Ekologiczny model odporności psychicznej

Współcześnie obserwuje się warty odnotowania trend w poradnictwie rodzinnym, polegający na tym, Ŝe konstruowane modele wyjaśniające przy-czyny zaburzonego zachowania coraz częściej mają charakter zintegrowany.

Wprawdzie pełna i wszechstronna integracja teoretyczna, która uzyska-łaby jednomyślne poparcie, jeszcze się nie pojawiła, moŜna jednak dostrzec pewne oznaki tego, Ŝe współczesne próby teoretycznej integracji oddziały-wań psychopedagogicznych są sensowne i wskazane. Aby odpowiedzieć na pytanie, dlaczego niektóre młode osoby przejawiają problemowe zachowa-nia, a inne nie, mimo pozostawania w trudnych warunkach wychowaw-czych, posłuŜę się ekologicznym modelem odporności psychicznej. Modele ekologiczne pozwalają na projektowanie rozwiązań profilaktycznych i ko-rekcyjnych w środowisku dziecka. Ich efektywność jest weryfikowana w ramach badań eksperymentalnych⁴. Na podstawie takiego modelu moŜna

_________________

2 R. Carson, J. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń, GWP, Gdańsk 2003.

3 A. Masten, K. Best, N. Garmezy, Resilience and development: Contributions from the study of children who overcome adversity, „Development and Psychopatology” 1990, nr 2, s. 425–444.

4 B. Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieŜy, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 64.

MoŜliwości wykorzystania koncepcji odporności psychicznej w poradnictwie rodzinnym 133

określić praktyczne zalecenia dotyczące podejmowania interwencji profilak-tycznych wobec młodych ludzi.

Koncepcja ekologiczna traktuje środowisko w sposób całościowy, a nie w kategoriach pojedynczych bodźców, jak ma to miejsce w behawioryzmie.

Odnosi się do interakcji między jednostką a jej otoczeniem i tłumaczy wy-stępowanie zachowań problemowych wadliwym powiązaniem nieletniego z zewnętrznym kontekstem, w którym pozostaje⁵. W związku z tym oddzia-ływania psychokorekcyjne powinny być nakierowane na osobę nieletniego, na kontekst środowiskowy, w jakim pozostaje, lub na oba elementy równo-cześnie. W perspektywie ekologicznej związki nieletniego ze środowiskiem najlepiej badać w naturalnym środowisku, gdyŜ wszystkie aspekty jego funkcjonowania podlegają wpływom środowiska. Jako naturalne środowi-sko rozumie się nie środowiśrodowi-sko przyrodnicze, lecz to, w którym nieletni stale przebywa. Taki sposób myślenia o funkcjonowaniu człowieka i meto-dologii badań jest typowy dla ekologów koncentrujących swą uwagę na ekosystemie. Bronisław Urban definiuje ekosystem jako zespół oŜywionych i nieoŜywionych komponentów wzajemnie powiązanych i istniejących w określonym czasie i przestrzeni⁶. Podejście ekologiczne uwzględnia takŜe elementy środowiska fizycznego, które traktuje się jako integralną część całego środowiska człowieka⁷.

Podejście to jest pewnym typem koncepcji systemowych. RóŜni się ono od koncepcji przyczynowo-skutkowych tym, Ŝe wymaga uwzględnienia wszystkich znaczących czynników, zarówno indywidualnych, jak i syste-mowych. Na przykład zaburzony sposób myślenia nieletniego ma wpływ na jego uczucia. Uczucia te wpływają na jego relacje interpersonalne z rodziną i znajomymi, co zwrotnie moŜe stać się źródłem problemów wzmacniają-cych zaburzenia myślenia. Jest to zjawisko przyczynowości kołowej, gdzie zdarzenia powiązane ze sobą tworzą powtarzające się cykle i determinują się wzajemnie⁸. RóŜni się ona od przyczynowości liniowej, gdzie zdarzenia są powiązane ze sobą sekwencyjnie, co oznacza, Ŝe wcześniejsze determinu-ją późniejsze. Koncepcje przyczynowo-skutkowe cechuje myślenie linearne.

