Niemałe zainteresowanie empirycznymi weryfikacjami poczucia kohe-rencji, widoczne zarówno w literaturze światowej, jak równieŜ polskiej, ogniskuje się głównie na relacji stres – zdrowie vs. choroba (np. radzenie sobie z chorobą, profilaktyka zdrowotna, wsparcie społeczne, style radzenia sobie ze stresem, jakość Ŝycia, satysfakcja Ŝyciowa, psychofizyczny dobro-stan), natomiast w zdecydowanie mniejszym stopniu badane są związki poczucia koherencji z innymi obszarami aktywności człowieka (np. pracą)8. Tym niemniej zaczyna się dostrzegać oraz doceniać pedagogiczne walory koncepcji poczucia koherencji, ujmując szeroko rozumianą edukację i wycho-wanie jako szczególnie newralgiczne obszary, w obrębie których kształto-wana jest ludzka jednostka: jej osobowość, postawy, dyspozycje (np. właśnie poczucie koherencji), wskazując tym samym na moŜliwości świadomego kreowania u wychowanków/podopiecznych/uczniów silnego poczucia koherencji9, które jest korzystne dla jednostki nie tylko z uwagi na adaptację psychospołeczną, ale równieŜ psychofizjologiczną. Skoro zatem pierwsze środowisko wychowawcze stanowi rodzina, moŜna przyglądać się związ-kom jednostkowego poczucia koherencji z rodzinnymi uwarunkowaniami, co jest weryfikowane w rozlicznych badaniach10. Natomiast ideą, wedle
mo-_________________
7 A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia…, dz. cyt.
8 Zob. przegląd badań: I. Werner, Poczucie koherencji a praca, w: Człowiek w kontekście pracy.
Teoria – empiria – praktyka, red. M. Piorunek, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 107–128.
9 J. Binnebesel, Pedagogiczne moŜliwości kształtowania poczucia koherencji w kontekście saluto-genetycznej koncepcji zdrowia A. Antonovsky’ego, „Psychoonkologia” 2006, nr 2, s. 64–69.
10 S. Sagy, A. Antonovsky, The development of the sense of coherence: A retrospective study of early life experiences in the family, „Journal of Ageing and Human Development” 2000, nr 51,
76 IWONA WERNER
jej wiedzy, nieznaną szerzej w Polsce, a obecną w nielicznych publikacjach w literaturze światowej jest poczucie rodzinnej koherencji lub rodzinne po-czucie koherencji (sense of family coherence; family sense of coherence, FSOC).
Konstrukt ten nawiązuje do przekonania Antonovsky'ego, Ŝe o poczuciu koherencji moŜna mówić nie tylko w wymiarze jednostkowym, ale równieŜ grupowym, gdyŜ – jak sądzi twórca koncepcji SOC – poczucie koherencji jest takŜe właściwością grupy społecznej. Z grupowym poczuciem koherencji mamy do czynienia, gdy dana zbiorowość ma poczucie świadomości gru-powej, a toŜsamość osobista i społeczna członków grupy są ze sobą ściśle związane. Dlatego teŜ przedstawione zostaną teoretyczne załoŜenia i empi-ryczne ustalenia w odniesieniu do poczucia rodzinnej koherencji (family sense of coherence, FSOC) oraz podjęta zostanie próba wskazania moŜliwych psychopedagogicznych implikacji tego konstruktu wraz z zaproszeniem do dyskusji nad przydatnością włączenia tego czynnika do opisu funkcjonowa-nia rodziny – jej diagnozy i wsparcia.
Warto się zastanowić, jak naleŜy rozumieć pojęcie „poczucie rodzinnej koherencji” i co miałby oznaczać silny lub słaby SOC w odniesieniu do rodziny. Wypada zwrócić uwagę na niejednoznaczność tego pojęcia i dopre-cyzować, jaki obszar rzeczywistości poddawany jest interpretacjom: rzeczy-wistość „w ogóle” czy wyłącznie „rzeczyrzeczy-wistość rodzinna” oraz kto doko-nuje tej oceny: rodzina jako całość poprzez wypracowanie wspólnego stanowiska czy teŜ poszczególni członkowie rodziny? Pojęcie poczucia ro-dzinnej koherencji11 moŜna interpretować w róŜny sposób, jednak pragma-tyczne podejście większości badaczy tego zagadnienia zawęŜa jego rozu-mienie do następującej operacyjnej definicji: rodziną o silnym poczuciu koherencji jest taka rodzina, w której poszczególni członkowie postrzegają rodzinną rzeczywistość jako zrozumiałą, sensowną i taką, z którą moŜna sobie poradzić, oraz istnieje w tej grupie duŜa zgodność co do takiej percep-cji12. NaleŜy zatem zwrócić uwagę na dwa konieczne warunki, które muszą wystąpić, aby moŜna było mówić o silnym poczuciu koherencji rodzinnej:
(1) określony, zdefiniowany powyŜej sposób postrzegania rodzinnej
rze-_________________
s. 155–166; T. Feldt, K. Kokko, U. Kinnunen, L. Pulkkinen, The role of family background, school success, and career orientation in the development of sense of coherence, „European Psychologist”
2005, nr 10, s. 298–308.
