Typologia rodzin w kryzysie

KaŜdą rodzinę cechuje stabilność i toŜsamość, a równocześnie jest ona układem podlegającym rozwojowi i zmianom, gdyŜ stanowi strukturę dy-namiczną²⁰. W sytuacji zewnętrznego wydarzenia lub wewnętrznych naci-sków, które burzą równowagę, członkowie rodziny dąŜą do zachowania stabilności. JeŜeli okoliczności są nadmiernie obciąŜające, przystosowują się oni do nowej sytuacji, dokonując jedynie niewielkich zmian. Wobec powaŜ-nych sytuacji i wymagań jest to jednak niewystarczające. Rodzina (poszcze-gólni jej członkowie: dorośli i dzieci) musi wówczas przeprowadzić powaŜ-ne zmiany, tak wewnątrz siebie, jak i w swoich relacjach ze światem zewnętrznym.

Gdy trudności są powaŜniejsze i liczniejsze, wymagają bardziej grun-townych zmian w systemie rodzinnym. JeŜeli rodzinie nie udaje się przy-wrócić równowagi, rozwija się kryzys. Kryzys w rodzinie jest przejściową dezorganizacją systemu, wymagającą wprowadzenia zmian w celu przy-wrócenia stabilności i równowagi wewnątrzrodzinnej. Zmiany te dotyczą reguł i wzorców interakcji, pełnionych ról i struktury rodziny.

Marilyn A. McCubbin i Hamilton I. McCubbin²¹ przedstawili typologię rodzin oraz te ich właściwości, które ułatwiają jej radzenie sobie z sytuacją kryzysową. WyróŜnili trzy typy (a w ich ramach modele) rodzin: regenera-cyjny, spręŜysty i rytmiczny²².

Typ rodzin regeneracyjnych opiera się na wymiarach spójności i wy-trwałości rodziny, od których zaleŜy utrzymanie jej integralności, konieczne do przezwycięŜenia kryzysu. Spójność (coherence) określa znaczenie, jakie rodzina przypisuje akceptacji, lojalności, godności, wierze, zaufaniu i sza-cunkowi, wspólnym wartościom. Wytrwałość rodziny (family hardiness) określa jej wewnętrzną trwałość oraz takie zasady, jak poczucie panowania nad wydarzeniami, poczucie celowości podejmowanych działań i otwarcie

_________________

19 B.M. Nowak, Rodzina w kryzysie…, dz. cyt., s. 46.

20 E. Leśniak, A. Dobrzyńska-Mesterhazy, Rodziny w kryzysie – diagnoza i interwencja kryzy-sowa, w: Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Poradnik dla pracowników socjalnych, red.

W. Badura-Madej, Interart, Warszawa 1996.

21 M.A. McCubbin, H.I. McCubbin, Theoretical orientations to Family Stress and Coping, w: Treating Stress in Families, dz. cyt., s. 44–63.

22 Za: E. Leśniak, A. Dobrzyńska-Mesterhazy, Rodziny w kryzysie…, dz. cyt., s. 91–94.

Rodzina w sytuacji kryzysu. Strategie pomocy i wsparcia 61

się na nowe doświadczenia. W typie regeneracyjnym moŜna wyróŜnić czte-ry modele systemów rodzinnych:

– rodziny podatne (vulnerable families) charakteryzują się niskim pozio-mem spójności i wytrzymałości. W sytuacji kryzysu członkowie takich rodzin reagują zdenerwowaniem, obwiniają się nawzajem, przejawiają wobec siebie mniej troski, zrozumienia i lojalności. Mają mniejsze po-czucie celu Ŝycia i czują się mniej doceniani, uwaŜają, Ŝe nie panują nad wydarzeniami. Przeciwności traktują jako nieszczęśliwe przypadki lub przejaw pecha, obwiniają się za niepowodzenia. W efekcie rodziny po-datne są z siebie mniej zadowolone, a ich członkowie nie zachęcają się nawzajem do aktywności i szukania rozwiązań;