Takie podejście do zachowań problemowych wydaje się być jednak niewy-starczające i dlatego obecnie bardziej cenione są koncepcje wieloczynniko-we. Teorie systemowe koncentrują się bowiem na wzajemnych powiąza-niach elementów systemu i przepływie informacji w jego obrębie.

_________________

5 TamŜe.

6 TamŜe, s. 65.

7 A. Eliasz, Psychologia ekologiczna, w: Psychologia. Podręcznik akademicki, t. III, red. J. Strelau, GWP, Gdańsk 2000, s. 425.

8 B. Okun, Skuteczna pomoc psychologiczna, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2002, s. 153–154.

134 ^{ROBERT OPORA}

Prezentowany tu model kształtowania odporności psychicznej ma cha-rakter salutogeniczny, czyli nie koncentruje się na czynnikach, które stano-wią źródło problemów, lecz dąŜy do wskazania obszarów istotnych dla podnoszenia odporności psychicznej dziecka, które chronią je przed podej-mowaniem zachowań ryzykownych.

W modelu ekologicznym moŜna wyróŜnić cztery podsystemy odpowie-dzialne za powstanie odporności psychicznej u nieletniego: mikrosystem, mezosystem, egzosystem i makrosystem⁹. Pierwszy podsystem jest jednost-kowy, ma charakter indywidualny i dotyczy jednostkowych właściwości nieletniego, zaś trzy pozostałe moŜna określić mianem środowiskowych.

Mezosystem to system, który koncentruje się na relacjach z najbliŜszymi kręgami społecznymi, czyli rodziną, przyjaciółmi i innymi osobami zna-czącymi. Egzosystem obejmuje środowiska, w których nieletni jest mniej aktywnym uczestnikiem, ale w których zachodzą zdarzenia oddziałujące lub pozostające pod wpływem tego, co dzieje się w środowiskach, gdzie dana osoba Ŝyje i działa¹⁰. Makrosystem stanowią sądy i przekonania funk-cjonujące w danym społeczeństwie, które przyjmują często postać mitów społecznych.

To, czy dana jednostka posiada określone zdolności, zaleŜy od jej indy-widualnych właściwości. Oprócz zdolności istnieje wiele innych osobistych właściwości, które mają wpływ na to, czy dana jednostka będzie odporna na negatywne działanie środowiska. Właściwości te stanowią konstelację cech jednostki, które składają się na indywidualny podsystem odpowiedzialny za rozwój odporności psychicznej. MoŜe on być postrzegany jako wymiar, którego jednym krańcem jest odporność na trudne sytuacje, a drugim – podatność na niepowodzenia. Podatność to termin, który określa predyspozycje do rozwoju zaburzenia. Wymiar ten koncentruje się na indywidualnych i w duŜej mierze wrodzonych właściwościach jednostki. Istnieje wiele osobistych właściwości jednostki kształtujących poziom odporności psychicznej, np. zdolności inte-lektualne¹¹, temperament¹², poleganie na sobie¹³, uspołecznienie¹⁴, skuteczne

_________________

9 U. Bronfenbrenner, Ekologia rozwoju człowieka. Historia i perspektywy, „Psychologia Wy-chowawcza” 1976, nr 5, s. 537.

10 TamŜe.

11 A.L. Baldwin, C.P. Baldwin, T. Kasser, M. Zax, A. Sameroff, R. Seifer, Contextual risk and resiliency during late adolescence, „Development and Psychopathology” 1993, nr 5 (4), s. 741–761.

12 E.E. Werner, R.S. Smith, Vulnerable but invincible: A longitudinal study of resilient children and youth, McGraw-Hill, New York 1982.

13 L.V. Polk, Toward a middle-range theory of resilience, „Advances in Nursing Science” 1997, nr 19 (3), s. 1–13.

14 R.B. Brooks, Children at risk: Fostering resilience and hope, „American Journal of Orthopsy-chiatry” 1994, nr 64 (4), s. 545–553.

