Przyczyny i oznaki pojawienia się i utrwalenia problemu rodzinnego w społeczeństwie polskim

W ostatnim półwieczu wskutek wielu współwystępujących i wzajemnie wpływających na siebie zdarzeń i zjawisk o rozmaitej naturze i znaczeniu dla obrazu i kondycji polskiego społeczeństwa Ŝycie rodzinne ulegało

_________________

18 Jedną z ewidentnych oznak stabilizacji rodowej w pamięci społecznej jest uhistorycz-nienie współtworzących je osób i zawłaszczonych przez nie dóbr, czego dowodzą m.in. toczą-ce się obecnie w Polstoczą-ce protoczą-cesy o zachowanie lub przywrótoczą-cenie „dobrego imienia rodzinne-go/rodowego” i zwrot rodowych majętności, takie jak sądowne ubieganie się rodu Branickich (zwanego teŜ Braneckimi) o zwrot swej wilanowskiej siedziby.

19 J. Tittenbrun, Z deszczu pod rynnę. Meandry polskiej prywatyzacji, Zysk i S-ka, Poznań 2007; G. Makowski, Korupcja jako problem społeczny, Trio, Warszawa 2008; Transformacja. Elity.

Społeczeństwo, red. M. Jarosz, ISP PAN, Warszawa 2007; Z. Galor, Lumpenwłasność: szara strefa i margines społeczny, Wyd. Akademii Rolniczej, Poznań 2006.

20 W Polsce ze zmienną dynamiką ujawniają się rozmaite „precedensy” nielegalnego, względnie bezkarnego wchodzenia rodzin w posiadanie znacznych dóbr, zwłaszcza nieru-chomości, poza regulacją formalnoprawną. Do upublicznionych ostatnio w prasie takich prak-tyk naleŜy m.in. wejście w posiadanie znacznego areału ziemi uprawnej pozyskanej przez instytucję kościelną i odsprzedanej jednej z najbogatszych rodzin śląskich (2012 r.) lub podob-na sprzedaŜ ziemi w Białołęce pozyskanej przez siostry zakonne w Pozpodob-naniu (2011 r.).

32 ^{JERZY MODRZEWSKI,AGATA MATYSIAK-BŁASZCZYK}

znacznym, jeśli nie gruntownym, przeobraŜeniom. Do zdarzeń tych moŜna zaliczyć:

– wybuch II wojny światowej i emigrację ucieczkową elit rządzących w II Rzeczypospolitej, a takŜe licznej reprezentacji ziemiaństwa pol-skiego; ponadto realizowaną planowo przez państwa okupacyjne eks-terminację i przesiedlenia ludności we wszystkich rejonach byłego i obecnego terytorium Polski, w tym zsyłki na Sybir i przymusowe ro-boty; mordy jeńców wojennych i masowe egzekucje obywateli państwa polskiego nie tylko pochodzenia Ŝydowskiego, takŜe wielu mieszkań-ców wsi, miast i całych rejonów²¹; prześladowania ludności polskiej przez wojenne i powojenne okupacyjne władze komunistyczne, głów-nie na wschodnich terenach państwa polskiego²²; powojenne fale imi-gracyjne rodzin polskich ze zsyłek syberyjskich oraz fale emigracji poli-tycznej po 1956 i 1968 r., a takŜe emigracji ekonomicznej, szczególnie nasilone w ostatnich dwóch dekadach;

– diametralne przeobraŜenie ustrojowe państwa polskiego po II wojnie światowej oraz wyzwolony nim awans ekonomiczny i polityczny klasy robotniczo-chłopskiej; ponadto radykalne zmiany ustrojowe dokonują-ce się w Polsdokonują-ce na przełomie tysiącleci, degradujądokonują-ce jedne i promujądokonują-ce inne kategorie rodzin²³. Warto równieŜ wskazać na doświadczaną przez społeczeństwo polskie w ostatnim półwieczu, w związku z prze-mianami ustrojowymi, na niespotykaną dotąd skalę dynamikę zjawisk demograficznych – początkowo masową migrację ludności wiejskiej do miast, a w ostatnim ćwierćwieczu skutki europejskiego odpływu de-mograficznego i – co wydaje się być fenomenem polskim – reemigrację części ludności miejskiej do środowisk wiejskich²⁴;

