Wprowadzenie – pojęcie kryzysu i sytuacji kryzysowej
3. Pomoc i wsparcie rodzin w kryzysie
Rodziny w kryzysie są przedmiotem zainteresowania podmiotów (jed-nostek i grup) istniejących w szerszych układach społecznych. Rodzina jako
_________________
23 S. Kawula, Kształty rodziny współczesnej – szkice familologiczne, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2005, s. 56.
24 M.A. McCubbin, H.I. McCubbin, Theoretical orientations…, dz. cyt.
25 Za: S. Kawula, Kształty rodziny współczesnej…, dz. cyt. s. 56.
26 E. Leśniak, A. Dobrzyńska-Mesterhazy, Rodziny w kryzysie…, dz. cyt., s. 134.
64 BOśENA MATYJAS
podstawowa komórka społeczna funkcjonuje bowiem w sieci zewnętrznych (formalnych i nieformalnych) współzaleŜności, w swoistym kręgu relacji środowiskowych27.
Pomoc i wsparcie rodziny w kryzysie naleŜy rozpatrywać w trzech ob-szarach:
– załoŜeń polityki rodzinnej,
– pomocy społecznej i pracy socjalnej,
– pedagogicznej pomocy rodzinom (takŜe wychowującym się w nich dzieciom) dotkniętym kryzysem.
Polityka rodzinna to całokształt norm prawnych, działań i środków uru-chamianych przez państwo w celu stworzenia odpowiednich warunków do powstania rodziny, jej prawidłowego rozwoju i spełniania przez nią wszyst-kich waŜnych funkcji. Cele polityki rodzinnej moŜna określić jako tworzenie ogólnych warunków do powstania, rozwoju i zaspokajania bytowych i kul-turalnych potrzeb rodziny, optymalnych warunków kształcenia i wychowa-nia młodego pokolewychowa-nia oraz równości ich startu Ŝyciowego i zawodowego – równości szans Ŝyciowych28.
W literaturze przedmiotu wyróŜnia się dwa typy polityki rodzinnej:
– politykę wyraźnie adresowaną do rodziny (explicite), obejmującą tylko te rozwiązania, które są specjalnie ukierunkowane na rodzinę, a więc działania i programy ustanowione dla realizacji bezpośrednich celów związanych z rodziną,
– politykę pośrednią (implicite), która nie traktuje rodziny jako wyodręb-nionego celu, lecz obejmuje normy i działania, które nie są specjalnie lub w pierwszej kolejności adresowane do rodziny, gdyŜ jej cele są szersze, choć wywołują takŜe konsekwencje dla sytuacji rodzin i dzieci. Są to działania mieszczące się w ramach innych działów polityki społecznej29. Anne H. Gauthier30 rozpatruje to rozróŜnienie w aspekcie wąskiej i sze-rokiej definicji polityki rodzinnej. Przedmiotem pierwszej z nich są świad-czenia pienięŜne i w naturze, skierowane bezpośrednio do rodziny. Zakres drugiej to szeroko rozumiana polityka społeczna i w jej ramach polityki szczegółowe, mające wpływ na dobrobyt rodziny (prawo rodzinne, usługi z zakresu zdrowia i edukacji, publiczny transport, ochrona bezrobotnych, prawo imigracyjne itp.).
_________________
27 S. Kawula, Pedagogika społeczna – dzisiaj i jutro, Akapit, Toruń 2012, s. 148 i nast.
28 Problemy rodziny w polityce społecznej, red. A. Kuzynowski, Ośrodek Badań Społecznych, Warszawa 1991.
29 B. Balcerzak-Paradowska, Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków, IPiSS, Warsza-wa 2004, s. 140.
30 A.H. Gautier, The State and The Family. A Comparative Analisis of Family Policies in Indus-trialized Countries, Clarendon Press, Oxford 1996.
