Potrzeby rodzin wiejskich w zakresie pomocy psychopedagogicznej
4. MoŜliwe rozwiązania
Pomoc psychologiczno-pedagogiczna i socjalna najbardziej potrzebna jest rodzinom z terenów wiejskich o niskim kapitale społeczno-kulturowym.
Aby zintensyfikować ich wsparcie, konieczne jest skoordynowanie działań
_________________
37 TamŜe.
38 Edukacja małych dzieci…, dz. cyt., s. 82.
39 TamŜe, s. 55.
186 KATARZYNA PALKA
wielu instytucji róŜnego szczebla, począwszy od centralnych, a skończyw-szy na lokalnych. Niezbędne jest opracowanie i wdroŜenie długofalowych strategii działań na rzecz mieszkańców z terenów wiejskich. WaŜne jest za-równo zapewnienie dostępu do instytucji świadczących określoną pomoc i wsparcie, jak i zachęcanie, motywowanie mieszkańców wsi do korzystania z ich oferty. Jest to wyzwanie dla lokalnych władz samorządowych, organi-zacji pozarządowych, a takŜe róŜnych instytucji lokalnych, np. przedszkoli, szkół, świetlic środowiskowych i innych placówek oświatowo-kulturalnych i socjalnych. Do realizacji działań wspierających rodziny niezbędne są środki finansowe, które mogą pochodzić z róŜnych źródeł: z budŜetu państwa, z funduszy unijnych, od organizacji pozarządowych czy nawet od prywat-nych sponsorów. Niezwykle waŜna jest takŜe otwartość instytucji na nowe działania i umiejętność podejmowania współpracy.
Zdaniem BoŜeny Kołaczek ograniczanie wpływu pochodzenia i statusu rodziny na szanse edukacyjne młodego pokolenia następuje poprzez wy-równawczy system pozarodzinnych instytucji inwestujących w człowieka, przede wszystkim poprzez: powszechną terytorialnie i ekonomicznie do-stępność placówek szkolnictwa, wyrównane warunki jego funkcjonowania, system świadczeń rzeczowych i pienięŜnych oraz innych mechanizmów ekonomicznego wsparcia dla rodzin kształcących dzieci, system stypendiów i poŜyczek dla studentów oraz system dotacji i subwencji państwa dla szkół w celu zmniejszania udziału rodziny w kosztach nauki40.
Uzasadnione jest takŜe zwiększenie wsparcia socjalnego dla rodzin z te-renów wiejskich, zwłaszcza dla ich dzieci, dzięki czemu moŜliwe będzie zniwelowanie jednej z największych barier w dostępie do edukacji – bariery ekonomicznej. Stypendia, z których mogą korzystać dzieci z rodzin najuboŜ-szych, są niewątpliwie potrzebne, ale ich wysokość wciąŜ jest niewystarcza-jąca na pokrycie najwaŜniejszych potrzeb. Pewnym rodzajem wsparcia są róŜne programy Ministerstwa Edukacji Narodowej, takie jak ,,Wyprawka szkolna”, ,,Szklanka mleka” czy ,,Owoce w szkole”. RównieŜ fundusze eu-ropejskie otwierają przed instytucjami publicznymi i pozarządowymi dzia-łającymi w gminach wiejskich moŜliwość pozyskania środków na działal-ność na rzecz dzieci i ich rodziców.
PoniŜej przedstawiono propozycje działań kierowanych do władz samo-rządowych, organizacji pozarządowych i szkół, które mogą posłuŜyć jako przykład dobrych praktyk w zakresie organizowania pomocy psychologicz-no-pedagogicznej i socjalnej na terenach wiejskich.
_________________
40 B. Kołaczek, Inwestycje w młode pokolenie i zasada równych szans w polityce rodzinnej i edu-kacyjnej, ,,Polityka Społeczna” 2007, nr 8, s. 34.