– pojawienie się wyzwań cywilizacyjnych, które wyzwoliły dwie róŜne co do wielkości i społecznego znaczenia fale awansu edukacyjnego,

_________________

21 Najbardziej jaskrawym tego przykładem były mordy ludności cywilnej Warszawy w czasie powstania warszawskiego czy ludności z rejonu Zamojszczyzny, zwłaszcza ludności polskiej zamieszkującej przed i w czasie II wojny światowej obszar byłego województwa wo-łyńskiego.

22 K. Osuchowski, Ludność polska na Wschodzie – przemiany typologiczne w perspektywie dzie-jowej, w: Państwo – społeczeństwo – religia we współczesnej Europie, red. M. Mróz, T. Dębowski, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009.

23 M. Jarosz, Wygrani i przegrani polskiej transformacji, ISP PAN, Warszawa 2005.

24 Systemy wartości a procesy…, dz. cyt.; M. Okólski, Cywilizacje przypływu i cywilizacje od-pływu demograficznego, w: Wiek wielkich przemian, red. M. Dobraczyński, A. Jasińska, Wyd.

Adam Marszałek, Toruń 2001; E. Yoshino, Polscy chłopi w XX wieku. Podejście mikro-deskrypty-wne, Semper, Warszawa 1997. O skali zjawiska reemigracji ludności miejskiej do środowisk wiejskich świadczą wyniki ostatniego (2011 r.) spisu powszechnego – do środowisk wiejskich w ostatniej dekadzie wróciło (wyemigrowało z miast) około 6–7% ludności.

Odmiany współczesnego polskiego problemu rodzinnego 33

zwłaszcza jego niŜszych warstw: pierwszą w okresie powojennym (lata 50.), drugą – pod koniec XX wieku (lata 90.), skutkujące masowy-mi, lecz wątpliwymi co do autentyczności i znaczenia biograficznego studiami młodzieŜy i osób dorosłych, odraczającymi ich decyzje o za-kładaniu rodzin w związku z doświadczanymi przez nie i narastają-cymi kłopotami na rynku pracy²⁵;

– niepraktykowane dotąd zabezpieczenie socjalne społeczeństwa od lat 50. do końca ubiegłego wieku i jego znaczną dezorganizację po zmianie ustroju państwa (problem biedy, bezrobocia, bezdomności i perma-nentnych trudności z reformą np. słuŜby zdrowia, a takŜe realne obec-nie zagroŜeobec-nie systemu zabezpieczenia emerytalnego i rentowego; po-nadto stale doświadczane kłopoty z organizacją i funkcjonowaniem instytucji zastępczej opieki rodzinnej i systemu edukacyjnego, zwłasz-cza na szczeblu podstawowym i gimnazjalnym²⁶;

– początkowo planowe, a obecnie Ŝywiołowe uprzemysłowienie kraju i jego spowolnioną, ale postępującą urbanizację²⁷ oraz nieograniczony

_________________

25 O ich wątpliwym statusie merytorycznym, a bywa, Ŝe i przestępczym, informuje co-dzienna prasa i opracowania monograficzne poświęcone owym praktykom i ich konsekwen-cjom, np. Walia się wstydzi, „Gazeta Wyborcza” z 10.10.2011 r., s. 12; A. Gromkowska-Melosik, Ściągi, plagiaty, fałszywe dyplomy, GWP, Gdańsk 2007. Studia, studiowanie, bycie na studiach coraz częściej jest w Polsce traktowane jako forma zabezpieczenia socjalnego, korzystania z formalnego statusu osoby studiującej w instytucji wyŜszego kształcenia, a nie udziału w wyselekcjonowanym i pielęgnującym tradycje akademickie środowisku edukacyjnym.

