(fragmenty)
Scena I
JAN SOBOLEWSKI
Tymczasem zajeżdżały inne rzędem długim Kibitki; – ich1 wsadzano jednego po drugim. [...]
Dziwna rzecz! wszyscy czuli, jak nieludzka kara:
Lud, wojsko czuje, – milczy, – tak boją się cara.
[5] Wywiedli ostatniego; – zdało się, że wzbraniał, Lecz on biedny iść nie mógł, co chwila się słaniał, Z wolna schodził ze schodów i ledwie na drugi Szczebel stąpił, stoczył się i upadł jak długi;
To Wasilewski, siedział tu w naszym sąsiedztwie;
[10] Dano mu tyle kijów onegdaj na śledztwie, Że mu odtąd krwi kropli w twarzy nie zostało.
Żołnierz przyszedł i podjął z ziemi jego ciało, Niósł w kibitkę na ręku, ale ręką drugą Tajemnie łzy ocierał; – niósł powoli, długo;
[15] Wasilewski nie zemdlał, nie zwisnął, nie ciężał2, Ale jak padł na ziemię prosto, tak otężał3. Niesiony, jak słup sterczał i jak z krzyża zdjęte Ręce miał nad barkami żołnierza rozpięte;
Oczy straszne, zbielałe, szeroko rozwarte; – [20] I lud oczy i usta otworzył; – i razem
Jedno westchnienie z piersi tysiąca wydarte, Głębokie i podziemne jęknęło dokoła,
Jak gdyby jękły wszystkie groby spod kościoła. [...]
Kibitka w tłum wjechała; – nim bicz tłumy przegnał, [25] Stanęli przed kościołem; i właśnie w tej chwili
Słyszałem dzwonek, kiedy trupa przewozili.
Spojrzałem w kościół pusty i rękę kapłańską Widziałem, podnoszącą ciało i krew Pańską, I rzekłem: Panie! Ty, co sądami Piłata
[30] Przelałeś krew niewinną dla zbawienia świata, Przyjm tę spod sądów cara ofiarę dziecinną, Nie tak świętą ni wielką, lecz równie niewinną. [...]
1 ich – więźniów.
2 ciężał – tu: opadł.
3 Otężał – stężał, zesztywniał.
Scena V KS. PIOTR
(modli się, leżąc krzyżem)
Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? –
Prochem i niczem;
[35] Ale gdym Tobie moję nicość wyspowiadał, Ja, proch, będę z Panem gadał.
WIDZENIE
Tyran wstał – Herod1! – Panie, cała Polska młoda Wydana w ręce Heroda.
Co widzę? – długie, białe, dróg krzyżowych biegi, [40] Drogi długie – nie dojrzeć – przez puszcze, przez śniegi
Wszystkie na północ! – tam, tam w kraj daleki, Płyną jak rzeki. [...]
Ach, Panie! to nasze dzieci, Tam na północ – Panie, Panie!
[45] Takiż to los ich – wygnanie!
I dasz ich wszystkich wygubić za młodu, I pokolenie nasze zatracisz do końca? – Patrz! – ha! – to dziecię uszło – rośnie – to obrońca!
Wskrzesiciel narodu, –
[50] Z matki obcej; krew jego dawne bohatery, A imię jego będzie czterdzieści i cztery.
1 Herod – znany z Ewangelii władca Judei, na wieść o narodzinach Jezusa miał wydać rozkaz wymordowania wszystkich niemowląt w kraju.
JAcEK mALcZEWSKi, ZESłANiE STUdENTóW, 1891, czarno-biała reprodukcja zaginionego obrazu artysty
Dziecięce twarze i sylwetki studentów zsyłanych na Syberię na tle mapy Rosji, ukazującej wielkość tego państwa. W omawianym na lekcji fragmencie Dziadów wskaż cytat, który mógłby być komentarzem do obrazu Malczewskiego.
PETER PAUL RUBENS, UKRZyŻOWANiE, 1606–1610, museo Nacional del Prado (czytaj:
muzeo nasjonal del prado), madryt Przywołaj cytat z omawianego na lekcji fragmentu Dziadów, który można odnieść do obrazu Rubensa.
Panie! czy przyjścia jego nie raczysz przyśpieszyć?