11 A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia…, dz. cyt.; A. Antonovsky, T. Sourani, Family sense of coherence and family adaptation, „Journal of Marriage and the Family” 1988, nr 50, s. 79–92.
12 A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia…, dz. cyt.; A. Antonovsky, T. Sourani, Family sense of coherence…, dz. cyt.; S. Sagy, A. Antonovsky, The family sense…, dz. cyt.; L.
Kulik, Explaining the sense of family coherence among husbands and wives: The Israeli case, „Journal of Social Psychology” 2009, nr 149, s. 627–647.
Poczucie rodzinnej koherencji – pojęcie oraz implikacje psychopedagogiczne 77
czywistości oraz (2) zgodność członków rodziny co do takiego postrzegania rodzinnego systemu13.
Przenosząc z wymiaru jednostkowego na grupowy empiryczne ustalenia dotyczące konsekwencji określonego poziomu poczucia koherencji dla funk-cjonowania jednostki, moŜna przyjąć, Ŝe silne poczucie rodzinnej koherencji jest traktowane jako bufor wobec rozmaitych trudności i kryzysów do-świadczanych przez rodzinę, a zarazem czynnik wywierający wpływ na jakość Ŝycia rodziny, gdyŜ – jak wskazują badania – FSOC silnie koreluje z jakością Ŝycia rodziny14. Silne poczucie rodzinnej koherencji pozwala za-tem członkom rodziny interpretować sytuacje kryzysowe w kategoriach wyzwania, które jest zrozumiałe (co moŜe się przejawiać np. zgodą rodziny na przyjęcie problemu poprzez chociaŜby jego określenie/nazwanie/zdefi-niowanie, które jest pierwszym krokiem do podjęcia działań zaradczych), a rodzina dysponuje zasobami wewnętrznymi i zewnętrznymi, które po-zwolą na ograniczenie bądź zniwelowanie negatywnych aspektów tego problemu, oraz zna sensowne rozwiązania. To pociąga za sobą wysiłek ma-jący na celu wyjaśnienie charakteru i przyczyn problemu oraz przegląd do-stępnych opcji radzenia sobie z daną sytuacją problemową.
Na poziomie operacyjnym pojęcie poczucia rodzinnej koherencji odnosi się przede wszystkim do postrzeganej zgodności wewnątrzrodzinnej w za-kresie pełnionych ról, regulujących funkcjonowanie norm, wzajemnego zrozumienia oraz znaczącego zaangaŜowania w Ŝycie rodzinne. W celu zilu-strowania tego zagadnienia posłuŜę się przykładowymi pytaniami z orygi-nalnej skali do badania poczucia rodzinnej koherencji15:
– „Czy w twojej rodzinie panuje przekonanie, Ŝe kaŜdy kaŜdego dobrze rozumie?” – wybór odpowiedzi następuje przez wskazanie miejsca na 7-punktowej skali między stwierdzeniami: „Istnieje pełne zrozumienie wśród członków rodziny” a „Brakuje zrozumienia wśród członków rodziny” (pytanie diagnostyczne dla komponentu zrozumiałości);
– „Czy masz poczucie, Ŝe w twojej rodzinie moŜecie uzyskać od siebie wzajemną pomoc, gdy pojawi się problem?” – wybór między stwier-dzeniami: „Zawsze moŜesz liczyć na pomoc wszystkich członków ro-dziny” a „Nie otrzymujesz pomocy od członków roro-dziny” (pytanie diagnostyczne dla komponentu zaradności);
_________________
13 A. Antonovsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia…, dz. cyt.; A. Antonovsky, T. Sourani, Family sense of coherence…, dz. cyt.