MoŜliwości wykorzystania koncepcji odporności psychicznej w poradnictwie rodzinnym 135

strategie radzenia sobie¹⁵ oraz umiejętność komunikowania się¹⁶. Brigitte Daniel i Sally Wassell¹⁷ do osobistych zasobów korelujących z odpornością psychiczną zaliczają z kolei: inteligencję, temperament, autonomię, samo-dzielność, efektywne strategie radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i umie-jętności komunikacyjne dziecka.

W naukach badających zachowania zwykle mamy do czynienia z wie-loma oddziałującymi na siebie przyczynami i często trudno odróŜnić przy-czynę od skutku. W kontekście niedostosowania społecznego musimy brać pod uwagę efekty sprzęŜenia zwrotnego i istnienie wzajemnie przenikają-cych się wpływów. Na przykład chłopiec, który dorastał w niewłaściwej atmosferze wychowawczej, moŜe mieć skłonność do interpretowania komu-nikatów od innych osób we wrogi sposób. W związku z tym będzie on roz-wijał strategie obronne, aŜeby poradzić sobie z subiektywnie postrzeganą wrogością w swoim otoczeniu. Neutralne bodźce będzie on odbierać jako zagraŜające, moŜe teŜ odrzucać przyjacielskie postawy kolegów. W efekcie tego chłopiec nie będzie lubiany przez kolegów, którzy mają trudności w kontaktach z nim. Koledzy, napotykając na niespodziewaną ironię czy zachowania agresywne, stają się wrodzy, potwierdzając tym samym jego nieadekwatne oczekiwania. W ten sposób kaŜda kolejna moŜliwość do-świadczenia przez niego czegoś pozytywnego zostaje zakłócona i prowadzi do kolejnej konfrontacji ze środowiskiem, co budzi coraz silniejsze negatyw-ne oczekiwania wobec innych.

Podatność na niekorzystne wydarzenia nie jest wystarczającym czynni-kiem pojawienia się niskiej odporności psychicznej nieletniego. Zazwyczaj występują jeszcze znaczące czynniki środowiskowe. Młodzi ludzie cechują się większą lub mniejszą indywidualną wraŜliwością na negatywne wpływy środowiska, której poziom ekspresji zaleŜy od róŜnych czynników środowi-skowych.

Drugim podstawowym elementem ekosystemu pozwalającym na zro-zumienie indywidualnych róŜnic między nieletnimi w obrębie odporności psychicznej jest subsystem rodziny, która takŜe ma swój udział w kształto-waniu odporności psychicznej nieletniego. W związku z tym drugim po-ziomem odporności psychicznej, uwaŜanym za szczególnie waŜny i wyraź-nie wyodrębniający się w badaniach, jest odporność psychiczna jako pewne właściwości i zbiór procesów wynikających z określonej charakterystyki rodziny. PoniewaŜ czynniki ryzyka ujawniają się w formie określonych

_________________

15 S.S. Luthar, E. Zigler, Vulnerability and competence: A review of research on resilience in childhood, „American Journal of Orthopsychiatry” 1991, nr 61 (1), s. 6–22.

16 E.E. Werner, R.S. Smith, Vulnerable but invincible…, dz. cyt.

17 B. Daniel, S. Wassell, Adolescence. Assessing and promoting resilience in vulnerable children, Jessica Kingsley Publishers, London – Philadelphia 2005.

136 ^{ROBERT OPORA}

układów i procesów, wielu badaczy sugeruje myślenie o problemach dzieci z uwzględnieniem kontekstu, w jakim one pozostają, zamiast myślenia o nich w kategoriach pojedynczych problemów. Rozumienie procesów ro-dzinnych jako czegoś innego niŜ indywidualne doświadczenia rodzinne pozwala na dokonywanie konceptualizacji problemów dziecka, w której badamy doświadczenia dzieci i młodzieŜy w specyficznym kontekście.

UmoŜliwia to przewidywanie negatywnych skutków oraz podejmowanie bardziej efektywnych interwencji.