Potrzeby rodzin wiejskich w zakresie pomocy psychopedagogicznej i socjalnej 187
W zakresie działań władz samorządowych gminy warto:
– wpisać do strategii rozwoju gminy działania dotyczące wspierania rozwo-ju małych dzieci poprzez organizowanie opieki przedszkolnej i innych form zajęć dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, wykorzystując maksymalnie infrastrukturę na terenie gminy (szkołę, świetlicę, biblio-tekę itp.);
– zadbać o zapewnienie dostępu do pomocy specjalistów na terenie gmi-ny: pedagoga, psychologa, logopedy;
– zadbać o ofertę zajęć dla rodziców, np. szkolenia, warsztaty podnoszą-ce umiejętności wychowawcze;
– objąć edukacją przedszkolną większą liczbę dzieci 3–5 letnich;
– częściej podejmować współpracę z organizacjami pozarządowymi;
– maksymalnie wykorzystywać moŜliwości dofinansowania działań edu-kacyjnych dla dzieci i rodziców ze środków unijnych;
– docierać z pomocą socjalną do rodzin w trudnej sytuacji materialnej poprzez stypendia, zapomogi losowe, darmowe posiłki, poniewaŜ nie wszystkie rodziny zgłaszają się po pomoc;
– aktywnie poszukiwać środków finansowych dla dzieci z rodzin najuboŜszych, korzystając z róŜnych źródeł: środków z budŜetu pań-stwa, funduszy unijnych, organizacji pozarządowych, kościoła, pry-watnych sponsorów;
Organizacje pozarządowe mogą:
– przygotować ciekawą ofertę programową dla dzieci, młodzieŜy i ich rodziców;
– pomagać rodzicom w organizowaniu zajęć dla dzieci;
– przygotowywać młodych wolontariuszy do prowadzenia zajęć z dzieć-mi i rodzicadzieć-mi;
– docierać ze swoją ofertą bezpośrednio do szkół, zwłaszcza tych poło-Ŝonych peryferyjnie, w duŜej odległości od miasta.
Propozycje dla szkół:
– wychodzenie z ciekawą ofertą dla rodziców, organizowanie szkoleń, warsztatów, spotkań ze specjalistami;
– współpraca z lokalnymi stowarzyszeniami, organizacjami pozarządo-wymi i większe zaangaŜowanie w pozyskiwanie środków unijnych na działania wspierające zwłaszcza rodziny o niskim kapitale społeczno- -kulturowym;
– wykorzystywanie szkoły do organizowania róŜnych form kształcenia ustawicznego;
– doskonalenie nauczycieli nie tylko w zakresie nowych metod pracy z dziećmi, ale równieŜ zdobywania umiejętności partnerskiej współ-pracy z rodzicami i animacji szeroko pojętego środowiska lokalnego.
188 KATARZYNA PALKA
Zintensyfikowanie kontaktów nauczyciel – rodzic oraz właściwa ich ja-kość pomoŜe zwiększyć pedagogiczną świadomość rodziców. Aby to osią-gnąć, warto zadbać o partnerskie relacje między nauczycielami a rodzicami i pozwolić rodzicom współdecydować o edukacji dzieci. Relacje między nauczycielami a rodzicami zbyt często ograniczają się niestety do komuni-kowania o sukcesach i poraŜkach uczniów, a rodzice odpowiedzialność za kwestię edukacji dzieci przerzucają na szkołę.
Podsumowanie
Uwarunkowania rodzinne odgrywają waŜną rolę w kształtowaniu aspira-cji edukacyjnych dzieci i młodzieŜy oraz determinują ich szanse edukacyjne, a co za tym idzie – równieŜ szanse Ŝyciowe. Te rodziny ze środowiska wiej-skiego, które cechują się niskim kapitałem społeczno-kulturowym, potrzebują wsparcia nie tylko socjalnego, ale równieŜ psychologiczno-pedagogicznego.
Na wielu terenach wiejskich ze względu na kumulację niekorzystnych zja-wisk, takich jak: mało aktywny rynek pracy, duŜe wskaźniki jawnego bądź ukrytego bezrobocia, niskie dochody, słaba infrastruktura i mało skuteczna w pokonywaniu ograniczeń środowiska szkoła, zapotrzebowanie na pomoc jest większe niŜ w mieście, ale jej dostępność jest niestety ograniczona.
W środowisku wiejskim pomoc psychologiczno-pedagogiczna nadal jest niewystarczająca. Nie chodzi tu tylko o niewielką liczbę poradni specjali-stycznych, ale równieŜ o utrudniony dostęp do takich placówek, jak: Ŝłobki, przedszkola, szkoły. Brak tych instytucji w najbliŜszym miejscu zamieszka-nia powoduje, Ŝe zmniejsza się częstotliwość kontaktów rodziców z zatrud-nioną tam kadrą specjalistów. Często jedyną instytucją bliską mieszkańcom, mogącą zaoferować pomoc pedagogiczną, psychologiczną i częściowo so-cjalną, jest szkoła, która pełni równieŜ funkcję kompensacyjną. To na niej głównie spoczywa cięŜar wyrównywania szans edukacyjnych dzieci z ro-dzin o niskim kapitale społeczno-kulturowym.