14 K.H. Anderson, The relationship between family sense of coherence and family quality of life af-ter illness diagnoses: Collective and consensus views, w: Stress, coping, and health in families: Sense of coherence and resiliency, red. H.I. McCubbin, E.A. Thompson, A.I. Thompson, J.E. Fromer, Sage, London 1998, s. 169–187.
15 A. Antonovsky, T. Sourani, Family sense of coherence…, dz. cyt., s. 79–92.
78 IWONA WERNER
– „Kiedy w twojej rodzinie pojawiła się jakaś wielka trudność, np. powaŜ-na choroba, czy poczułaś(-eś), Ŝe to jest wyzwanie, aby mimo wszystko dalej funkcjonować w rodzinie, czy teŜ Ŝe dalsze Ŝycie w tej rodzinie nie ma sensu?” (pytanie diagnostyczne dla komponentu sensowności).
Nieliczne badania skoncentrowane na FSOC, jakie przeprowadzono do tej pory16, dostarczają przesłanek, iŜ rodziny z silnym poczuciem koherencji, czyli zgodne co do tego, Ŝe rodzina posiada wysokie poczucie koherencji, mają większą szansę na przystosowanie się do nowych lub kryzysowych sytuacji (np. związanych z przejściem na emeryturę jednego z małŜonków lub powaŜnej choroby członka rodziny). Bardziej prawdopodobne jest teŜ, Ŝe w przypadku trudnych sytuacji będą one bardziej elastyczne w swoim funkcjonowaniu, będą potrafiły dokonać reorganizacji po zmianie Ŝyciowej, takŜe tej o charakterze kryzysowym, tak by zoptymalizować funkcjonowa-nie wewnątrz samej rodziny, jak i w odfunkcjonowa-niesieniu do jej relacji ze światem zewnętrznym. PoniewaŜ istnieją przesłanki, które pozwalają sądzić, Ŝe do-minujące sposoby radzenia sobie przez rodzinę z sytuacjami kryzysowymi są nie tylko wypadkową indywidualnych właściwości poszczególnych członków rodziny, ale takŜe podlegają transmisji międzypokoleniowej, czy wreszcie są efektem szerszych wpływów socjokulturowych, to moŜna z du-Ŝym prawdopodobieństwem przyjąć, Ŝe właśnie rodzina jest dla jednostki szczególnie waŜnym obszarem uczenia się/nabywania strategii radzenia sobie z wyzwaniami i zagroŜeniami. Jak empirycznie wykazano17, silne po-czucie rodzinnej koherencji mierzone u studentów I roku (wraz z silnym indywidualnym SOC) korelowało z większymi moŜliwościami w zakresie wykorzystania róŜnorodnych źródeł wsparcia w sytuacji kryzysowej. Bada-nie to potwierdziło więc prawidłowość, która jest dobrze empiryczBada-nie umo-cowana w odniesieniu do jednostkowego SOC, Ŝe silne poczucie rodzinnej koherencji ma walor zasobu odpornościowego takŜe dla jednostki, która mierzy się z wyzwaniami pojawiającymi się poza rodziną, gdyŜ np. chętniej poszukuje wsparcia i chętniej z niego korzysta.
Jaki rodzaj relacji zachodzi między jednostkowym poczuciem koherencji (SOC) a poczuciem rodzinnej koherencji (FSOC)? W jakim stopniu i w jakim sensie te dwa czynniki są od siebie zaleŜne? Badania pokazują, co nie jest zaskakujące, Ŝe istnieje stosunkowo silne powiązanie (korelacja na poziomie 0,4–0,6) pomiędzy SOC i FSOC18. Jakkolwiek indywidualny SOC jest silnie po-wiązany z FSOC, nie są to obszary toŜsame. RóŜnicując te dwie miary,
chciała-_________________
16 TamŜe; S. Sagy, A. Antonovsky, The family sense of coherence and the retirement transition,
„Journal of Marriage and the Family” 1992, nr 54, s. 983–993.
17 L. Wickens, A.P Greeff, Sense of family coherence and the utilization of resources by first-year students, „The American Journal of Family Therapy” 2005, nr 33, s. 427–441.