– rodziny bezpieczne (secure families) to rodziny o niskim poziomie spój-ności i wysokim stopniu wytrzymałości. Podobnie jak w przypadku rodzin podatnych, członkowie rodzin bezpiecznych reagują na prze-ciwności Ŝyciowe zdenerwowaniem, obwinianiem innych itp. Jednak główną ich siłą jest duŜa wytrzymałość, co oznacza, Ŝe mają poczucie celu, zdolność planowania i czują się doceniani. UwaŜają, Ŝe panują nad sytuacją, mogą na nią wpływać, nie są jedynie ofiarami wydarzeń Ŝyciowych. Rodziny bezpieczne są zatem aktywne, ale jej członkowie nie wspierają się w obliczu kryzysu;

– rodziny trwałe (durable families) to rodziny o wysokim poziomie spój-ności i niskim poziomie wytrzymałości. Podobnie jak rodziny podatne, mają niskie poczucie celu Ŝycia i panowania nad sytuacjami, są mało aktywne. Mają natomiast pozytywny stosunek do siebie, radzą sobie przez okazywanie zaufania, szacunku, zachowanie spokoju i emocjo-nalnej stabilności;

– rodziny regeneracyjne (regenerative families) to rodziny o wysokim po-ziomie spójności i wytrzymałości. Radzą sobie z problemami przez podtrzymywanie zaufania i szacunku oraz zachowanie stabilności i spokoju. Mają poczucie celu i sensu Ŝycia, uwaŜają, Ŝe panują nad sy-tuacją, mogą wpływać na złe i dobre rzeczy, które je spotykają.

Typ rodzin spręŜystych opiera się na wymiarach więzi i elastyczności rodziny, potrzebnych do przeprowadzenia zmian i utrzymania jedności.

Wymiar więzi (bonding) definiuje się jako stopień, w jakim członkowie ro-dziny są ze sobą związani emocjonalnie. Wyznacznikami więzi są: pragnie-nie jej utrzymania, otwartość w omawianiu problemów, poczucie bliskości wśród członków rodziny, wspólne wykonywanie pewnych czynności. Wy-miar elastyczności (flexibility) definiuje się jako stopień, w jakim rodzina jest w stanie zmienić swe reguły, granice i pełnione role w odpowiedzi na kry-tyczne wydarzenia. Elastyczność zakłada otwarty wzorzec komunikacji, gotowość do kompromisu, moŜliwość przejmowania obowiązków, aktywne

62 ^{BOśENA MATYJAS}

uczestniczenie w podejmowaniu decyzji. MoŜna wyróŜnić cztery modele tego typu rodzin:

– rodziny kruche (fragile families) to rodziny o niskim poziomie więzi i niskim poziomie elastyczności. Ich członkowie rzadko polegają na ro-dzinie, unikają siebie nawzajem, mają kłopoty z wykonywaniem pew-nych czynności w ramach rodziny. Rodziny te są oporne na kompro-mis, mają utrwalone wzorce postępowania, nie mają doświadczenia w przejmowaniu obowiązków innych członków rodziny i nie włączają wszystkich członków rodziny w podejmowanie waŜnych decyzji;

– rodziny związane (bondem families) to rodziny o wysokim poziomie więzi i niskim poziomie elastyczności. Ich główną siłą jest poczucie wewnętrznej jedności i umiejętność współdziałania. Podobnie jednak jak rodziny kruche są niechętne kompromisom, mają utrwalone, sztywne wzorce postępowania. Ich radzenie sobie z kryzysem opiera się na poczuciu jedności i wspólnoty, a takŜe na niechęci do zmian;

– rodziny giętkie (pliant families) to rodziny o niskim poziomie więzi i wysokim poziomie elastyczności. Ich siła leŜy w zdolności do zmiany.

