Wprowadzenie – pojęcie kryzysu i sytuacji kryzysowej
1. Rodzaje kryzysów i ich źródła
Biorąc pod uwagę kryterium zapotrzebowania na wsparcie społeczne, moŜna wyróŜnić cztery odmiany kryzysu: rozwojowy, incydentalny, endo-genny i przewlekły8.
Kryzys rozwojowy jest przewidywalny i normatywny, stosunkowo ła-twy do pokonania i w związku z tym niewymagający wspomagania ze-wnętrznego9. Jest on związany z naturalnym przebiegiem Ŝycia jednostki (rodziny) i występuje cyklicznie w kolejnych fazach jej rozwoju, jako natu-ralne zjawisko adaptacyjne związane z zaistnieniem waŜnego wydarzenia w Ŝyciu jednostki i w strukturze rodziny (urodzenie dziecka, przejście na emeryturę czy ukończenie studiów).
PodąŜając przez Ŝycie i przechodząc kolejne stadia rozwoju osobniczego, ludzie nieustannie stają przed nowymi wyzwaniami i zadaniami. Przejście z jednego stadium rozwojowego do innego nosi znamiona kryzysu, którego
_________________
8 J.S. Fraser, The Strategic Rapid Intervention Approach, w: Treating Stress in Families, red.
Ch. Figley, Brunnel-Mazel Publisher, New York 1989, s. 122–158.
9 B.M. Nowak, Rodzina w kryzysie…, dz. cyt., s. 43.
– brak pomocy
– zagrożenie rozwoju biosocjokulturowego
dzieciństwo w kryzysie
58 BOśENA MATYJAS
pokonanie umoŜliwia dalszy rozwój. Realizacja określonych zadań w jed-nym okresie rozwojowym warunkuje zdolność jednostki, ale takŜe rodziny jako całości, do radzenia sobie z wyzwaniami i zadaniami w kolejnym okre-sie. Niepowodzenia rozwojowe zwiększają podatność zarówno systemu rodzinnego, jak i poszczególnych członków na działanie kryzysu, a przez to wzmagają jego negatywne skutki10. Kryzysy rozwojowe przynaleŜą kaŜdej rozwijającej się jednostce i rodzinie, a więc są zjawiskiem naturalnym. Nie-naturalne i poza normą są wszystkie inne rodzaje kryzysów, z którymi ra-dzenie sobie wymaga posiadania specyficznych cech osobowych, określonej wiedzy, zdolności i umiejętności umoŜliwiających przetrwanie. W społe-czeństwie ryzyka cechy te są czynnikami chroniącymi, natomiast ich deficy-ty generują kryzysy jednostkowe i rodzinne11.
Kryzys incydentalny (sytuacyjny) pojawia się przypadkowo, jest silnie traumatyczny i wymaga rozpoznania indywidualnych wzorców reakcji oraz dobrania adekwatnych do nich form pomocy i wsparcia. Wywołują go tzw.
incydenty krytyczne, czyli sytuacje lub wydarzenia, których kryzysogenność nie zaleŜy jednak od zasobów człowieka12. Incydenty krytyczne stanowią nieodłączny element egzystencji ludzkiej – są względnie typowe i stale obecne w Ŝyciu człowieka. Charakteryzują się róŜnym stopniem nasilenia czynnika traumatogennego (pozytywnego lub negatywnego) i pojawiają się nieoczekiwanie, na róŜnych etapach Ŝycia i w róŜnych jego kontekstach, oraz mogą godzić w zdrowie, a nawet Ŝycie osób ich doświadczających13. Są to doświadczenia nietypowe, wykraczające poza sferę rozpoznawalnych sytuacji, na skutek których człowiek traci poczucie bezpieczeństwa i kontroli nad Ŝyciem. Szczególnie destruktywne są kryzysy traumatyczne kumulujące się, powolne i długotrwałe, np. alkoholizm, stopniowy rozkład rodziny, kalectwo14.
Do kryzysów incydentalnych, losowych, które negatywnie wpływają na cały system społeczny, w tym takŜe rodziny, naleŜą kryzysy społecz-ne/środowiskowe. Ich źródłem są wydarzenia nagłe, przyjmujące postać katastrof, w których ludzie uczestniczą przypadkowo, a których skutki w negatywny sposób wpływają na ich środowisko Ŝycia (katastrofy natural-ne – huragany, poŜary, epidemie, katastrofy komunikacyjnatural-ne z udziałem du-Ŝej liczby osób czy zapaści gospodarcze).
