jest to dziwak, fantastyk trochę, ale młody, [...]
1 maciej Stryjkowski– XVI-wieczny poeta i historyk, autor popularnej kroniki obejmującej dzieje Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
2 Aluzja do powszechnej opinii, że Jacek Soplica był stronnikiem Moskali w walce ze Stolnikiem Horeszką.
3 choć – tu: nawet.
JóZEF WiLKOń, WyJAZd NA POLOWANiE Z cHARTAmi, przed 1973, ilustracja do Pana Tadeusza
Określ stosunek grafika do tematu. Oceń jego koncepcję, biorąc pod uwagę sposób przedstawienia Rejenta i Asesora przez Mickiewicza.
Hrabia pan, ma u szlachty wielkie zachowanie1; Cały powiat ruszy się, jeśli on powstanie;
Znając jego majątek, każdy szlachcic powie:
[45] Musi to być rzecz pewna, gdy z nią są panowie.
Biegę do niego zaraz”. – „Niech się pierwszy zgłosi, Rzekł Sędzia, niech przyjedzie tu, mnie niech przeprosi;
Wszak jestem starszy wiekiem, jestem na urzędzie!
Co się tycze procesu, sąd arbitrów będzie...”
[50] Bernardyn trzasnął drzwiami. [...]
Sceny z bitwy Polaków z Rosjanami (z księgi IX).
Tam jeszcze więcej zamieszania.
Tam stronnicy Sopliców pracują w zawody Nad rozkuciem Dobrzyńskich, rozrywają kłody;
Widząc to jegry2 za broń porywają, biegą;
[55] Sierżant, wpadłszy, bagnetem przebił Podhajskiego, Dwóch drugich szlachty zranił, do trzeciego strzela, Uciekają; było to przy kłodzie Chrzciciela. [...]
Hrabia, który był w zamku pod strażą Moskali,
Gdy pierzchła straż zlękniona, dworzan na koń wsadził [60] I słysząc strzały, w ogień jazdę swą prowadził,
Sam na czele, z żelazem nad głowę wzniesionem.
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Na podstawie pierwszych trzydziestu wersów fragmentu Pana Tadeusza przedstaw stosunek szlachty zaściankowej do chłopów.
2. Co powinno łączyć obie warstwy społeczne, a co je dzieli?
3. Scharakteryzuj sytuację majątkową i polityczną szlachty zebranej w karczmie.
4. Na podstawie dotychczasowych ustaleń podsumuj sytuację stanu szlacheckiego ukazaną w poemacie.
5. Określ, za jakimi dawnymi wartościami tęskni szlachta.
6. Wytłumacz, czego dotyczy dyskusja między szlachtą.
Na czym polega absurdalność tego sporu?
7. Wskaż autoironię wypowiedzi narratora
w analizowanym fragmencie. Określ przyczyny i funkcję tej autoironii.
1 Zachowanie – poważanie, szacunek.
2 Jegry– żołnierze piechoty rosyjskiej.
» P O J ę C I A K l U C Z O W E
megalomania – mania wielkości; nieuzasadnione przeświadczenie o własnej wartości.
solidaRyzm – pogląd o zbieżności interesów różnych klas i warstw społecznych, zakładający ich współdziałanie
i współodpowiedzialność w imię wspólnego dobra.
8. Na podstawie reakcji Sędziego (wersy 31.–35.) ustal przyjmowaną przez niego hierarchię wartości.
9. Scharakteryzuj Sędziego jako przyszłego przywódcę powstania. Zwróć uwagę na niezamierzone efekty humorystyczne obecne w jego wypowiedzi.
10. Wskaż przejawy megalomanii w postawach bohaterów.
11. Przedstaw argumenty księdza Robaka, które mają skłonić Sędziego do zgody z Hrabią.
12. Jakie cechy łączą Sędziego z ogółem szlachty?
13. Opisz sytuacje przedstawione w wersach 51.–62.
14. O czym świadczy postępowanie „stronników Sopliców” i Hrabiego?
15. W wersach 51.–58. wskaż środki poetyckie, za pomocą których narrator ukazuje, że „tam jeszcze więcej zamieszania”.
16. Oceń postawy bohaterów poematu prowadzące do bitwy. Uogólnij tę ocenę, odnosząc ją do wybranych wydarzeń z historii Polski.
17. Czy Pan Tadeusz jest wyrazem solidaryzmu społecznego? Uzasadnij odpowiedź.
P r a c a d o m o w a
1.Na podstawie całego utworu oraz Wiedzieć więcej... z tej lekcji sporządź notatkę. Możesz wykorzystać zaproponowaną poniżej formę tabeli lub inną, która ułatwi Ci pracę (np. mapa myśli, plakat, prezentacja multimedialna).
stan przedstawiciele cechy, poglądy polityczne
arystokracja zamożna szlachta jw.
szlachta – urzędnicy, o niejasnym statusie majątkowym
jw. pieniacz, rosyjski kolaborant,
polityczny lawirant szlachta zaściankowa
jw. Maciej Kropiciel, Bartek
Brzytewka, Maciej Konewka szlachta nieposesjonaci
– rezydenci
inteligentny, wszechstronnie wykształcony, strażnik staropolskiej tradycji
jw. Gerwazy, Protazy
jw.
sentymentalna „dama modna”, gorączkowo szuka kandydata na męża, rusofilka
2. Wypisz z Pana Tadeusza pięć przykładów użycia słowa „ostatni”. Określ ich wymowę, uwzględniając treść całego utworu.
3. Czy Tadeusza, Zosię i Hrabiego można uznać za bohaterów o nowym spojrzeniu na świat? Zajmij stanowisko i uzasadnij je, porównując te postaci z innymi przedstawicie-lami stanu szlacheckiego sportretowanymi w Panu Tadeuszu.
T w o r z e n i e w ł a s n e g o t e k s t u
Jaki obraz charakteru narodowego Polaków wyłania się z literatury? Omów zagadnienie, odwołując się do tekstu Pana Tadeusza i innego wybranego utworu.