Rodzina w sytuacji kryzysu. Strategie pomocy i wsparcia 65
Najczęściej uznawanym przedmiotem polityki rodzinnej jest rodzina z dziećmi (tzw. rodzina nuklearna), a więc małŜeństwo z dziećmi, rodzice z dziećmi (konkubinaty), jedno z rodziców z dziećmi (samotny ojciec, sa-motna matka). W zaleŜności od przyjętego głównego celu polityka rodzinna moŜe być adresowana do: wszystkich rodzin z dziećmi, wybranych katego-rii rodzin z dziećmi (np. rodzin ubogich, niepełnych, wielodzietnych, do-tkniętych patologią społeczną). W Europie polityka społeczna kierowana jest do wszystkich rodzin, ale w jej ogólnych ramach wskazywane są szczegó-łowe cele związane z pomocą rodzinom znajdującym się w trudnych sytua-cjach Ŝyciowych. To szerokie spojrzenie na politykę rodzinną w Polsce zna-lazło swój wyraz nie tylko w piśmiennictwie, ale takŜe w działaniach programowych rządów.
Polityka rodzinna to działalność mająca na celu rozwój rodziny bez względu na jej status materialny. Jej wyróŜnikiem jest powszechność, a nie selektywność i tymczasowość, ograniczająca się do interwencji socjalnej w przypadku rodzin, które na pewnym etapie swego Ŝycia stały się bezrad-ne, niewydolne wychowawczo lub zmarginalizowane. Polityka rodzinna jest częścią polityki społecznej, która jako działalność praktyczna ma na celu m.in. wyrównywanie nieuzasadnionych dysproporcji pomiędzy rodzinami, stwarzanie im równych szans i asekurowanie w obliczu ryzyka Ŝyciowego31.
Drugi wyróŜniony obszar pomocy i wsparcia rodzin w kryzysie obejmu-je pomoc społeczną i pracę socjalną z rodziną doświadczającą sytuacji kry-zysowej. Pomoc społeczna to szczególny rodzaj wsparcia udzielany przy przezwycięŜaniu przez jednostki lub grupy trudnych sytuacji Ŝyciowych, a takŜe działalność wychowawcza ukierunkowana na wyzwalanie konstruk-tywnych sił tkwiących w jednostkach i zbiorowościach, pobudzanie jednost-kowej i grupowej aktywności społecznej i kulturowej, samozaradności, tro-ski o swoich najbliŜszych czy teŜ wspomaganie inicjatyw i akcji społecznych.
Pomoc ta obejmuje szerokie płaszczyzny32.
Kierunki, zakres i formy pomocy reguluje ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r.33 Wynika z niej, Ŝe pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu: ubóstwa, sieroctwa, bez-domności, niepełnosprawności, długotrwałej lub cięŜkiej choroby, przemocy w rodzinie, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, bezrad-ności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodar-stwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych,
_________________
31 Rodzina. Społeczeństwo. Gospodarka rynkowa, red. J. Kroszel, Wyd. Uniwersytetu Opol-skiego, Opole 1995, s. 123–124.
32 Z. Urbaniak, Amerykańska teoria pracy socjalnej w ujęciu H. Wayne Johnsona, „Praca Socjal-na” 1992, nr 2.
33 Dz.U. z 2004 r., nr 64, poz. 593.
66 BOśENA MATYJAS
braku umiejętności przystosowania się do Ŝycia młodzieŜy opuszczającej placówki opiekuńczo-wychowawcze, trudności w integracji osób, które otrzymały status uchodźcy, trudności w przystosowaniu się do Ŝycia po zwolnieniu z zakładu karnego, alkoholizmu lub narkomanii, zdarzenia lo-sowego i sytuacji kryzysowej, klęski Ŝyciowej lub ekologicznej (art. 7).
Do podstawowych środków pomocy społecznej zalicza się pracę socjal-ną. Jest to celowa i zorganizowana pomoc współczesnych społeczeństw swoim nieudolnym ekonomicznie, społecznie lub fizycznie członkom. Wy-rasta ona z załoŜenia, Ŝe ma być dopomoŜeniem podopiecznemu w uru-chamianiu jego własnych moŜliwości, z których istnienia nie zawsze zdaje on sobie sprawę. W konsekwencji pomoc ma wzmocnić umiejętność rozwią-zywania własnych problemów.
