Pomoc rodzinie bezrobotnej w Polsce – realia i wyzwania
1. Bezrobocie jako problem jednostki i jej rodziny
Bezrobocie, dotykając jednostkę, nie pozostaje zjawiskiem indywidual-nym. Ma ono wymiar jednostkowy, mikrospołeczny, mezospołeczny oraz makrospołeczny. Jego konsekwencje odczuwane są przez bliŜsze i dalsze środowisko społeczne osoby bezrobotnej. Ze względu na następstwa tego zjawiska niezwykle waŜna jest analiza sytuacji rodziny funkcjonującej w obliczu problemu bezrobocia. Bardzo często to właśnie cała rodzina, a nie tylko sam bezrobotny, musi radzić sobie z powstałymi zmianami i proble-mami. Poprzez jednostkę bezrobocie dotyka bowiem pozostałych członków rodziny, a w sposób szczególny, niezawiniony – najmłodszych jej członków będących na utrzymaniu osób dorosłych. To właśnie perspektywa dzieci osób bezrobotnych powinna być przyjmowana w analizach badawczych i znaleźć odzwierciedlenie w statystykach. Takie podejście postulują
niektó-162 ANNA POTASIŃSKA
rzy badacze, uŜywając szerszego pojęcia na określenie zjawiska bezrobocia, jakim jest „świat bezrobocia”1. Inni wysuwają propozycje pomnoŜenia liczby osób bezrobotnych przynajmniej przez trzy, tak by uzyskać pełniejszy obraz zjawiska oraz liczbę osób w rzeczywisty sposób dotkniętych tym proble-mem. W związku z tym liczba osób dotkniętych bezrobociem stanowi nie blisko 2 mln (1964,7 tys.), ale moŜe być szacowana na blisko 6 mln osób (5894,1 tys.).
Badania i statystyki dostępne w Polsce nie dostarczają dokładnych da-nych o liczbie i sytuacji rodzin osób bezrobotda-nych. Główne źródła dada-nych o zjawisku bezrobocia w Polsce, jakimi są ewidencja urzędów pracy i bada-nia przeprowadzane przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), nie publikują danych o liczbie osób bezrobotnych mających na utrzymaniu dzieci. Badania aktywności ekonomicznej ludności Polski prowadzone przez GUS wyod-rębniają jedynie kategorię społeczną dzieci (w wieku 0–17 lat) w gospodar-stwach domowych bez osób pracujących, co oznacza, Ŝe kategoria ta obej-muje łącznie zarówno rodziny osób biernych zawodowo, jak i osób bezrobotnych. Dane za 2010 rok wskazują na 8,7% dzieci wychowujących się w tego typu rodzinach. Dostępne są natomiast informacje o liczbie rodzin, których członkami są osoby bezrobotne, jednak bez szczegółów na temat rodzin z dziećmi na utrzymaniu. Według danych GUS odsetek rodzin do-tkniętych problemem bezrobocia (z przynajmniej jedną osobą bezrobotną) kształtował się na poziomie 10,7% gospodarstw domowych2. Z kolei według badań CBOS odsetek rodzin, które doświadczały problemu bezrobocia na początku 2012 r., wynosił 24%3. Innego rodzaju danych dostarczają ewiden-cje urzędów pracy. Zestawienia te wyodrębniają kategorię rodzin osób sa-motnie wychowujących przynajmniej jedno dziecko do 18. roku Ŝycia. We wrześniu 2012 r. takich osób było 184,4 tys., a stanowiły one ok. 8,6%
wszystkich bezrobotnych. Informacji o rodzinach osób bezrobotnych z dzieć-mi dostarczają zarówno badania jakościowe, jak i ilościowe prowadzone na mniejszą skalę. Jedno z badań przeprowadzonych w powiecie siedleckim w czerwcu 2000 r.4 wykazało wśród 42% badanych kategorię bezrobotnych rodziców z dziećmi do 18. roku Ŝycia5.
_________________
1 T. Borkowski, A. Marcinkowski, Bezrobocie w perspektywie socjologicznej, w: Socjologia bez-robocia, red. T. Borkowski, A. Marcinkowski, Wyd. Śląsk, Katowice 1999, s. 18; B. Mierzwiński, Kościół wobec problemu bezrobocia, Apostolicum, Ząbki 2004, s. 128.
2 Aktywność ekonomiczna ludności Polski I kwartał 2012, GUS, Warszawa 2012, s. 195, www.stat.gov.pl [dostęp: 15.10.2012].
