jej istota i zróŜnicowanie w doświadczeniu społecznym i kulturowym
3. Konsekwencje obecności i utrwalania się społecznego problemu rodzinnego
Identyfikacja i kwalifikacja społecznego problemu rodzinnego, a zwłasz-cza jego konsekwencji, zarówno w Polsce, jak i w wielu innych krajach i spo-łeczeństwach zaawansowanych w cywilizacyjnym rozwoju, ma przebieg dwutorowy, który wyraŜa ilościowe (kwalifikacja społeczna) i jakościowe nawarstwianie się wskazanych wyŜej przejawów (kwalifikacja ekspercka).
W pierwszym przypadku mamy do czynienia z codzienną reakcją spo-łeczną na oznaki, a zwłaszcza konsekwencje społecznego problemu rodzin-nego, które w róŜny sposób ujawniają się w doświadczeniu społecznym, co nie zawsze jest identyfikowane jako ich źródło. Reakcje te przybierają roz-maite formy w zaleŜności od tego, co w tym problemie jest nowe i co budzi tym samym niepokój, a nawet agresję, przekraczając społeczne doświadcze-nie w stanowieniu i chrodoświadcze-nieniu utrwalonych w nim wartości, a co po okresie negacji staje się powoli tolerowane i akceptowane, słuŜąc ochronie owych wartości bądź kreując ich zmienioną tym mechanizmem ewolucyjnym po-stać, formując nieznane dotąd i niepraktykowane formy lub strategie adap-tacyjne do nowych warunków i stworzone poprzez nie nowe postacie, nowe wzory owej wartości54. Z tego wynika jej często ambiwalentny charakter.
Reakcja społeczna na doświadczanie problemu rodzinnego w naszym społeczeństwie przybiera rozmaite formy – od uwzorowanych tradycją czy obyczajem (pomoc rodzinna, sąsiedzka), poprzez mniej lub bardziej utrwa-lone i zorganizowane działania na rzecz rodzin i ich członków (stowarzy-szenia, zrze(stowarzy-szenia, kościoły, fundacje, inicjatywy lokalne itp.), aŜ po codzien-ne, spontaniczne lub wywołane sytuacyjnie reakcje emocjonalne wyzwolone
_________________
Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007; J. Sztumski, Problem społeczny jako przedmiot badań, „Studia Socjologiczne” 1977, nr 3.
53 Nie podejmując dyskusji nad zasadnością owej kwalifikacji i uznając ją tym samym za trafną, trzeba mieć na uwadze równieŜ takie kwalifikacje owych zmian, które nadają im zna-miona wciąŜ aktualizujących się w doświadczeniu społecznym przejawów dynamiki Ŝycia społecznego w ogóle. Por. J. Urry, Socjologia mobilności, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009;
U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja refleksyjna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009;
A.R. Hochschild, Zarządzanie emocjami. Komercjalizacja ludzkich uczuć, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009; Z. Bauman, Zindywidualizowane społeczeństwo, GWP, Gdańsk 2008 i inne, w których wskazuje się na nie jako zwiastuny radykalnej zmiany społeczno-kulturowej zmie-rzającej do uformowania społeczeństwa postindustrialnego z jego alternatywnymi wobec tradycji rodzinnej rozwiązaniami strukturalno-funkcjonalnymi. Por. m.in. pracę N. Luhmana, Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, Nomos, Kraków 2007.
54 K. Slany, Związki konsensualne – nowa forma małŜeństwa?, „Problemy Rodziny” 1990, nr 3;
taŜ, Alternatywne formy Ŝycia małŜeńsko-rodzinnego…, dz. cyt.; M. Sikorska, Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko, WAiP, Warszawa 2009.
Odmiany współczesnego polskiego problemu rodzinnego 41
konkretnymi zdarzeniami, bywa, Ŝe tragicznymi w swoim wyrazie i skut-kach (wypadki, poŜary, powodzie, anomalie klimatyczne itp.)55.