Jednym z obszarów pracy socjalnej jest interwencja kryzysowa. Według ustawy z dnia 12 marca 2004 r.34 interwencja kryzysowa to zespół działań podejmowanych na rzecz osób i rodzin w celu zapobiegania wystąpieniu lub pogłębieniu się dysfunkcji. W literaturze przedmiotu spotyka się dwa rozumienia tego terminu – wąskie i szerokie.
W wąskim rozumieniu interwencja kryzysowa oznacza krótkotermino-wą psychoterapię, skoncentrowaną na przeŜyciach psychicznych osoby bę-dącej w kryzysie wywołanym pewnym wydarzeniem. Szerokie rozumienie zakłada zaś, Ŝe jest to złoŜona działalność przebiegająca w kilku płaszczy-znach: psychologicznej, medycznej i środowiskowej. Działania psycholo-giczne polegają na udzieleniu osobie w kryzysie wsparcia emocjonalnego, działania medyczne – na podaniu takiej osobie leków lub umieszczeniu jej w szpitalu w zaleŜności od tego, jak głęboko zaburzony jest jej stan psy-chiczny, natomiast oddziaływania środowiskowe obejmują mobilizację na-turalnej grupy wsparcia, organizowanie zastępczej grupy wsparcia oraz udzielenie osobie przeŜywającej kryzys pomocy socjalnej, np. mieszkania, pomocy finansowej lub rzeczowej.
Interwencja kryzysowa jest umiejętnym wkroczeniem, we właściwym momencie, w sytuację osobistą ofiary kryzysu, aby rozwiązać problem, któ-ry grozi jej destrukcją emocjonalną lub fizyczną; jest próbą przywrócenia osoby do stanu funkcjonowania sprzed kryzysu. Wymaga to często zapew-nienia ofiarom kryzysu warunków, jakich same nie są w stanie sobie stwo-rzyć. MoŜe to być wsparcie fizyczne lub emocjonalne, a nawet ukierunko-wanie dalszego postępowania. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe nie kaŜde działanie wobec osoby w kryzysie moŜna uznać za interwencję kryzysową.
Interwencja kryzysowa jest formą pomocy, w której korzysta się z mocnych stron człowieka, nie koncentrując się na jego brakach i zaburzeniach.
_________________
34 TamŜe.
Rodzina w sytuacji kryzysu. Strategie pomocy i wsparcia 67
Wszystkie podejmowane działania interwencyjne słuŜą osiągnięciu celu, którym jest złagodzenie objawów reakcji człowieka na kryzys, przywrócenie mu równowagi psychicznej, a tym samym umiejętności samodzielnego ra-dzenia sobie i w konsekwencji przeciwdziałanie trwałym następstwom kry-zysu. Ze względu na złoŜoność zjawiska kryzysowego waŜne jest, aby lu-dzie zajmujący się osobami w kryzysie dysponowali prostym, a zarazem skutecznym modelem interwencji. Taki uniwersalny model proponują B.E. Gilliland i R.K. James35.
Interwencja kryzysowa w większości przypadków dotyczy rodzin, w których zakłócone zostało Ŝycie rodzinne, zaburzona została homeostaza wewnątrzrodzinna. Zadaniem pracy socjalnej (poradnictwa, terapii itd.) będzie zatem pomoc w przywróceniu rodzinie (jeśli jest to moŜliwe) rów-nowagi i prawidłowego funkcjonowania. Tak jak w przypadku diagnozy niezbędna jest jej ewaluacja, tak konieczne jest opracowanie programu in-terwencji i określenie jego wartości, z uwzględnieniem jego skuteczności i efektywności w stosunku do ewaluowanych przedmiotów (poszczegól-nych jednostek, rodzin). Zintegrowany model interwencji jest złoŜony z mo-delu ewaluacji proaktywnej (zgłoszenie się do instytucji pomocowej, nawią-zanie kontaktu, przedstawienie sytuacji problemowej), modelu ewaluacji wyjaśniającej (ustalenie celów i strategii działania, kontrakt), modelu ewalu-acji interaktywnej (planowanie interwencji), modelu ewaluewalu-acji monitorującej (wskazanie i skierowanie do innych instytucji świadczących pomoc, monito-rowanie) oraz modelu ewaluacji typu „impact” (ewaluacja końcowa, termi-nacja – moŜliwość powrotu z sytuacji kryzysowej)36.