3 Bezrobocie i bezrobotni w badaniach opinii społecznej, CBOS, Warszawa 2012, s. 1, www.cbos.pl [dostęp: 10.10.2012].
4 Badanie przeprowadzone przez autorkę artykułu na 100-osobowej próbie zarejestrowa-nych bezrobotzarejestrowa-nych. Wśród bezrobotzarejestrowa-nych rodziców rodzice dwójki dzieci stanowili 19%,
ro-Pomoc rodzinie bezrobotnej w Polsce – realia i wyzwania 163
Bezrobocie niesie ze sobą konsekwencje dla członków rodziny bezrobot-nego i moŜe mieć róŜny stopień nasilenia w zaleŜności od konkretnej sytua-cji6. Jednak w stosunku do wszystkich rodzin dotkniętych bezrobociem moŜna mówić o zagroŜeniach, jakie ono ze sobą niesie. W odniesieniu do dzieci moŜna mówić o zagroŜonym dzieciństwie7. Badania nad zjawiskiem bezrobocia wskazują na pojawiające się w przypadku większości osób bez-robotnych pogorszenie sytuacji materialnej i ograniczone zaspokojenie po-trzeb8. W części rodzin na skutek bezrobocia zostaje zakłócona atmosfera Ŝycia rodzinnego oraz zachwiane relacje w rodzinie9. Bezrobocie rodziców moŜe równieŜ oznaczać niedostateczne wypełnianie funkcji wychowaw-czej10. W sytuacji deficytów finansowych ograniczone zostają moŜliwości prawidłowego rozwoju dzieci, co często wyraŜa się w ograniczeniu moŜli-wości wyboru szkoły czy rezygnacji z dodatkowych płatnych zajęć11. Pewne moŜliwości zostają bezpowrotnie utracone, jak moŜliwość rozwoju czy kształtowania talentów. Dlatego teŜ bezrobocie rodziców dotykające dzieci ma konsekwencje nie tylko w teraźniejszości, ale równieŜ w przyszłości, stwarzając ryzyko dziedziczenia zjawiska. Konsekwencje i zagroŜenia dla funkcjonowania rodziny, jakie niesie bezrobocie, stanowią uzasadnienie
_________________
dzice jedynaków – 9%, trójkę dzieci miało 8% badanych, czwórkę – 5%, a tylko jedna osoba (1%) miała pięcioro dzieci w tym wieku.
5 T. Borkowski, A. Marcinkowski, Bezrobocie w perspektywie socjologicznej, dz. cyt., s. 18;
Bezrobocie rejestrowane I–III kwartał 2010 r., GUS, Warszawa 2010, s. 37, www.stat.gov.pl [do-stęp: 15.10.2012]; Aktywność ekonomiczna ludności Polski…, dz. cyt., s. 195.
6 Sytuacji osób bezrobotnych nie moŜna przedstawić w sposób jednorodny, posługując się jednym schematem. Ta kategoria społeczna jest bardzo zróŜnicowana. W zaleŜności od uwarunkowań specyficznych dla danej jednostki bezrobocie moŜe być postrzegane jako szan-sa, wyzwanie rozwojowe bądź zagroŜenie. W ten sam sposób moŜna mówić o zróŜnicowanym oddziaływaniu bezrobocia na rodzinę. Z. Ratajczak, Utrata pracy jako doświadczenie traumatycz-ne i wyzwanie rozwojowe, w: Psychologicztraumatycz-ne problemy funkcjonowania człowieka w sytuacji pracy, red. Z. Ratajczak, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1995, s. 19–21.
7 H. Palska, Bieda i dostatek. O nowych stylach Ŝycia w Polsce, IFiS PAN, Warszawa 2002, s. 46.
8 Bezrobotni o swojej sytuacji Ŝyciowej, CBOS, Warszawa 2007, s. 9, www.cbos.pl [dostęp:
10.10.2012]; Biełka, w: Pamiętniki bezrobotnych, t. I, red. A. Budzyński, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2003, s. 55; Gabi, w: tamŜe, s. 77.
9 I. Pufal-Struzik, Psychologiczne konsekwencje bezrobocia dla funkcjonowania rodziny – wybrane aspekty, w: Psychologia. Badania i aplikacje, t. II: Bezrobocie strategie zaradcze i wzorce pomocy psycho-logicznej, red. Z. Ratajczak, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998, s. 210–219; Bezrobotni o swojej sytuacji…, dz. cyt., s. 9.
10 I. Pufal-Struzik, Psychologiczne konsekwencje bezrobocia…, dz. cyt., s. 210–219; Bezrobotni o swojej sytuacji…, dz. cyt., s. 9.
11 I. Pufal-Struzik, Psychologiczne konsekwencje bezrobocia…, dz. cyt.; Diagnoza społeczna 2009.
Warunki i jakość Ŝycia Polaków. Raport, red. J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2009, s. 101, www.diagnoza.com.pl [dostęp: 10.10.2012].
164 ANNA POTASIŃSKA
wprowadzenia szczególnej polityki państwa wobec rodzin osób bezro-botnych12.
Konieczność uwzględnienia sytuacji rodzin bezrobotnych z dziećmi w polityce państwa wynika równieŜ ze związku, jaki występuje między pozycją jednostki na rynku pracy a zjawiskiem ubóstwa. Dane GUS wskazu-ją przede wszystkim na zagroŜenie ubóstwem w rodzinach osób bezrobot-nych. W 2011 r. w gospodarstwach domowych, w których co najmniej jedna osoba była bezrobotna, zagroŜonych skrajnym ubóstwem było 12,5% rodzin, a w gospodarstwach z dwiema i większą liczbą osób bezrobotnych problem dotyczył 34,5% rodzin. Z kolei w gospodarstwach bez osób bezrobotnych problem taki występował w 5% z nich13.
Rodziny osób bezrobotnych wymagają uwagi w ramach polityki spo-łecznej równieŜ ze względu na związek ubóstwa z wiekiem oraz rodzajem rodziny, w tym liczbą dzieci w rodzinie. Kategorię najbardziej zagroŜoną ubóstwem stanowią bowiem rodziny wielodzietne. JuŜ przy trojgu dzieci odsetek ubogich, niezaleŜnie od przyjętego progu ubóstwa, przekracza przeciętną. W 2011 r. wśród małŜeństw z co najmniej czworgiem dzieci na utrzymaniu w sferze ubóstwa ustawowego Ŝyło 29,5% osób, a w sferze ubó-stwa skrajnego – aŜ 24%. W całej Unii Europejskiej najwyŜszy wskaźnik za-groŜenia ubóstwem notuje się wśród dzieci (0–17 lat) – 20,6%. W Polsce wskaźnik ubóstwa dzieci jest jeszcze wyŜszy niŜ w UE i wynosi 22,5%. Spo-śród trzech wyodrębnionych w badaniach grup wiekowych najbardziej za-groŜone ubóstwem są dzieci i młodzieŜ14.