Kondrad rozmawia z Pustelnicą – Aldoną (z Pożegnania).
„Słuchaj i pilnie zważaj każde słowo.
Oni zginęli, — widzisz te pożary?
Widzisz? — to Litwa w kraju Niemców broi1; Przez lat sto Zakon ran swych nie wygoi.
[5] Trafiłem w serce stugłowej poczwary;
Strawione skarby, źródła ich potęgi, Zgorzały miasta, morze krwi wyciekło;
Jam to uczynił, dopełnił przysięgi, Straszniejszej zemsty nie wymyśli piekło.
[10] Ja więcej nie chcę. Wszak jestem człowiekiem!
Spędziłem młodość w bezecnej obłudzie, W krwawych rozbojach – dziś schylony wiekiem, Zdrady mię nudzą, niezdolny do bitwy,
Już dosyć zemsty – i Niemcy są ludzie.
[15] Bóg mię oświecił, ja powracam z Litwy [...]
Wszystko jak dawniej! Też laski, te kwiaty;
Wszystko, jak było owego wieczora, Gdyśmy dolinę żegnali przed laty. [...]
Tam cię, o luba! Ku naszej dolinie, [20] Tam poprowadzę, poniosę na ręku [...]
Zapomnę, że są na świecie narody, Że jest świat jakiś – będziem żyć dla siebie.
Wróć, powiedz, pozwól!” [...]
1 Sens: wojna przeniosła się na terytorium państwa krzyżackiego.
Powieść poetycka to jeden z najważniejszych – obok ballady, dramatu roman-tycznego i poematu dygresyjnego – gatunków literackich romantyzmu.
Za jego twórcę uważa się Waltera Scotta (Pieśń
ostatniego minstrela1, 1805).
Jednak wzorcową postać dał gatunkowi George Byron (Giaur2, 1813). Przykładami polskiej powieści poetyckiej są teksty Adama Mickiewicza (Grażyna, 1823; Konrad Wallenrod, 1928) i Antoniego
Malczewskiego (Maria, 1825). Po 1830 r. nie powstawały już wybitne powieści poetyckie, choć elementy gatunku wykorzystał Mickiewicz w Panu Tadeuszu – tzw. spowiedź Jacka Soplicy.
gatunek
POWiEść POETycKA to gatunek synkretyczny, łączący elementy epiki (fabuła), liryki (subiektywny narrator) i dramatu (dialogi i monologi).
Akcja utworu jest szczątkowa, pełna luk i niedopowiedzeń, przedstawiona w sposób niechronologiczny, zaś tło wydarzeń, egzotyczne (orientalne) lub gotyckie (średniowieczne), charakteryzuje się nastrojowością. Bohaterem powieści poetyckiej jest indywidualista – skonfliktowany ze światem, ale zaangażowany w realizację ideałów ważnych dla zbiorowości. Jego samotność jest wyborem (gardzi ludźmi), paradoksalnie jednak również koniecznością (z tajemniczych powodów został wyklęty przez grupę, do której należał). Bohater sądzi, że tylko wartości zbiorowe nadają sens indywidualnemu życiu. Narrator powieści poetyckiej stoi na zewnątrz przedstawianych zdarzeń, jest pozbawiony wszechwiedzy, otwarcie sympatyzuje z bohaterem, nie stroni od ocen i osobistych refleksji.
W I E D Z I E ć W I ę C E J . . .
1 minstrel – średniowieczny wędrowny śpiewak.
2 Giaur (arab.) – niewierny, każdy niemuzułmanin.
Padł na kolana i żebrząc litości, [25] Objął, całował zimnej wieży mury.
„Nie, już po czasie – rzekła smutnym głosem, Ale spokojnym – Bóg mi doda siły,
On mię zasłoni przed ostatnim ciosem.
Kiedym tu weszła, przysięgłam na progu [30] Nie zstąpić z wieży, chyba do mogiły.
Walczyłam z sobą; dziś i ty, mój miły, I ty mi dajesz pomoc przeciw Bogu.
Chcesz wrócić na świat, kogo? – nędzną marę!
Pomyśl, ach, pomyśl! jeżeli szalona [35] Dam się namówić, rzucę tę pieczarę
I z uniesieniem padnę w twe ramiona, A ty nie poznasz, ty mię nie powitasz, [...]
«Ten straszny upiór jestże1 to Aldona?»
I będziesz szukał w zagasłej źrenicy [40] I w twarzy, która... ach! myśl sama razi...
Nie, niechaj nigdy nędza pustelnicy Pięknej Aldony oblicza nie kazi2.