_________________
10 B.E. Gilliland, R.K. James, Strategie interwencji kryzysowej, dz. cyt.
11 B.M. Nowak, Rodzina w kryzysie…, dz. cyt., s. 44.
12 M. Lis-Turlejska, Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu – współczesne kierunki badań, „Nowiny Psychologiczne” 2000, nr 2.
13 B.M. Nowak, Rodzina w kryzysie…, dz. cyt., s. 45.
14 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2002.
Rodzina w sytuacji kryzysu. Strategie pomocy i wsparcia 59
Trzeci z wymienionych kryzysów nosi nazwę kryzysu egzystencjonal-nego. Tego typu kryzysy dotykają ludzi niemal na kaŜdym etapie natural-nego procesu rozwojowego, w tym starości i starzenia się. Przejawiają się poczuciem dyskomfortu psychicznego będącego efektem przemyśleń źle zorganizowanego Ŝycia, utraty sensu Ŝycia (w zaawansowanej starości), konfliktów wewnętrznych związanych z niemoŜnością osiągnięcia iluzo-rycznych celów czy teŜ lęków i obaw wynikających z naturalnych zmian osobniczych (kobiet i męŜczyzn)15.
Ostatni wymieniony kryzys został określony jako endogenny. Powstaje on w efekcie kumulacji okresowo narastających sytuacji trudnych, z którymi jednostka (rodzina) nie potrafi sobie poradzić. Pojawia się w przypadku zaistnienia choroby alkoholowej lub przemocy w rodzinie16. Jest to kryzys do pewnego stopnia przewidywalny, ale wymagający kompleksowych dzia-łań pomocowych. Beata M. Nowak17 wskazuje teŜ na inny rodzaj kryzysu mieszczący się w powyŜszej typologii – kryzys przewlekły, związany z po-jawieniem się wielu problemów w Ŝyciu jednostek ze stwierdzoną psycho-patologią i pozbawionych jakiegokolwiek wsparcia. Kryzysu tego doświad-czają zazwyczaj osoby ubogie, bezdomne, ofiary lub sprawcy przestępstw, osoby niepodporządkowujące się rygorom leczenia, naduŜywające alkoholu i narkotyków oraz cierpiące na róŜne przewlekłe choroby psychiczne.
Opisane rodzaje kryzysów nie występują zwykle w czystej postaci – są raczej efektem współwystępowania sytuacji i/lub problemów o róŜnorakim podłoŜu i charakterze. MoŜna je określić mianem kryzysów złoŜonych, wy-magających podjęcia kompleksowych działań wspierająco-pomocowych18.
Współczesne rodziny nie nadąŜają za tempem zmian zachodzących w ich otoczeniu i ten efekt oraz silne negatywne zmiany zachodzące w sfe-rze moralności sprawiają, Ŝe kryzysy złoŜone, wieloproblemowe lokują się obecnie niemal na granicy normy. Rozwijają się one kaskadowo – niewyeli-minowane pierwotne źródło kryzysu pociąga za sobą pojawienie się następ-nej sytuacji kryzysowej. NiezaleŜnie jednak od przyczyn wywołujących kry-zysy i kontekstów, w których występują, stanowią one przejaw niemoŜności lub nieumiejętności radzenia sobie z nimi. Zaburzają przebieg procesów wychowania i socjalizacji w rodzinie, generują wiele zjawisk patologicznych, osłabiają rodzinę jako wspólnotę i prowadzą do wielu dramatów
jednost-_________________
15 B.M. Nowak, Rodzina w kryzysie…, dz. cyt., s. 46.
16 B. Matyjas, M. Gościniewicz, Człowiek stary w rodzinie – o trudnym problemie przemocy wo-bec starszych, Jedność, Kielce 2011.
17 B.M. Nowak, Rodzina w kryzysie…, dz. cyt., , s. 46.
18 B.E. Gilliland, R.K. James, Strategie interwencji kryzysowej…, dz. cyt.; M. Lis-Turlejska, Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu…, dz. cyt.
60 BOśENA MATYJAS
kowych, które – zgodnie z teorią systemów – przekładają się na dezorgani-zację w obrębie struktury systemu rodzinnego oraz destabilidezorgani-zację jego funk-cjonowania19.