Jak wskazuje literatura przedmiotu i własny ogląd rzeczywistości, szko-ły mają problemy z realizacją niektórych zadań, mianowicie:
– funkcja dydaktyczna dominuje nad wychowawczą, opiekuńczą;
– nie wszystkie szkoły w środowisku pozbawionym anonimowości dzia-łają z uwzględnieniem zasad dyskrecji w procesie pomocy dzieciom z rodzin najuboŜszych, co wtórnie przyczynia się do naznaczania uczniów;
– brakuje systemowych rozwiązań problemu ubóstwa w szkole, najczę-ściej bazuje się na indywidualnej wraŜliwości nauczycieli, a podejmo-wane działania mają charakter doraźny;
Potrzeby rodzin wiejskich w zakresie pomocy psychopedagogicznej i socjalnej 189
– brakuje dbałości o dobrą współpracę między rodzicami a szkołą, kon-takty rodzic – nauczyciel są zbyt rzadkie, a oferta pomocy psycholo-giczno-pedagogicznej skromna;
– wiele szkół, zwłaszcza na terenach wiejskich, nie wykorzystuje dosta-tecznie potencjału kryjącego się w otoczeniu społecznym, nie potrafi nawiązać współpracy z innymi instytucjami lokalnymi, a takŜe z orga-nizacjami pozarządowymi.
Trzeba jednak zaznaczyć, Ŝe ten obraz funkcjonowania szkół nie odnosi się do wszystkich terenów wiejskich. Są równieŜ chlubne wyjątki – takie miej-sca i takie szkoły wiejskie, w których dzięki środkom unijnym zorganizowano bogatą ofertę zajęć nie tylko dla dzieci, ale równieŜ dla ich rodziców, udało się ponadto zorganizować oddział przedszkolny i wyposaŜyć placówkę w pomo-ce dydaktyczne. Szkoły te stanowią swoiste pomo-centra kulturalno-oświatowe dla całej społeczności lokalnej. Zarówno dyrekcja, jak i kadra pedagogiczna szko-ły dbają o właściwą współpracę z rodzicami, a takŜe z organizacjami lokal-nymi, pozarządowymi oraz władzami samorządowymi.
Niezwykle waŜna w zapewnieniu odpowiedniej pomocy psychologicz-no-pedagogicznej i socjalnej mieszkańcom lokalnej społeczności jest współ-praca pomiędzy instytucjami i wychodzenie naprzeciw potrzebom nie tylko dzieci, ale całych rodzin. Zdaniem Wielisławy Warzywody-Kruszyńskiej:
Konieczne jest zintegrowanie działań wszystkich słuŜb społecznych, zmierzające do przeciwdziałania biedzie dzieci. Zarówno na szczeblu lokalnym, jak i cen-tralnym wyraźnie brakuje holistycznego podejścia. Nie wiadomo, do kompeten-cji jakiej instytukompeten-cji naleŜą dzieci. Jeśli są w instytucjach opiekuńczo-wychowaw-czych, naleŜą do pomocy społecznej, a jeśli są w rodzinie, naleŜą do rodziny i do szkoły. Gdy dziecko sprawia trudności wychowawcze, naleŜy jeszcze do kurato-ra i sądu. A tak napkurato-rawdę dzieci biedne są niczyje41.
W przypadku dzieci z zagroŜonych środowisk konieczne są działania wykraczające poza rutynową aktywność pracowników słuŜb społecznych, w tym nauczycieli. Wsparcie dzieci i młodzieŜy, które moŜe przełoŜyć się na lepsze osiągnięcia szkolne, musi opierać się na holistycznym podejściu. Ko-nieczne jest podnoszenie samooceny dziecka i oddziaływanie na jego rozwój emocjonalny. Sojusznikiem szkoły mogą być organizacje pozarządowe i inne słuŜby społeczne. W enklawach biedy potrzebne jest zaś tworzenie partner-stwa na rzecz wspierania dzieci i młodzieŜy42.
_________________
41 W. Warzywoda-Kruszyńska, Dzieci Ŝyjące w biedzie – dzieci krzywdzone, ,,Dziecko Krzywdzone” 2008, nr 2, s. 23.
42 W. Warzywoda-Kruszyńska, Edukacja – remedium na biedę?, http://waloryzacja.llp.org.pl/
sites/waloryzacja.llp.org.pl/files/Wielis%C5%82awa_W_K_bieda%20a%20edukacja.pdf [dostęp:
16.07.2012].
190 KATARZYNA PALKA
LITERATURA
Aspiracje i motywacje edukacyjne Polaków w latach 1993–2009. Komunikat z badań, CBOS, Warsza-wa 2009.
Borowicz R., Nierówności społeczne w dostępie do wykształcenia. Casus Suwalszczyzny, Wszechnica Mazurska, Olecko 2000.
Czerepaniak-Walczak M., Daleko… od szansy, PoNaD, Szczecin 1999.
Diagnoza społeczna 2011, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2011.