Trzeci obszar pomocy i wsparcia rodzin w kryzysie obejmuje pedago-giczną pomoc rodzinom, a zwłaszcza wychowującym się w niej dzieciom.
Aby działania te były skuteczne, niezbędna jest rzetelna diagnoza osoby, którą naleŜy wspierać, jej potrzeb, problemów, doświadczeń i warunków, w jakich funkcjonuje, a takŜe jej silnych cech osobowościowych. Jest to droga prowadząca od wsparcia do samodzielnego rozwiązywania sytuacji trud-nych, kryzysowych. Pojęcie wsparcia i wspomagania społecznego zawiera – jak podkreśla Stanisław Kawula37 – tylko pozytywne relacje zachodzące w środowisku i sieci społecznej jednostek lub grup. Dlatego uzasadnione wydaje się wprowadzenie dla tych relacji międzyludzkich określenia „spira-la Ŝyczliwości”. Aby mogła ona zaistnieć i funkcjonować w konkretnym środowisku, powinny być spełnione następujące warunki pedagogiczne:
_________________
35 B.E. Gilliland, R.K. James, Strategie interwencji kryzysowej, dz. cyt., s. 59.
36 K. Ornacka, Ewaluacja między naukami społecznymi i pracą socjalną, Wyd. Uniwersytetu Ja-giellońskiego, Kraków 2003, s. 169–170.
37 S. Kawula, Pomocniczość i wsparcie. Kategorie pedagogiki społecznej, Oficyna Wydawnicza Kastalia, Olsztyn 2002, s. 105.
68 BOśENA MATYJAS
– środowisko powinno mobilizować potencjał i energię jednostek lub grup w celu rozwiązywania trudnych w danym środowisku sytuacji, wymagających interwencji, wsparcia i pomocy ze strony innych;
– środowisko i jego poszczególne elementy (jednostki, grupy, stowarzy-szenia) winny zgłaszać gotowość współdziałania w rozwiązywaniu za-istniałych problemów;
– oferować konkretną pomoc w odpowiedniej formie i postaci;
– śledzić efekty udzielanej pomocy i wsparcia (ewaluacja działalności).
WyróŜnione pedagogiczne cechy wsparcia mogą stanowić zarazem ro-dzaj wskaźnika i miernika funkcjonowania konkretnego środowiska (zwłasz-cza rodzinnego i lokalnego). Chodzi tu o reaktywację lokalnej sieci wsparcia i eksplorację potrzeb jednostkowych i grupowych środowiska oraz rejestra-cję i pobudzenie jego potencjalnych sił, tj. sił, które są „utajone” (sformuło-wanie Heleny Radlińskiej) i nie sprzyjają wielkiej społecznej zmianie. Coraz częściej mamy jednak do czynienia z brakiem społecznej reakcji na zjawisko biedy i ubóstwa, funkcjonowanie rodzin wielodzietnych i rodzin ryzyka, jedynych Ŝywicieli, młodocianych matek. Coraz trudniej jest takŜe o spo-łeczną solidarność w miejscu zamieszkania lub zakładzie pracy, dlatego pedagodzy poszukują i próbują formułować swoją pedagogiczną, socjalną i duchową „spiralę Ŝyczliwości”38. Zagadnienie wsparcia społecznego w róŜ-nych układach ludzkiego Ŝycia (indywidualnego i zbiorowego) winno stać się, według S. Kawuli, przedmiotem badań pedagogicznych o charakterze diagnostycznym i projektującym wzorce rozwiązań na miarę XXI wieku.
Praca z rodziną (i dzieckiem) w kryzysie wymaga konstruowania, a przede wszystkim realizowania intensywnych programów naprawczych i wspiera-jących. Swój udział w takich programach winny mieć instytucje rządowe i non-profit, organizacje międzynarodowe, krajowe i lokalne, stowarzysze-nia i kościoły oraz samorządowcy, politycy i nauczyciele akademiccy39.