W tego rodzaju reakcjach ujawnia się i utrwala w społeczeństwie pol-skim postawa tolerancji i akceptacji dla samotnego, zwłaszcza panieńskiego rodzicielstwa, które jeszcze przed półwieczem negatywnie etykietowało doświadczające je kobiety. Społeczny niepokój budzi natomiast macierzyń-stwo małoletnich kobiet, z wyjątkiem kobiet romskich i osób nielegalnie migrujących przez nasz kraj. Nie wzbudzają juŜ negatywnych emocji i reak-cji rodzinne związki partnerskie ani rodziny tworzone przez małŜeństwa cywilne, choć preferowane są rodziny inicjowane małŜeństwem konkorda-towym, mimo iŜ coraz częściej zawierane są one niefrasobliwie, stając się przedmiotem postępowania anulującego je przez kościelne władze kurialne.
Społeczną akceptację czy przyzwolenie zyskuje tym samym w społe-czeństwie macierzyńska opieka rodzicielska w sytuacji utraty nadziei na utworzenie lub kontynuację związku małŜeńskiego i rodzinności, ku czemu skłaniają się takŜe władze sądownicze podejmujące decyzje o stanowieniu opieki rodzicielskiej w rodzinach partnersko separowanych i rozwodzo-nych; ojcowska opieka stanowiona jest zaś jeszcze marginalnie i wyłącznie w warunkach wolnościowych56.
Toleruje się takŜe zaniedbanie, a nawet zaniechanie opieki nad dziećmi w wielu rodzinach heteroseksualnych, co skutkuje realnym zagroŜeniem ich egzystencji i demoralizacją obyczajową. Rejestruje się teŜ przypadki
związ-_________________
55 Warto zaznaczyć, Ŝe w początkach XXI wieku w Polsce zarejestrowało się ponad 36 tys.
stowarzyszeń i ponad 5 tys. fundacji, w sumie ponad 40 tys. organizacji non-profit, z których większość (około 60%) działa głównie na rzecz sportu i rekreacji, około 50% – na rzecz eduka-cji, około 30% – na rzecz osób niepełnosprawnych i tyle samo na rzecz kultury i sztuki (odsetki nie sumują się do 100, poniewaŜ organizacje mają róŜne profile działalności). Badania sonda-Ŝowe przeprowadzone na początku XXI wieku przez Stowarzyszenie Klon/Jawor, ustalające podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych, pokazały, Ŝe ponad 10% z nich nie ujaw-nia Ŝadnej działalności; Ŝe angaŜują one w sumie ponad 1,5 mln wolontariuszy, a ich najwięk-szym problemem jest pozyskiwanie środków finansowych na działalność uzasadniającą ich istnienie. J. Dąbrowska, M. Gumkowska, Kondycja sektora organizacji pozarządowych w Polsce w 2002 r., w: W stronę aktywnej polityki społecznej, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.
56 Kuriozalne są np. formułowane od czasu do czasu postulaty o ustanowienie czynnej opieki rodzicielskiej nad małymi dziećmi przez ojców odbywających karę pozbawienia wolno-ści, którym to przywilejem cieszą się osadzone w zakładach karnych kobiety, doświadczające tzw. aktywnego macierzyństwa. Zob. maszynopis pracy doktorskiej B. Skafiriak poświęconej opiece macierzyńskiej świadczonej przez osadzone w ZK w Krzywańcu kobiety: Kobiety prze-stępcze w rolach macierzyńskich w warunkach karnej izolacji więziennej, WSE UAM Poznań;
D. Ruszkiewicz, Realizacja funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie samotnego ojca, Wyd.
Adam Marszałek, Toruń 2005.