Istnieją dowody na to, Ŝe poznanie układu czynników na poziomie rodziny pozwala na dokładniejsze przewidywanie skutków wywołanych u dzieci będących w sytuacji zagroŜenia niŜ wskazanie na pojedyncze czyn-niki odnoszące się do indywidualnych właściwości jednostki¹⁸. Terrie E. Moffitt i jej współpracownicy¹⁹ uwaŜają, Ŝe dzieci, które miały krytykują-cą matkę lub doświadczały takich problemów, jak: surowa i niekonsekwent-na dyscypliniekonsekwent-na, rodzinne konflikty, częste zmiany miejsca zamieszkania, mnogość opiekunów czy opieka ze strony tylko jednego rodzica i wzrastanie w rodzinach o niesprzyjających warunkach społeczno-ekonomicznych, po-zostawały w grupie podwyŜszonego ryzyka, naraŜonej na rozwinięcie się antyspołecznych zachowań. Sposób, w jaki rodzina współpracuje i spędza wspólnie czas, jak komunikuje się i wspiera oraz to, jakie rodzice mają ocze-kiwania wobec swoich dzieci, sprzyja wysokiej koherencji rodziny, co z kolei słuŜy kształtowaniu się odporności psychicznej dziecka²⁰. Do grupy czyn-ników chroniących, najczęściej wskazywanych w rozmaitych badaniach, naleŜą te, które odnoszą się do społecznego środowiska dziecka wraz z je- go rodziną: ciepło rodzinne, spójność rodziny, jej struktura, emocjonalne wsparcie, pozytywne przywiązanie i bliska relacja z co najmniej jednym opiekunem.

Istnieje wiele dowodów na to, Ŝe rzeczywiste zmiany w rozwoju dziecka są rezultatem znaczących zmian warunków, w jakich ono pozostaje, oraz dostępu do konstruktywnych i wspierających zdrowie zasobów z dalszych kręgów społecznych, takich jak szkoła czy sąsiedzi. W związku z tym za trzeci podsystem ekosystemu nieletniego uznaje się dalsze kręgi społeczne, a w jego ramach: pozytywne doświadczenia szkolne²¹, prawidłowe relacje

_________________

18 M. Ungar, Nurturing Hidden Resilience in Troubled Youth, University of Toronto Press, To-ronto – Buffalo – London 2004.

19 T.E. Moffitt, A. Caspi, M. Rutter, P.A. Silva, Sex differences in antisocial behavior, Cam-bridge University Press, CamCam-bridge 2001.

20 M. Ungar, Nurturing Hidden Resilience…, dz. cyt..

21 M. Rutter, Psychosocial resilience and protective mechanisms, „American Journal of Ortho- psychiatry” 1987, nr 57 (3), s. 316–331.

MoŜliwości wykorzystania koncepcji odporności psychicznej w poradnictwie rodzinnym 137

rówieśnicze²² i pozytywne relacje z innymi dorosłymi²³. Pozostawanie w ubóstwie bądź w środowisku, w którym standardem są agresywne za-chowania, dostęp do środków odurzających czy przemoc prezentowana w mediach powodują, Ŝe zachowania agresywne szybko się rozprzestrzenia-ją. Dzieci uczą się, Ŝe takie zachowanie jest akceptowane. Chłopcy, którzy przejawiają zachowania agresywne w młodości, częściej są agresywni póź-niej wobec swoich Ŝon i dzieci, a takŜe częściej są uwikłani w zjawisko prze-stępczości²⁴.

Od wczesnego wieku przedszkolnego aŜ do okresu dorosłości ne osoby budują system przekonań, który prowadzi do zachowań agresyw-nych. UwaŜają one, Ŝe agresja jest uprawnioną formą wyraŜania emocji, rozwiązywania problemów, budowania swojego obrazu i osiągania mocy.

Wzorce takiego myślenia najczęściej kształtują się juŜ we wczesnym dzieciń-stwie w rodzinie i społeczeńdzieciń-stwie²⁵.