O pomocy dziecku i rodzinie w sytuacji kryzysu (przemoc domowa, krzywdzenie dziecka) pisze takŜe Józefa Brągiel40, wskazując trzy kierunki działań: interwencję, terapię i profilaktykę. Są one zgodne z aktualnymi trendami w opiece nad dzieckiem i pracy z rodziną.
Programy interwencyjne skierowane do rodzin w kryzysie to takŜe róŜ-ne odmiany programów edukacyjnych (pedagogizacja) i informacyjnych, programów z udziałem wolontariuszy, programów socjalnych i
opiekuń-_________________
38 TamŜe.
39 Por. E. Bielecka, Podstawowe zadania w pracy z dzieckiem i rodziną w grupie ryzyka, w: Formy pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym, t. II, red. B. Matyjas, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2002, s. 150.
40 J. Brągiel, Zagadnienie przemocy wobec dziecka w rodzinie, w: Pedagogika rodziny, red.
S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1997, s. 264–270.
Rodzina w sytuacji kryzysu. Strategie pomocy i wsparcia 69
czych41. Są one adresowane do rodzin, które przeŜywają wewnętrzne trud-ności. Koncentrują się na działaniach podnoszących świadomość pedago-giczną rodziców i na treningu umiejętności rodzicielskich, którego uczą się wszyscy członkowie rodziny. Ich celem jest rozwijanie kompetencji opie-kuńczo-wychowawczych i poczucia sprawczości rodziny oraz zapobieganie umieszczeniu dziecka w placówce socjalizacyjnej.
Terapia (terapeutyczne programy intensywnej pomocy w utrzymaniu rodziny) to programy interwencyjne w sytuacji kryzysu, programy socjalne, programy doradcze i superwizje z udziałem profesjonalistów, konferencje rodzinne, programy czasowej opieki zastępczej, programy dziennej opieki nad dzieckiem i terapii rodziny. Akcentuje się w nich rolę rodziny w pono-szeniu przez nią samą odpowiedzialności za jej trwałość i opiekę nad dziec-kiem. Wspieranie rodzin ma na celu zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, korygowanie i rozwijanie kompetencji opiekuńczo-wychowawczych, eks-ponowanie wartości rodziny i jej znaczenia dla dziecka, angaŜowanie w proces podejmowania decyzji, podnoszenie samooceny i motywacji do pozytywnych zmian.
Programy te koncentrują się na interwencji i terapii w sytuacji kryzysu rodziny związanego z trudnościami wychowawczymi i zagroŜeniem rozwo-ju dziecka (zaniedbanie, przemoc).
Warto zwrócić uwagę na trzeci z wymienionych wyŜej kierunków dzia-łania, tj. profilaktykę prowadzoną w środowisku rodzinnym. Ma ona dwa główne cele. Jednym jest dostarczenie wiedzy na temat tego, jak radzić sobie ze stresem, a w konsekwencji – uczenie kontrolowania swojego zachowania.
Drugim celem jest poprawa relacji rodzica z dzieckiem, która obejmuje:
– uczenie kooperacji z dzieckiem,
– dostarczenie wiedzy o dziecku i jego właściwościach rozwojowych charakterystycznych dla określonych stadiów rozwojowych,
– wzmacnianie więzi i komunikacji rodziców z dzieckiem, – uczenie korzystania z dostępnych źródeł pomocy.
Profilaktyczne programy wspierania rodziny to programy informacyjne, edukacyjne, programy socjalne, programy z udziałem wolontariuszy, pro-gramy dziennej opieki nad dzieckiem. Ich celem jest przede wszystkim roz-wijanie kompetencji opiekuńczo-wychowawczych, podnoszenie samooceny, wspieranie działań społecznych i motywacji do poprawy sytuacji rodziny.
Programy te mają charakter profilaktyczno-kompensacyjny i adresowane są do rodzin ryzyka, czyli takich, które ze względu na obiektywne uwarunko-wania (ubóstwo, bezrobocie) są podatne na zaniedbywanie dziecka czy
izo-_________________
41 K. Głąbicka, Polityka społeczna w Unii Europejskiej. Aspekty aksjologiczne i empiryczne. Dom, Elipsa, Warszawa 2001.
70 BOśENA MATYJAS
lację społeczną. Koncentrują się one na podtrzymaniu funkcjonowania rodziny i realizacji przez nią określonych zadań w celu zapobiegania dal- szej degradacji lub umieszczeniu dziecka (dzieci) w instytucjach opieki zastępczej.