42 JERZY MODRZEWSKI,AGATA MATYSIAK-BŁASZCZYK
ków kazirodczych57, nakłaniania Ŝon i dzieci do uprawiania prostytucji58, zachowań agresywnych wobec dzieci i współmałŜonka, a takŜe uzaleŜnień od środków psychotropowych i alkoholu, z najgorszymi tego konsekwen-cjami opiekuńczo-wychowawczymi wobec dzieci59.
Zdecydowany społeczny sprzeciw wzbudzają natomiast starania o pod-jęcie i pełnienie takiej funkcji przez partnerskie związki homoseksualne, przybierające postać nieformalnych związków rodzinnych, w których nie odnotowano dotąd tego rodzaju zjawisk i sytuacji60.
Gwałty seksualne, a zwłaszcza ich konsekwencje macierzyńskie, jeśli nie są akceptowane, to przynajmniej tolerowane w naszym społeczeństwie, w którym poszkodowane kobiety obarcza się najczęściej współodpowie-dzialnością za tworzenie okoliczności czy sytuacji sprzyjających takim zda-rzeniom i prowokowanie męŜczyzn do takich zachowań. Powszechna jest więc w takich przypadkach odmowa wykonywania zabiegów aborcyjnych przez instytucje słuŜby zdrowia.
Aprobatę natomiast zyskują kobiety, które pozostając często w przed-wczesnym, a tym samym nieporadnym socjalnie i zagroŜonym obyczajowo związku małŜeńskim lub partnerskim61, wielokrotnie i najczęściej niefraso-bliwie rodzą i skazują swoje dzieci na chroniczną biedę i doświadczanie sytuacji zagraŜających ich Ŝyciu oraz nagannych obyczajowo, a nierzadko przestępczych wzorów zaspokajania potrzeb. Próby ograniczania władzy rodzicielskiej w rodzinach dysfunkcyjnych nie tylko nie rozwiązują tego problemu, lecz tworzą kolejny – organizowanie i funkcjonowanie zastępczej opieki rodzicielskiej62.
_________________
57 Problem ten porusza K. Marzec-Holka w monografii: Przemoc seksualna wobec dziecka.
Studium pedagogiczno-kryminologiczne, Impuls, Kraków 2011; M. Beisert, Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców, Scholar, Warszawa 2008; A. Pacewicz, O naduŜyciach seksualnych wobec dzieci, IZiT, Warszawa 1992.
58 W ramach badań terenowych dotyczących praktyk prostytucyjnych w Kołobrzegu M. Łukomska ustaliła, Ŝe w agencjach towarzyskich zatrudniają się głównie kobiety studiują-ce, które w okresie wakacyjnym gromadzą środki na pokrycie czesnego w uczelniach prywat-nych, oraz w znacznej liczbie kobiety pozostające w związkach małŜeńskich, tworzące legendę okresowego zatrudnienia w formie opieki nad osobami niepełnosprawnymi w Niemczech.
59 Literatura poświęcona przejawom i konsekwencjom problemu rodzinnego jest obszer-na, warto wspomnieć monografię E. Jarosz na temat rozmaitych form przemocy doświadcza-nej przez dzieci przede wszystkim w ich rodzinach. E. Jarosz, Ochrona dzieci przed krzywdze-niem…, dz. cyt.; Dzieciństwo – witraŜ…, dz. cyt.
60 P. Tomalski, Nietypowe rodziny…, dz. cyt.
61 L. Mościcka, Zjawiska patologiczne i dewiacyjne w małŜeństwach przedwcześnie zawartych, Wrocław 1981; taŜ, Czynniki dezintegrujące małŜeństwo i rodzinę, Wyd. Uniwersytetu Wrocław-skiego, Wrocław 1989.
