Język pozwala nie tylko wyrażać swoje racje, ale również porozumiewać się z innymi ludźmi – słuchać ich i rozumieć, a także reagować na ich słowa. swoistym rodzajem komunikacji językowej jest dyskusja, w trakcie której zderzają się różne opinie. może ona przerodzić się w kłótnię, ale może być także sposobem znajdowania najlepszych rozwiązań dyskutowanego problemu i poszukiwania prawdy. Zasady dyskutowania poznamy na tej lekcji.
JJ
34
RicHARd NiXON i JOHN F. KENNEdy, 1960
W pierwszej na świecie debacie politycznej transmitowanej przez telewizję wystąpili ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon (po lewej) i mało wówczas znany John F. Kennedy.
Zwycięstwo przypadło temu drugiemu.
wniosku z twierdzenia ogólnego i szczegóło-wej przesłanki, np. „Jeżeli wszystkie rewolucje przynoszą zło i zniszczenie, także rewolucja francuska miała złe skutki”. Twierdzenie ogól-ne w tym przykładzie brzmi: „Wszystkie rewo-lucje przynoszą zło”. Przesłanka szczegółowa to: „Rewolucja francuska była typową rewolu-cją”. Sylogizm ma także postać skróconą, tzw.
entymematu, kiedy milcząco przyjmuje się jako założenie twierdzenie ogólne, np. „Rewo-lucja francuska, jak to rewo„Rewo-lucja, przyniosła złe skutki”;
• sformułowanie dylematu (alternatywy) – opie-ra się na zestawieniu dwu przeciwstawnych,
wykluczających się członów, np. „Albo rewolu-cja, albo ład i spokój”;
• wnioskowanie indukcyjne – polega na wywie-dzeniu wniosku ogólnego z przesłanek szczegó-łowych, np. „Rewolucja francuska przyniosła zniszczenie ładu społecznego, przemysłowa – zburzenie poprzedniego porządku ekonomicz-nego, bolszewicka – destrukcję państwa rosyj-skiego i zniszczenie rodzącej się demokracji.
Wszystkie rewolucje przynoszą zatem zniszcze-nie”. Skrócone wnioskowanie indukcyjne polega na podaniu przykładu. Można bowiem powie-dzieć: „Oto skutki rewolucji francuskiej – zglisz-cza i zniszczenie”;
• wnioskowanie przez analogię – opiera się na podobieństwie pewnych cech przedmiotów od-miennych, np. „Rewolucja jest jak burza – nagła i gwałtowna, przynosi zniszczenia, ale potem wszystko wraca do poprzedniego stanu”.
KontRaRgumentaCja
Odpieranie twierdzeń przeciwnika nazywamy kontrargumentacją. Do najważniejszych spo-sobów kontrargumentowania należą:
• zaprzeczanie (twierdzeń, dowodów, wnio-sków), a zwłaszcza podważanie przesłanek sylogizmu – polega albo na wykazywaniu nie-prawdziwości sądu ogólnego, np. „Nie wszyst-kie rewolucje niosą zniszczenie, przecież ak-samitna (bezkrwawa) rewolucja nie dopro- wadziła do żadnych znaczących strat”, albo na dowodzeniu niezgodności twierdzenia szcze-gółowego z rzeczywistością, np. „Rewolucja przemysłowa nie była w istocie rewolucją”;
• sprowadzenie do absurdu– przedstawienie konsekwencji tezy przeciwnika w postaci sprzeczności, np. „Można wykonywać karę śmierci na wyjątkowo groźnych przestępcach,
to znaczy, że wyjątkowo groźni przestępcy są pozbawieni ludzkiej godności, to znaczy, że nie są ludźmi, a przecież... są ludźmi”;
• odwrócenie kierunku dowodzenia– wysnu-cie innego wniosku z tej samej przesłanki, np.
„To jest człowiek działający pod wpływem przemożnego instynktu, trzeba go zrozumieć”,
„Właśnie dlatego, że ulega instynktom, trzeba go ukarać”.
Reguły dysKutowania
Aby przekonywanie w dyskusji miało sens, przeciwnicy muszą przestrzegać pewnych re-guł komunikacyjnych. Dyskutujący muszą zatem zawrzeć niepisaną umowę, której naj-ważniejsze ustalenia to:
• traktowanie się nawzajem jako pełnopraw-nych partnerów;
• słuchanie argumentów drugiej strony i po-zwalanie na ich swobodne wypowiedzenie;
• otwarcie na argumenty dyskutanta i goto-wość odnoszenia się do nich;
• uznanie racji przeciwnika, jeśli jego argu-menty okażą się mocniejsze.
ć w i c z e n i a
Przygotuj się do dyskusji na temat: „Czy każda rewolucja musi przynieść złe skutki?”.
a) Zdecyduj, jakie stanowisko będziesz reprezentować: głoszące tezę zawartą w pytaniu czy też zaprzeczające tej tezie.
b) Zbuduj sylogizm dowodzący Twojego stanowiska – sformułuj dwa twierdzenia, które będą jego przesłankami: ogólne i szczegółowe, a następnie wyciągnij wniosek.
c) Podaj przykład historyczny potwierdzający Twoją tezę.
d) Znajdź analogię (inną niż podana w treści lekcji) dla rewolucji. Wyciągnij z tej analogii wniosek potwierdzający Twoją tezę.
e) Sformułuj tezę, którą mógłby postawić Twój przeciwnik.
f) Zaprzecz tezie Twojego oponenta przez wskazanie błędności jego przesłanek.
35
tRiada HeglowsKa
Georg Wilhelm Friedrich Hegel przeniósł dia-lektyczny wzorzec dyskusji: teza (argument) – antyteza (kontrargument) – synteza (uzgodnie-nie) na poziom ontologiczny (teorii bytu). Hegel uznał, że rzeczywistość historyczna tworzy się na zasadzie następstwa dialektycznego: po określonym stanie historycznym (odpowiada-jącym tezie w dyskusji) następuje jego zaprze-czenie (antyteza), a po nim – pojednanie, uzgodnienie obu przeciwstawnych stanów (synteza). Synteza staje się tezą dla kolejnej an-tytezy itd. Zgodnie z tą koncepcją rozwój świa-ta dokonuje się przez następstwo sprzeczności.
tRagizm RaCji CząstKowyCH
W odniesieniu do pojęć dialektyki Hegel zbu-dował także swoją teorię tragizmu. Za niezbęd-ny jego składnik uznał starcie różniezbęd-nych stano-wisk. Konflikt tragiczny wedle Hegla powstaje w wyniku konfrontacji dwu przeciwstawnych racji, za którymi stoją określone pozytywne wartości – reprezentowane przez każdą ze
stron konfliktu. Wszystkie te elementy stano-wią części jednej całości. Jest to tzw. koncep-cja tragizmu racji cząstkowych. Każda z racji wyklucza jednak rację przeciwną, dlatego zwycięstwo jednej z nich prowadzi do klęski drugiej i do zniszczenia wartości za nią stoją-cych. Ostatecznie jednak osiągają one pojed-nanie, ponieważ po zniesieniu racji (tezy) przez jej przeciwieństwo (antytezę) następu-je synteza. W ten sposób następu-jednostronność zwy-cięskiej racji zostaje przezwyciężona przez nadrzędne uzgodnienie.
Także inni myśliciele epoki akcentowali dia-lektyczny wymiar tragedii. Na przykład Johann Wolfgang Goethe twierdził, że „tra-gizm polega na przeciwieństwach bez ugody”.