18 TamŜe.
Poczucie rodzinnej koherencji – pojęcie oraz implikacje psychopedagogiczne 79
bym posłuŜyć się analogią z obszaru genetyki zachowania. OtóŜ w celu do-kładnego poznania wkładu czynników środowiskowych w wyjaśnienie wa-riancji zachowania jednostki wyodrębnia się dwa składniki środowiskowe określane w polskojęzycznej literaturze jako środowisko wspólne (shared envi-ronment) oraz środowisko specyficzne (nonshared envienvi-ronment)19. Środowisko wspólne definiowane jest jako „obejmujące zespół wewnątrzrodzinnych czyn-ników dzielonych przez członków danej rodziny i upodabniających ich do sie-bie oraz specyficzne, obejmujące zasób indywidualnych doświadczeń środowi-skowych danej osoby i róŜnicujące takŜe członków tej samej rodziny”20. Do środowiska wspólnego zalicza się status społeczno-ekonomiczny rodziny, licz-bę wspólnie mieszkających osób czy wyposaŜenie mieszkania (np. dostęp do domowej biblioteczki), ale teŜ właściwości systemu rodzinnego, takie jak oso-bowość poszczególnych członków rodziny, metody wychowawcze czy tradycje rodzinne i klimat rodzinny. Natomiast środowisko specyficzne charakteryzuje się poprzez odwołanie do indywidualnych, niepowtarzalnych doświadczeń jednostki gromadzonych zarówno w rodzinie (np. powiązanych z kolejnością urodzeń), jak i poza nią, a zdobywanych m.in. w rozmaitych relacjach z osoba-mi spoza rodziny. Ostatecznie więc niepowtarzalne ukształtowanie jednostki ma zarówno wymiar grupowy (tu: rodzinny), jak i stricte indywidualny, przy czym oba te wymiary pozostają ze sobą w dynamicznej relacji. Podobnie jest w przypadku poczucia koherencji, którego indywidualny poziom kształtowany jest zarówno na podstawie doświadczeń rodzinnych, jak i jednostkowych. Ro-dzina i jej funkcjonowanie, znajdujące częściowe odzwierciedlenie w poziomie FSOC, współkształtują indywidualny SOC na raczej wysokim bądź teŜ raczej niskim poziomie. Tym niemniej równieŜ doświadczenia gromadzone poza ro-dziną są waŜne dla formowania SOC na określonym poziomie.
3. Poczucie rodzinnej koherencji – moŜliwości aplikacji w wybranych obszarach wspierania jednostki i rodziny
Konstrukt poczucia rodzinnej koherencji – z racji wielości i wagi aspek-tów, które łączy, oraz prostoty w wymiarze operacyjnym – posiada poten-cjalną wartość funkcjonalną w zakresie szeroko rozumianego obszaru wspierania jednostki i rodziny. Stopień praktycznej przydatności tego kon-struktu i związanego z nim narzędzia diagnostycznego jest jeszcze słabo rozpoznany z powodu niewielu przeprowadzonych dotąd badań. Skoro jednak zmiana paradygmatu z patogenicznego na salutogenetyczny w
za-_________________
19 W. Oniszczenko, Genetyka zachowania a osobowość, „Doctrina. Studia Społeczno-Politycz-ne” 2008, nr 5, s. 137–147.
20 TamŜe, s. 138.
80 IWONA WERNER
kresie tworzenia i wspierania optymalnego dobrostanu jednostki jest pozy-tywnie weryfikowana w rozmaitych kontekstach21, to istnieją podstawy, by przyjąć to samo załoŜenie w odniesieniu do systemu rodzinnego. PoniŜej przedstawiam krótki katalog najwaŜniejszych implikacji psychopedagogicz-nych związapsychopedagogicz-nych z konstruktem poczucia rodzinnej koherencji:
1. W odniesieniu do młodzieŜy i młodych dorosłych poczucie rodzinnej koherencji moŜna traktować jako psychospołeczny kapitał jednostki, swoisty wzorzec postrzegania rodziny w podstawowych aspektach:
– poznawczym (w zakresie którego jednostka odpowiada sobie m.in. na pytania: Jaka jest rodzina? Jaki jest w rodzinie podział ról? Czy rodzina to miejsce, w którym moŜna zostać zrozumianym?),
– emocjonalnym (Jak czuję się w rodzinie? Jak w rodzinie czują się moi bliscy?),
– instrumentalnym (Jak rodzina radzi sobie z róŜnorodnymi zadaniami?
Jak rodzina radzi sobie w trudnych sytuacjach? Jak ja radzę sobie w rodzinie?).