Oprócz indywidualnych właściwości i osobistych ścieŜek Ŝyciowych nie-letniego, a takŜe rodzinnych czynników czy dalszych kręgów społecznych, na uwagę zasługują badania nad odpornością psychiczną uwzględniające aspekty kulturowe, stanowiące kryterium, na podstawie którego podejmo-wana jest decyzja o tym, co uznajemy za odporność psychiczną czy zdrowie, a takŜe dostosowanie społeczne. Prowadzone na świecie badania nad od-pornością psychiczną mogą się róŜnić ze względu na róŜnice kulturowe ba-danych populacji. Lois B. Murphy i Alice Moriarty²⁶, badając podatność na negatywne zdarzenia, radzenie sobie w trudnych sytuacjach oraz rozwój dzieci i adolescentów, włoŜyły duŜo wysiłku, aby opisać kontekst, w jakim realizowane były badania. Dokładnie przedstawiły miejsce i czas, w jakim w badaniu brały udział wytypowane osoby. Opis ten miał udokumentować związek dzieci z kulturą, czy teŜ podkulturą, w jakiej dzieci były obserwo-wane, gdyŜ autorki badań dostrzegły kulturowe ograniczenia w przyjętym podejściu. Mimo to wielu innych autorów poruszających kwestie odporności psychicznej, powołując się na uzyskane w tych badaniach wyniki,

generali-_________________

22 C.S. Jacelon, The trait and process of resilience, „Journal of Advanced Nursing” 1997, nr 25, s. 123–129.

23 E.E. Werner, Vulnerable but invincible: High risk children from birth to adulthood, „Acta Pe-diatrica” 1997, nr 422, s. 103–105.

24 L.R. Huesmann, L.D. Eron, M.M. Lefkowitz, L.O. Walder, The stability of aggression over time and generations, „Developmental Psychology” 1984, nr 20, s. 1120–1134.

25 M. Shure, G. Spivack, Interpersonal cognitive problem solving, w: 14 Ounces of prevention:

A casebook for practitioners, red. R.G. Price, E.L. Cowen, R.P. Lorion, J. Ramos-McKay, American Psychological Association, Washington 1988.

26 L.B. Murphy, A.E. Moriarty, Vulnerability, coping, and growth from infancy to adolescence, Yale University Press, New Haven 1976.

138 ^{ROBERT OPORA}

zowało je na inne regiony świata. Kontekstualne róŜnice między badanymi próbami lub w ich obrębie, jeśli w ogóle są dostrzegane, pozostają zazwyczaj nierozwiązane.

Jak widać, czynniki chroniące nieletniego, odpowiedzialne za jego dłu-goterminowy i prawidłowy rozwój społeczny i emocjonalny, są ulokowane na róŜnych poziomach ekologicznych. Obecność tych czynników moŜe pomóc w wyjaśnieniu, dlaczego niektóre młode osoby lepiej radzą sobie z niesprzyjającymi sytuacjami Ŝyciowymi niŜ ich rówieśnicy. W modelu ekologicznym czynniki chroniące to czynniki, które zmniejszają prawdopo-dobieństwo wystąpienia powaŜnych konsekwencji w sytuacji, gdy nieletni naraŜony jest na róŜnego rodzaju przeciwności Ŝyciowe. WiąŜą się one czę-sto z doświadczeniami dziecka – powinny one rozwijać jego odporność i chronić je przed pojawieniem się zachowań problemowych. Przykładem zewnętrznych czynników chroniących moŜe być silna więź dziecka z rodzi-cami lub obecność innych osób będących wsparciem dla nieletniego. Gdy oprócz wymiaru środowiskowego (czynniki chroniące oraz czynniki ryzyka) uwzględnimy indywidualny wymiar odporności psychicznej (odporność oraz podatność), wówczas otrzymamy strukturę, dzięki której moŜemy pro-gnozować poziom odporności psychicznej nieletniego. W ten sposób we wszystkich podsystemach moŜemy określić elementy odpowiedzialne za poziom odporności psychicznej – zarówno te, które zagraŜają, jak i te, które sprzyjają społecznemu, poznawczemu i emocjonalnemu rozwojowi nielet-niego²⁷. Przedstawione wyŜej dwa wymiary wchodzą w interakcję, w której czynniki ochronne zwiększają prawdopodobieństwo podniesienia poziomu indywidualnej odporności u nieletniego. Z tego powodu warto dokonywać oceny potencjalnych czynników ochronnych w kaŜdym z ekologicznych podsystemów, mając na względzie ich kształtowanie bądź ewentualną od-budowę, a przez to podnoszenie odporności dziecka na trudne sytuacje.