Lud mój pocieszyć? –
Nie! lud wycierpi. – Widzę ten motłoch – tyrany, [55] Zbójce – biegą – porwali – mój Naród związany
Cała Europa wlecze, nad nim się urąga –
„Na trybunał!” – Tam zgraja niewinnego wciąga.
Na trybunale gęby, bez serc, bez rąk; sędzie – To jego sędzie!
[60] Krzyczą: „Gal1, Gal sądzić będzie!”
Gal w nim winy nie znalazł i – umywa ręce, A króle krzyczą: „Potęp i wydaj go męce;
Krew jego spadnie na nas i na syny nasze;
Krzyżuj syna Maryi, wypuść Barabasze2: [65] Ukrzyżuj, – on cesarza koronę znieważa,
Ukrzyżuj, – bo powiemy, żeś ty wróg cesarza”.
Gal wydał – już porwali – już niewinne skronie Zakrwawione, w szyderskiej, cierniowej koronie, Podnieśli przed świat cały: – i ludy się zbiegły – [70] Gal krzyczy: „Oto naród wolny, niepodległy!”
1 Gal – Francuz.
2 Barabasz – imię przestępcy uwolnionego zamiast Jezusa; tu: symbol złoczyńców.
Ach, Panie, już widzę krzyż – ach, jak długo, długo Musi go nosić – Panie, zlituj się nad sługą.
Daj mu siły, bo w drodze upadnie i skona – Krzyż ma długie, na całą Europę, ramiona,
[75] Z trzech wyschłych ludów, jak z trzech twardych drzew ukuty. – Już wleką; już mój Naród na tronie pokuty –
Rzekł: „Pragnę” – Rakus1 octem, Borus2 żółcią poi, A matka Wolność u nóg zapłakana stoi.
Patrz – oto żołdak Moskal3 z kopiją przyskoczył [80] I krew niewinną mego narodu wytoczył.
Cóżeś zrobił, najgłupszy, najsroższy z siepaczy!
On jeden poprawi się, i Bóg mu przebaczy.
Mój kochanek! już głowę konającą spuścił, Wołając: „Panie, Panie, za coś mię opuścił!”
[85] On skonał!
(Słychać chóry aniołów – daleki śpiew wielkanocnej pieśni – na końcu słychać: „Alleluja! Alleluja”) Ku niebu, on ku niebu, ku niebu ulata!
I od stóp jego wionęła Biała jak śnieg szata –
Spadła, – szeroko – cały świat się w nią obwinął.
[90] Mój kochanek na niebie, sprzed oczu nie zginął.
Jako trzy słońca błyszczą jego trzy źrenice, I ludom pokazuje przebitą prawicę. [...]
Mąż straszny – ma trzy oblicza, On ma trzy czoła.
[95] Jak baldakim rozpięta księga tajemnicza Nad jego głową, osłania lice.
Podnożem jego są trzy stolice.
Trzy końce świata drżą, gdy on woła;
I słyszę z nieba głosy jak gromy:
[100] To namiestnik wolności na ziemi widomy!
On to na sławie zbuduje ogromy Swego kościoła!
Nad ludy i nad króle podniesiony;
Na trzech stoi koronach, a sam bez korony;
[105] A życie jego – trud trudów, A tytuł jego – lud ludów;
Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, A imię jego czterdzieści i cztery.
Sława! sława! sława!
1 Rakus – Austriak.
2 Borus – Prusak.
3 moskal – Rosjanin.
mesjanizm – koncepcja historiozoficzna o charakterze religijnym, stworzona przez starożytnych Żydów podczas utraty przez nich niepodległości. Miała uzasadniać oczekiwanie na króla wybawcę (mesjasza), który przyniesie wolność Izraelowi. Koncepcja ta została przejęta przez chrześcijaństwo.
Za Mesjasza uważali Jezusa jego uczniowie, ale on sam, wedle przekazu ewangelicznego, nigdy się tak nie określał. Polski mesjanizm narodowy powstał w XVII w., a w XIX stuleciu nabrał nowych treści w związku z rozbiorami i prześladowaniami Polaków przez zaborców oraz nieudanymi zrywami wolnościowymi. W Polsce dostrzegano wybranego przez Boga „Chrystusa narodów”, a jej męczeństwo rozumiano jako konieczny akt ofiary, której efektem będzie realizacja idei Królestwa Bożego na ziemi, czyli wolność wszystkich narodów. Mesjanizm łączył przekonanie o wyjątkowości Polaków z nadzieją na bliską niepodległość.
pRofetyzm – wieszczenie, przepowiadanie przyszłości przez ludzi natchnionych przez Boga, obdarzonych darem przenikania tajemnic dotyczących losów świata. W religii obejmuje proroctwa i wróżby, w literaturze – symboliczne, paraboliczne, często stylizowane biblijnie wizje przyszłości, które mają być wynikiem kontaktu poety z bóstwem (Bogiem).