Wiedzą, czego chcą, mają wpływ na decyzje, są zdolne do kompromi-su, mogą przesuwać obowiązki w ramach rodziny, ale – podobnie jak rodziny kruche – mają ograniczone poczucie więzi rodzinnych, chętnie odwołują się do osób spoza rodziny;

– rodziny spręŜyste (resilient families) to rodziny o wysokim poziomie więzi i elastyczności. Ich siłą jest zdolność do zmiany i poczucie we-wnętrznej jedności. Ich członkowie polegają na wzajemnym zrozumie-niu i wsparciu, czują się bliscy, chętnie współdziałają i potrafią wpro-wadzać zmiany w systemie rodzinnym.

Typ rodzin rytmicznych oparty jest na wymiarach wspólnie spędzanego czasu (family time and routines) i znaczenia, jakie się temu przypisuje (valuing family time and routines). Wspólne codzienne działania słuŜą podtrzymywa-niu wspólnoty w stosunkach rodzice – dzieci, rodzina – krewni, mąŜ – Ŝona.

Razem spędzany czas daje przewidywalny schemat Ŝycia rodzinnego. MoŜ-na tu wyodrębnić cztery modele rodzin:

– rodziny bezwzorcowe (unpattemed families) to rodziny o niskim pozio-mie wspólnie spędzanego czasu i niskim poziopozio-mie znaczenia, jakie się temu przypisuje. Członkowie tych rodzin spędzają ze sobą mało czasu i nie cenią go wysoko;

– rodziny intencjonalne (intentional families) to rodziny, których człon-kowie spędzają wspólnie niewiele czasu, choć nadają mu duŜe znacze-nie. Rodziny te przejawiają chęć bycia razem, mają jednak pewne opo-ry i nie są zdolne do spotykania się z minimalną choćby regularnością;

Rodzina w sytuacji kryzysu. Strategie pomocy i wsparcia 63

– rodziny ustrukturowane (structuralized families) to te, które kładą duŜy nacisk na wspólne spędzanie czasu, ale nisko to cenią. AngaŜują się we wspólne spędzanie czasu, czują jednak niechęć przed uznaniem bycia razem za poŜądaną wartość;

– rodziny rytmiczne (rhythmic families) to rodziny, które kładą nacisk na wspólne spędzanie czasu i wysoko to sobie cenią. Wspólnie spędzany czas ma dla nich duŜą wartość, wzmacnia rodzinną wspólnotę, pozwa-la na przewidywalność rytmu Ŝycia rodziny.

Typologia ta, co warto podkreślić, stanowi podstawę pomocy rodzinie, tj. podejmowania działań socjalnych na rzecz rodziny. Efektywność owych działań w duŜej mierze będzie uzaleŜniona od trafności opisu kryzysu w rodzinie i umiejętności poszukiwania tych zmiennych środowiska ro-dzinnego, które przyczyniają się do łagodzenia skutków kryzysu bądź jego przezwycięŜania²³. Zgodnie z przedstawioną wyŜej typologią rodzin M.A. McCubbin i H.I. McCubbina²⁴ reakcja kryzysowa rodziny (w tym takŜe moŜliwości jej przezwycięŜania) zaleŜą od:

– czynników wywołujących kryzys (wydarzeń powodujących zmiany systemu rodzinnego),

– poziomu zdolności regeneracyjnych rodziny,

– typu rodziny (wzorców zachowań, typów więzi, cech systemu rodzin-nego),

– mocnych stron rodziny (jej zasobów adaptacyjnych), – wsparcia ze strony przyjaciół i społeczności,

– oceny indywidualnej, dokonywanej przez kaŜdego z członków rodziny, – sposobów rozwiązywania problemów i radzenia sobie w trudnych

sy-tuacjach²⁵.

Profesjonalna pomoc rodzinie będzie polegać nie tylko na trafnej dia-gnozie, ale i na dostosowaniu terapii rodzinnej do konkretnej reakcji rodziny na wydarzenia kryzysowe. Przez rozpoznanie natury trudności (kryzysu) ro-zumie się ustalenie, czy jest on rozwojowy, indywidualny, czy endogenny²⁶.