Domalewski J., Drogi szkolne młodzieŜy miejskiej i wiejskiej – uwarunkowania i konsekwencje, „Rocz-nik Lubuski” t. 34, cz. I, red. E. Narkiewicz-Niedbalec, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 2008.
Domalewski J., Szanse edukacyjne na obszarach wiejskich – głos w debacie, w: Potencjał obszarów wiejskich szansą rozwoju, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Biuletyn Forum Debaty Publicznej, 2011, nr 6, http://www.prezydent.pl/dialog/fdp/potencjal-obszarow-wiejskich-szansa-rozwoju [dostęp: 15.03.2012].
Edukacja małych dzieci. Standardy, bariery, szanse, red. A. Giza, Fundacja Rozwoju Dzieci im.
J.A. Komeńskiego, Warszawa 2010.
Grupy zabawowe dla dzieci i rodziców, Fundacja Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego, http://www.
frd.org.pl/programy/aktualne/grupy_zabawowe_dla_dzieci_i_rodzicow [dostęp: 10.09.
2012].
Gutkowska K., Wybrane problemy rodzin wiejskich w Polsce, SGGW, Warszawa 2000.
Informacja Rządu na temat realizacji zadań związanych z dystrybucją pomocy społecznej przez szkoły i socjalnej funkcji szkoły, http://www.men.gov.pl/images/stories/pdf1/
informacja%20rzadu.pdf [dostęp: 15.10.2012].
Kołaczek B., Inwestycje w młode pokolenie i zasada równych szans w polityce rodzinnej i edukacyjnej, ,,Polityka Społeczna” 2007, nr 8.
Kozakiewicz M., Bariery awansu poprzez wykształcenie, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1973.
Kwieciński Z., Drogi szkolne młodzieŜy a środowisko, WSiP, Warszawa 1980.
Obszary wiejskie w Polsce, GUS, Warszawa – Olsztyn 2011.
Ogrodzińska T., Małe dziecko na wsi. Edukacja jako sposób wyrównywania szans Ŝyciowych lub po-rozmawiajmy o dobrym dzieciństwie, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2004, http//www.
fww.org.pl [dostęp: 11.02.2012].
Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2010/2011, GUS, Warszawa 2011, www.stat.gov.pl/cps/
rde/xbcr/gus/e_oswiata_i_wychowanie_2010-2011 [dostęp: 16.07.2012].
Palka K., Uwarunkowania aspiracji Ŝyciowych uczniów gimnazjów wiejskich i miejskich, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2010.
Pilch T., Szanse edukacyjne na obszarach wiejskich, w: Potencjał obszarów wiejskich szansą rozwoju, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Biuletyn Forum Debaty Publicznej, 2011, nr 6, http://www.prezydent.pl/dialog/fdp/potencjal-obszarow-wiejskich-szansa-rozwoju [dostęp: 15.03.2012].
Polska 2011, s. 147, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Ewaluacja_i_analizy/Raporty_
o rozwoju/Raporty_krajowe/Documents/Polska_2011_Gospodarka_Spoleczenstwo_Regio
Potrzeby rodzin wiejskich w zakresie pomocy psychopedagogicznej i socjalnej 191
Szanse edukacyjne na obszarach wiejskich, GUS, w: Potencjał obszarów wiejskich szansą rozwoju, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Biuletyn Forum Debaty Publicznej, 2011, nr 6, http://www.prezydent.pl/dialog/fdp/potencjal-obszarow-wiejskich-szansa-rozwoju [dostęp: 15.03.2012].
Szymański M., W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w Polsce, Wyd. Naukowe Aka-demii Pedagogicznej, Kraków 2004.
Tarkowska E., Szkoła wobec ubóstwa i wykluczenia społecznego, w: Dzieci i młodzieŜ – bariery i szanse rozwojowe, materiały z konferencji zorganizowanej przez Rzecznika Praw Dziecka i Uni-wersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 31 maja 2006 r., Biuro Rzeczni-ka Praw DziecRzeczni-ka, Warszawa 2006.
Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego
„Pomoc państwa w zakresie doŜywiania”, Dz.U. nr 225, poz. 1487.
Warzywoda-Kruszyńska W., Dzieci Ŝyjące w biedzie – dzieci krzywdzone, ,,Dziecko Krzywdzone”
2008, nr 2.
Warzywoda-Kruszyńska W., Edukacja – remedium na biedę?, http://waloryzacja.llp.org.pl/sites/
waloryzacja.llp.org.pl/files/Wielis%C5%82awa_W_K_bieda%20a%20edukacja.pdf [dostęp:
16.07.2012].
Wydatki rodziców na edukację dzieci. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa 2010.
192 MAŁGORZATA CICZKOWSKA-GIEDZIUN
Asystent rodziny w pracy z rodzinami z wieloma problemami 193