CiCHy boHateR RomantyCzny – trzecie wcielenie bohatera w literaturze romantyzmu, obok bohatera bajronicznego (zbuntowanego indywidualisty) i werterycznego (romantycznego kochanka).
Jest to bohater pokorny, pozbawiony wyjątkowości, silny przez swoją wiarę. Spotykamy go w osobie księdza Piotra w Dziadach, a także księdza Robaka w Panu Tadeuszu; to również poeta-pielgrzym z późnej twórczości Słowackiego (np. Testament mój) oraz Norwida (np. Pielgrzym).
czterdzieści i cztery – najbardziej tajemniczy fragment Dziadów, który sprowokował setki wyjaśnień. Sam Mickiewicz, wielokrotnie proszony o komentarz, miał ponoć powiedzieć: „Kiedy pisałem, wiedziałem, teraz nie wiem”. Najpewniej trzeba zobaczyć tu zestawienie dwu liczb.
Mickiewicz nawiązuje do symboliki biblijnej. Czterdzieści oznacza czas próby, po którym realizowany jest Boży plan dla świata (czterdzieści dni potopu, czterdzieści dni postu Jezusa na pustyni). Cztery to liczba przypisana człowiekowi (czterech ewangelistów), symbol ziemskiego świata. Czterdzieści i cztery to nazwa Bożego wybrańca, wcielającego w życie boski plan.
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Określ, jaki nastrój kreuje narrator w opowiadaniu o śmierci Wasilewskiego.
W jaki sposób to czyni?
2. Opisz uczucia, które wyraża Sobolewski wobec bohatera swojej opowieści.
3. Wymień cechy upodabniające Wasilewskiego do ukrzyżowanego Jezusa.
4. Czy wydarzenia przedstawione w opowiadaniu Sobolewskiego mają naturalny czy metafizyczny charakter? Uzasadnij swój sąd.
5. Przedstaw autocharakterystykę księdza Piotra zawartą w pierwszych wersach jego wypowiedzi (wersy 33.–36.).
6. Jaki związek mają cechy charakteru księdza z jego profetycznymi zdolnościami?
7. Pracując w grupach, wyjaśnijcie mesjanistyczny sens widzenia księdza Piotra.
W tym celu ustalcie:
a) kim jest pojawiający się w tym widzeniu bohater, b) jaką rolę w tej wizji odgrywa Polska.
8. Określ, która część wizji księdza Piotra jest proroctwem i je zinterpretuj.
9. Porównaj przedstawione w Widzeniu cierpienia narodu polskiego z opisaną w Ewangeliach męką Jezusa. Wskaż podobieństwa.
10. Wyjaśnij, jaką funkcję w analizowanym fragmencie pełni symbolika biblijna.
P r a c a d o m o w a
1. Wymień, jakie elementy symbolicznego obrazowania znanego Ci z Apokalipsy świętego Jana (patrz: lekcja 17. w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej) występują w cytowanym fragmencie dramatu.
2. Przeciwieństwo czy dopełnienie? Porównaj dwie postawy wobec Boga – Konrada i księdza Piotra. Zajmij stanowisko i uzasadnij je.
3. Porównaj przedstawienie sądu nad Jezusem w Ewangeliach, Mistrzu i Małgorzacie Michaiła Bułhakowa oraz w scenie V z III części Dziadów Adama Mickiewicza.
4. Religia i historia w dwu wizjach profetycznych: Dantego (Czyściec, pieśń XXXIII) i Mickiewicza (Widzenie księdza Piotra). Omów sposób literackiego formułowania treści historiozoficznych na tych dwu przykładach poetyckich.
T w o r z e n i e w ł a s n e g o t e k s t u
Ofiara, jej sens i efekt w świetle mesjanistycznej koncepcji narodu. Omów zagadnienie, analizując scenę V Dziadów części III Adama Mickiewicza.