Konkluzja
Rodzina w kryzysie to taka rodzina, której stabilność została naruszona i nieprawidłowo wypełniane są przez nią funkcje i zadania opiekuńczo- -wychowawcze. Miejscem socjalizacji pierwotnej jest rodzina i jeśli znajduje się ona w kryzysie, w kryzysie jest takŜe dzieciństwo42.
Budowany od kilku lat system wsparcia dla rodzin dotkniętych kryzy-sem i ich dzieci oparty jest na schemacie: bez pilnej potrzeby nie naleŜy in-gerować w Ŝycie Ŝadnej rodziny, rozpocząć od próby ochrony dobra dziecka przez udzielenie wsparcia całej rodzinie, nie umieszczając dziecka poza nią;
celem odebrania dziecka nie powinno być zabranie go „na stałe”, lecz – po moŜliwie krótkim czasie – oddanie go rodzicom43. Istotę prowadzonej re-formy moŜna zawrzeć w formule: od systemu opieki nad dzieckiem (z zało-Ŝenia pomijającego oddziaływanie wobec rodziny) ku próbie budowania systemu opieki nad dzieckiem i rodziną.
W Polsce mimo wielu korzystnych zmian w systemie opieki nad dziec-kiem nie wypracowano dotąd jednego modelu pracy z dziecdziec-kiem i rodziną.
Jak wynika z badań i informacji prasowych, większość interwencji na rzecz dzieci jest podejmowana zbyt późno, niejasne są kompetencje poszczegól-nych specjalistów, pracownicy socjalni nie są właściwie przygotowani do pracy z dziećmi i rodzinami, nie posiadają dostatecznej wiedzy w kwestii rozpoznawania potrzeb i zagroŜeń. Decyzje dotyczące opieki podejmują sądy rodzinne, polegające zwykle na własnych słuŜbach (policja, kuratorzy, ośrodki diagnostyczne), co w wielu wypadkach opóźnia i przedłuŜa proces interwencji, a ponadto wyklucza i piętnuje rodziców (ograniczenie władzy rodzicielskiej). Przydzielani rodzicom kuratorzy społeczni to osoby bez do-statecznego przygotowania zawodowego, podczas gdy złoŜoność proble-mów rodzin objętych interwencją sądów wymaga wysokich kwalifikacji i zaangaŜowania44.
_________________
42 B. Matyjas, Dzieciństwo w kryzysie…, dz. cyt.
43 Por. M. Andrzejewski, Rola sędziów rodzinnych w zreformowanym systemie opieki nad dzieć-mi, w: Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym. Debata o nowym systemie, red. M. Racław- -Markowska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005, s. 64–65.
44 Z.W. Stelmaszczyk, Rola i zadania słuŜb społecznych ds. pomocy dziecku i rodzinie. Perspek-tywa europejska, w: Pomoc dzieciom i rodzinie…, dz. cyt., s. 86; M. Kaczmarek, Zmiana paradygma-tu w opiece zastępczej. Uwagi do stanu reformy, w: Pomoc dzieciom i rodzinie…, dz. cyt., s. 119.
Rodzina w sytuacji kryzysu. Strategie pomocy i wsparcia 71
Mimo wielkich zasobów i moŜliwości oraz stworzenia podstaw praw-nych nie udało się w Polsce zbudować alternatywnego modelu pomocy dziecku i rodzinie. Wypracowanie takiego modelu jest, zdaniem wielu spe-cjalistów, jednym z najpilniejszych zadań, jakie stoją przed administracją publiczną, samorządowcami lokalnymi i społecznością profesjonalistów pracujących z dziećmi i rodzinami45.
LITERATURA
Andrzejewski M., Rola sędziów rodzinnych w zreformowanym systemie opieki nad dziećmi, w: Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym. Debata o nowym systemie, red. M. Racław-Mar-kowska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005.