62 Zob. przypis 28.
Odmiany współczesnego polskiego problemu rodzinnego 43
Jednocześnie podejmowane są w naszym kraju akcje i starania mające na celu formalny zakaz inicjowania ciąŜ metodą in vitro, uwaŜa się bowiem, Ŝe zastępuje ono naturalne praktyki seksualne w ich funkcji prenatalnej, a tym samym zagraŜa tradycyjnie stanowionej wartości Ŝycia rodzinnego – natu-ralnego rodzicielstwa uświęconego przez Kościół, mimo Ŝe słuŜą one wła-śnie osiąganiu wartości Ŝycia rodzinnego jako forma terapii dla małŜonków (partnerów) w sytuacji bezpłodności63.
Społeczeństwo bulwersują doniesienia o praktykowaniu przez dzieci i młodzieŜ swobodnego zachowania seksualnego czy grupowych zabaw sek-sualnych, które ze względu na konsekwencje wychowawcze, a takŜe biogra-ficzne (ciąŜa małoletnich kobiet, choroby, zagroŜenie demoralizacją, praktyki prostytucyjne jak w przypadku „galerianek”), są przedmiotem troski nie tyle ich rodzin pochodzenia, ile instytucji edukacyjnej, jaką jest szkoła. Tymczasem to ona właśnie ujawnia kłopoty z realizacją treści przedmiotów słuŜących przygotowaniu młodzieŜy do Ŝycia w rodzinie i związków partnerskich, naj-częściej z niej rezygnując pod naciskiem rodzin uczniów oraz katechetów.
To tylko kilka przykładów reakcji społecznej na pojawiające się w na-szym społeczeństwie oznaki problemu rodzinnego. Pomijamy bowiem nie-zwykle bolesny i narastający problem pozbawionych opieki i zabezpieczenia emerytalnego czy rentowego osób starszych, przewlekle i terminalnie chorych, rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi (np. z zespołem Downa), bezdomnych bądź zagroŜonych eksmisją, osób pozbawionych nadziei na pokonanie doświadczanego niedostatku, popadających juŜ w wymiarze pokoleniowym w spiralę biedy i zadłuŜenia64. Mamy tu równieŜ na uwadze los osób i rodzin zaleŜnych od instytucji pomocy społecznej i gestów filan-tropii, osób i rodzin uwolnionych z zakładów penitencjarnych i szpitali czy ośrodków psychiatrycznych, wędrujących nielegalnie z rodzinami poprzez kraje i wreszcie – co jest szczególnie bolesnym doświadczeniem pokolenio-wym – niechcianych i niepotrzebnych na rynku pracy65.
_________________
63 Etyczne aspekty zapłodnienia in vitro, CBOS, Warszawa 2010; J. Habermas, Przyszłość natu-ry ludzkiej. Czy zmierzamy do eugeniki liberalnej?, Scholar, Warszawa 2003.
64 Bieda na wsi na tle globalnych przemian społeczno-gospodarczych w Polsce. Socjologiczne, eko-nomiczne i polityczne aspekty problemu, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, E. Kośmicki, H. Janu-szek, Wyd. Akademii Rolniczej, Poznań 2001; A. Karwacki, Błędne koło. Reprodukcja kultury podklasy społecznej, Wyd. UMK, Toruń 2006; M. Oliwa-Ciesielska, Piętno nieprzypisania, Wyd.
Naukowe UAM, Poznań 2004; K. Król, śebractwo we współczesnej Polsce jako kwestia społeczna, IBIS, Konin 2010; I. Kaźmierczak-KałuŜna, Rodzina a proces dziedziczenia biedy, w: Rodzina i mikrostruktury społeczne w socjologicznym lustrze, red. A. Wachowiak, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2007; Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce, red. R. Szarfenberg, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2010; L. Miś, M. NóŜka, M. Smagacz-Poziemska, Nasze problemy. Bieda i bezrobocie…, dz. cyt.
65 MałŜeństwo i rodzina w ponowoczesności…, dz. cyt.; Pomoc – wsparcie społeczne – poradnic-two, red. M. Piorunek, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010; K. Szafraniec, Młodzi 2011…,
44 JERZY MODRZEWSKI,AGATA MATYSIAK-BŁASZCZYK