R
Po klęsce powstania listopadowego Adam Mickiewicz przeżył religijne nawrócenie i przez pewien czas chciał zostać księdzem.
Dzięki wsparciu poety powstało Zgromadzenie Zmartwychwstania Pańskiego – istniejąca do dziś katolicka wspólnota zakonna, której początki sięgają 1836 r. Założycielami Zmartwychwstańców byli polscy emigranci: Bogusław
Jański, Henryk Kajsiewicz, Piotr Semenenko, a głównym zadaniem – posługa religijna wśród polskiej emigracji.
Członkowie zgromadzenia bywali jednak angażowani w działalność polityczną, przez co narażali się na ataki carskiej dyplomacji.
Zmartwychwstańcy starali się przestrzegać oficjalnej doktryny Kościoła, zwalczali zarówno mesjanizm (co skomplikowało ich stosunki
z Mickiewiczem), jak i tendencje rewolucyjno- -demokratyczne (było to widoczne zwłaszcza w okresie Wiosny Ludów w 1848 r.). W orbicie ich wpływów znalazło się w pewnym momencie opiniotwórcze pismo emigracji polskiej w Paryżu – „Młoda Polska”.
Ze zgromadzeniem tym sympatyzowali Zygmunt Krasiński i Cyprian Norwid.
W I E D Z I E ć W I ę C E J . . .
gatunek
Lawa jest ekranizacją dzieła mickiewicza, a więc AdAPTAcJą FiLmOWą – prze
niesieniem utworu literackiego na język filmu. Stanowi zarazem film poetycki, wykorzystujący tekst poematu dramatycznego, jakim są dziady Adama mickiewicza.
Dziady adama mickiewicza są dziełem szczególnym w polskiej tradycji kulturowej.
Wciąż powracają na deski polskich teatrów. stanowią wyzwanie dla reżyserów i wyraz refleksji nad polskością, patriotyzmem i polską tradycją niepodległościową. Dramat mickiewicza doczekał się także ekranizacji, którą przeanalizujemy na tej lekcji.
Plwajmy na tę skorupę
Film Lawa w reżyserii Tadeusza Konwickiego (patrz: Reżyser) współtworzyło wiele wybitnych postaci polskiej sztuki filmowej. Odtwórca roli Poety i jednego z wcieleń Gustawa-Konrada, Gustaw Holoubek (1923–2008), to jeden z naj-wybitniejszych polskich aktorów teatralnych i filmowych drugiej połowy XX w., wieloletni dyrektor Teatru Dramatycznego w Warszawie.
Do historii przeszła jego kreacja Gustawa-Kon-rada w inscenizacji Dziadów Kazimierza Dejm-ka w Teatrze Narodowym w Warszawie (zaDejm-kaz wystawiania tej sztuki wywołał studenckie pro-testy w marcu 1968 r.). Scenografię do filmu stworzył Allan Starski (ur. 1943) – laureat Osca-ra za scenogOsca-rafię do Listy SchindleOsca-ra Stevena Spielberga. Muzykę skomponował Zygmunt Konieczny (ur. 1937). Autorem zdjęć był Piotr Sobociński (1958–2001).
tytuł
Tytuł filmu nawiązuje do słów wypowiedzia-nych przez Piotra Wysockiego w Salonie war-szawskim (VII scena III części Dziadów):
„Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi.
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi”.
W ten sposób reżyser reinterpretuje sens
dramatu Mickiewicza, akcentuje jego treści społeczne i narodowe, w szczególności te uni-wersalne, dotyczące cech narodowych Polaków.
Pełny tytuł filmu brzmi: Opowieść o „Dziadach”
Adama Mickiewicza. Lawa.
wpRowadzenie do analizy
Film Lawa powstał w 1989 r. na podstawie scenariusza stworzonego przez Konwickiego.
Przedstawia symboliczny powrót Adama Mic-kiewicza (w tej roli Gustaw Holoubek) w oko-lice i czasy młodości. Sceny zawarte w Dziadach stanowią w filmie rodzaj retrospektywy (po-wrotu w czasie). Lawa ukazuje też panoramę współczesności, w której wyraźne są obrazy Wilna i Warszawy z końca XX w.