Ja sama – wyznam – daruj, mój kochany, Ilekroć księżyc żywszym światłem błyska, [45] Gdy słyszę głos twój, kryję się za ściany,
Ja cię, mój drogi, nie chcę widzieć z bliska.
Ty może dzisiaj już nie jesteś taki, Jakim bywałeś, pamiętasz, przed laty,
Gdyś wjechał w zamek z naszymi orszaki3; [...]
[50] Alfie, nam lepiej takimi pozostać, Jakiemi dawniej byliśmy, jakiemi
Złączym się znowu – ale nie na ziemi. [...]
1 Jestże – czy jest.
2 Kazi – psuje.
3 Z naszymi orszaki – z naszymi orszakami; archaiczna forma narzędnika; orszak – grono ludzi uroczyście komuś towarzyszących.
» P O J ę C I A K l U C Z O W E
maKiawelizm – pogląd etyczny, według którego cele polityczne – zwłaszcza zachowanie bądź wzmoc-nienie władzy – uświęcają środki użyte do ich realizacji; w działaniu politycznym usprawiedliwione jest zatem nawet niemoralne postępowanie. Pojęcie pochodzi od nazwiska Niccoli Machiavellego, który taką koncepcję przedstawił w swoim dziele Książę (patrz: lekcja 2. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej).
tRagizm nowożytny – tragizm inspirowany koncepcjami filozoficznymi G.W.F. Hegla (patrz: lekcja 3.), rozumiany jako wybór między równorzędnymi, choć wykluczającymi się wartościami.
walenRodyzm – określenie postawy nowożytnego bohatera tragicznego; bohater walenrodyczny (polska odmiana bohatera bajronicznego) zmuszony jest wybierać między wartościami etycznymi a koniecznością historyczną, domagającą się sięgnięcia po nieetyczne metody działania dla dobra zbiorowości (ojczyzny lub narodu).
ilustracja do KONRAdA WALLENROdA, autor nieznany, 1828
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Nawiązując do motta zaczerpniętego z Księcia Machiavellego (patrz: Wprowadzenie do lektury), przedstaw uzasadnienie walki uciekającej się do podstępu.
2. Na podstawie analizy cytowanego fragmentu powieści nazwij wartości, między którymi Konrad Wallenrod musi wybierać.
3. Rozważ, jak Mickiewicz postrzega zależność między życiem prywatnym człowieka a jego powinnościami wobec ojczyzny.
4. Wytłumacz, odnosząc się do zacytowanego fragmentu, dlaczego Konrad uznaje, że ma prawo do ucieczki od polityki i powrotu do prywatnego życia.
5. Czy Cyprian Norwid miał rację, gdy w liście do Marii Trębickiej (z dnia 15.09.1856) kpił z motywacji Aldony, która nie chciała wyjść, „bo nie uczesana”? Pracując
w kilkuosobowych grupach, rozstrzygnijcie na podstawie własnej interpretacji cytowanego fragmentu, jakie motywy kierowały Aldoną. Efekty pracy grup przedstawcie na forum klasy. Wspólnie wyciągnijcie wnioski.
P r a c a d o m o w a
1. Czy Konrada Wallenroda i Aldonę łączyła miłość romantyczna? Przedstaw w dowolnej formie związek bohaterów (praca pisemna, kolaż, komiks), posługując się cytatami z utworu Adama Mickiewicza.
2. Czy zgadzasz się z sądem Aldony na temat ożywiania po latach dawnej miłości (wersy 43.–51.)? Sformułuj stanowisko bohaterki i ustosunkuj się do niego.
Znaczenie tekstu Adama Mickiewicza przekroczyło granice literatury. Maria Janion nazwała to zjawisko
„życiem pośmiertnym Konrada Wallenroda”.
Mickiewiczowski bohater stał się częścią polskiej mitologii patriotycznej.
Był symbolem polskich niepełnych rewolucji, hamowanych przez moralne dylematy.
Noc wybuchu powstania listopadowego
(29/30.11.1830) otrzymała komentarz przypisywany Aleksandrowi Chodźce: „Słowo stało się ciałem, a Wallenrod – Belwederem”. Atak spiskowców na siedzibę wielkiego księcia Konstan-tego był aktem powstań-czej determinacji (dziś pewnie zostałby uznany
za straceńczy terroryzm).
Miał zmusić do wojny naród i jego polityczne elity, które opowiadały się za ugodą z caratem.
Postać Wallenroda kazała także polskiej opozycji demokratycznej, sprzeciwiającej się komunizmowi po II wojnie światowej, stawiać pytania o granice kompromisu czy narodowej zdrady.