Warto zauwaŜyć, Ŝe taki uogólniony obraz rodziny generacyjnej i zgod-ność poszczególnych członków co do danego schematu będą wywierać wpływ na projektowanie swojej przyszłości przez młodzieŜ i podejmowanie decyzji uwzględniających Ŝycie w rodzinie (przede wszystkim załoŜenie rodziny prokreacyjnej) bądź poza nią.
2. Poczucie rodzinnej koherencji jako istotny instrument w zakresie kształ-towania preferowanych sposobów radzenia sobie ze stresem oraz kształtowa-nia indywidualnego poczucia koherencji, zwłaszcza przez grupy nieposiada-jące stabilnego obrazu siebie oraz swoich moŜliwości, np. dzieci i młodzieŜ.
Stosunkowo silne FSOC będzie sprzyjać lepszej adaptacji do rozmaitych wy-magań środowiskowych, a zarazem poszukiwaniu wsparcia w wymagających tego sytuacjach. Wobec szeregu zjawisk dezorganizujących funkcjonowanie współczesnej rodziny naleŜy mieć świadomość, Ŝe niski poziom FSOC będzie miał przełoŜenie na słabe jednostkowe poczucie koherencji, co będzie skut-kować nieadaptatywnymi strategiami radzenia sobie, a tym samym moŜe wymagać pomocy i wsparcia w róŜnych obszarach Ŝycia społecznego.
3. Pomocy chętniej szukają i chętniej z niej korzystają osoby posiadające zasoby w postaci silnego SOC i silnego FSOC22. Niepokojące dla praktyków wsparcia powinno być zatem to, Ŝe osoby o słabym SOC, dla których rze-czywistość jest bardziej zagraŜająca i nieprzewidywalna, mogą nie poszuki-wać pomocy albo nie wierzyć w jej skuteczność. Kwestią otwartą, gdyŜ nie-rozstrzygniętą empirycznie, pozostaje poszukiwanie pomocy przez rodziny
_________________
21 C.M. Becker, M.A Glascoff, W.M Felts, Salutogenesis 30 Years Later: Where do we go from here?, „International Electronic Journal of Health Education” 2010, nr 13, s. 25–32.
22 L. Wickens, A.P Greeff, Sense of family…, dz. cyt.
Poczucie rodzinnej koherencji – pojęcie oraz implikacje psychopedagogiczne 81
o słabym FSOC. MoŜna tylko przypuszczać, Ŝe rodziny te mają problem juŜ z samym komunikowaniem potrzeby wsparcia z zewnątrz, stosują mało adaptacyjne metody radzenia sobie z kryzysami i – to juŜ spekulatywna hipoteza – częściej dochodzi w nich do ekstremalnych sytuacji, np. związa-nych ze stosowaniem przemocy jako sposobem radzenia sobie z poczuciem bezradności. Wydaje się więc, Ŝe w ramach systemu pomocy socjalnej dia-gnoza poczucia rodzinnej koherencji pozwoliłaby na poznanie potencjału rodziny w tym zakresie i związanych z nim moŜliwych następstw.
4. Poczucie rodzinnej koherencji mogłoby zostać wykorzystywane jako narzędzie diagnozujące stopień konsensusu rodzinnego w wybranych ukła-dach rodzinnych: między dziećmi i rodzicami (dotychczasowe badania wskazują na rozbieŜności w tym zakresie, zwłaszcza między rodzicami a ich nastoletnimi dziećmi)23 czy pomiędzy małŜonkami. Ten ostatni element wy-daje się istotny, szczególnie w dobie przedefiniowywania ról Ŝony/matki oraz męŜa/ojca24. FSOC mogłoby takŜe być narzędziem stosowanym w ba-daniach podłuŜnych, w których obserwowano by dynamikę związku25 na róŜnych etapach rozwoju rodziny. Badanie konsensusu rodzinnego mogłoby więc mieć zastosowanie w poradnictwie rodzinnym, w rodzinnych media-cjach oraz wspomagająco w terapii rodzinnej.
5. Ze względu na częściową niezaleŜność SOC i FSOC w sytuacji funk-cjonalnego niedomagania rodziny wzmacnianie indywidualnego poczucia koherencji u dzieci i młodzieŜy powinno być wyzwaniem dla środowisk opiekuńczych, wychowawczych, edukacyjnych, których spójne oddziały-wania powinny być zorientowane na tworzenie koherentnej wizji rzeczywi-stości swoich podopiecznych, wychowanków, uczniów26.