Balcerzak-Paradowska B., Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków, IPiSS, Warszawa 2004.
Bielecka E., Podstawowe zadania w pracy z dzieckiem i rodziną w grupie ryzyka, w: Formy pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym, t. II, red. B. Matyjas, Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2002.
Brągiel J., Zagadnienie przemocy wobec dziecka w rodzinie, w: Pedagogika rodziny, red. S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1997.
Fraser J.S., The Strategic Rapid Intervention Approach, w: Treating Stress in Families, red. Ch. Figley, Brunnel-Mazel Publisher, New York 1989.
Gautier A.H., The State and The Family. A Comparative Analisis of Family Policies in Industrialized Countries, Clarendon Press, Oxford 1996.
Gilliland B.E., James R.K., Strategie interwencji kryzysowej, PARPA, Warszawa 2005.
Głąbicka K., Polityka społeczna w Unii Europejskiej. Aspekty aksjologiczne i empiryczne. Dom, Elip-sa, Warszawa 2001.
Górecki M., Człowiek w kryzysie, „Pedagogika Społeczna” 2001, nr 1.
Kaczmarek M., Zmiana paradygmatu w opiece zastępczej. Uwagi do stanu reformy, w: Pomoc dzie-ciom i rodzinie w środowisku lokalnym. Debata o nowym systemie, red. M. Racław-Markowska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005.
Kawula S., Kształty rodziny współczesnej – szkice familologiczne, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2005.
Kawula S., Pedagogika społeczna – dzisiaj i jutro, Akapit, Toruń 2012.
Kawula S., Pomocniczość i wsparcie. Kategorie pedagogiki społecznej, Oficyna Wydawnicza Kasta-lia, Olsztyn 2002.
Leśniak E., Dobrzyńska-Mesterhazy A., Rodziny w kryzysie: diagnoza i interwencja kryzysowa, w: Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Poradnik dla pracowników socjalnych, red.
W. Badura-Madej, Interart, Warszawa 1996.
Lis-Turlejska M., Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu – współczesne kierunki badań,
„Nowiny Psychologiczne” 2000, nr 2.
Marynowicz-Hetka E., Dziecko w rodzinie problemowej. Pomoc w rozwoju, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987.
Matyjas B., Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiska, śak, Warszawa 2008.
Matyjas B., Gościniewicz M., Człowiek stary w rodzinie – o trudnym problemie przemocy wobec starszych, Jedność, Kielce 2011.
_________________
45 Z.W. Stelmaszczyk, Rola i zadania słuŜb społecznych…, dz. cyt., s. 86.
72 BOśENA MATYJAS
McCubbin M.A., McCubbin H.I., Theoretical Orientations to Family Stress and Coping, w: Treating Stress in Families, red, Ch. Figley, Brunnel-Mazel Publisher, New York 1989.
Niewidzialne źródła i szanse rozwoju w okresie dzieciństwa, red. A. Brzezińska, Wyd. Fundacja Humaniora, Poznań 2003.
Nowak B.M., Rodzina w kryzysie. Stadium resocjalizacyjne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Ornacka K., Ewaluacja między naukami społecznymi i pracą socjalną, Wyd. Uniwersytetu Jagielloń-skiego, Kraków 2003.
Problemy rodziny w polityce społecznej, red. A. Kurzynowski, Ośrodek Badań Społecznych, War-szawa 1991.
Rodzina. Społeczeństwo. Gospodarka rynkowa, red. J. Kroszel, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1995.
Stelmaszczuk Z.W., Rola i zadania słuŜb społecznych ds. pomocy dziecku i rodzinie. Perspektywa europejska, w: Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym. Debata o nowym systemie, red.
M. Racław-Markowska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005.
Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2002.
Tomaszewski T., Ślady i wzorce, WSiP, Warszawa 1984.
Urbaniak Z., Amerykańska teoria pracy socjalnej w ujęciu H. Wayne Johnsona, „Praca Socjalna”
1992, nr 2.
Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r., Dz.U. z 2004 r., nr 64, poz. 593.
Poczucie rodzinnej koherencji – pojęcie oraz implikacje psychopedagogiczne 73