26 Literatura poświęcona tej problematyce rośnie w Polsce proporcjonalnie do dynamiki uobecniania się tych zjawisk. Na szczególną uwagę zasługuje raport przygotowany pod kie-runkiem Ryszarda Szarfenberga, Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2011; L. Miś, M. NóŜka, M. Smagacz-Poziemska, Nasze problemy – bieda i bezrobocie we współczesnym społeczeństwie polskim, Universitas, Kraków 2011.

27 Interpretacja roli czy znaczenia tego czynnika w kształtowaniu sytuacji rodzinności w polskim społeczeństwie wciąŜ obarczona jest orientacją ideologiczną (sympatią polityczną) autorów opracowań poświęconych m.in. współczesnej polskiej rodzinności. Nie dokonuje się więc rzetelnych analiz porównawczych, ze zrozumiałych politycznie powodów, eksponując w zaleŜności od sympatii i orientacji ideologicznych walory okresu i ustroju powojennego, względnie przeciwstawiając im walory i rozstrzygnięcia ustrojowe okresu postsolidarnościo-wego w Polsce, z lekkim utyskiwaniem na obecność w doświadczeniu rodzinnym biedy, bez-radności egzystencjalnej, bezrobocia (które określa się np. mianem „elastycznych form zatrud-nienia”) i często juŜ bezdomności – problemów z trudem i znikomym powodzeniem rozwiązywanych poprzez stanowioną i realizowaną politykę społeczną władz centralnych i działania władz lokalnych (samorządowych). Tego rodzaju „obezwładniającą czytelnika”

interpretację zawiera tekst: R. Siemieńska, O samodzielności i samowystarczalności polskich rodzin i roli sieci społecznych, w: śycie po zmianie. Warunki Ŝycia i satysfakcje Polaków, red. K. Zagórski, Scholar, Warszawa 2009, s. 100–104. Por. Jedna Polska? Dawne i nowe zróŜnicowania społeczne, red. A. Kojder, WAM, Kraków 2007; Podziały klasowe i nierówności społeczne. Refleksje socjologiczne po dwóch dekadach realnego kapitalizmu w Polsce, red. P. śuk, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010.

34 ^{JERZY MODRZEWSKI,AGATA MATYSIAK-BŁASZCZYK}

przestrzennie rozwój środków masowej komunikacji (zarówno środ-ków lokomocji, jak i mediów elektronicznych), lansujący nowoczesne i ponowoczesne style Ŝycia i konkretyzujące je wzory współŜycia, w tym partnersko-rodzinnego²⁸.

Przy wyliczeniu zdarzeń i zjawisk, które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na obraz współczesnej polskiej rodzinności, warto zwrócić uwagę na znaczenie makroczynnika cywilizacyjnego określanego mianem globali-zacji albo amerykańskiego uniwersalizmu, który w duŜej mierze, zarówno w skali światowej, jak i krajowej, ograniczył i zreorientował funkcję repro-dukcyjną tradycyjnych rodzin we wszystkich jej podstawowych wymiarach:

biologicznym, ekonomicznym, społecznym i kulturowym na rzecz promowa-nia alternatywnych wobec rodziny instytucji świadczących w tych wymia-rach usługi jednostkowe i grupowe (nawet w zakresie Ŝycia intymnego)²⁹.

Gruntownemu treściowemu przeobraŜeniu uległy w ostatnich dekadach procesy socjalizacyjne dzieci i młodzieŜy. Ukształtowały one nowe podmio-towe podstawy więzi rodzinnych, a tym samym odmienne cechy ich toŜsa-mości, samoidentyfikacji i wzorów uczestnictwa w Ŝyciu rodzinnym i sze-rzej pojętym – społecznym, raczej zdystansowane wobec tradycyjnych potrzeb i oczekiwań ich rodzin.

Współczesne reprezentacje młodych pokoleń niemal powszechnie mani-festują nieuzasadnioną stanem rozwoju podmiotowych kompetencji (niead-ekwatnym do aktualnych wyzwań cywilizacyjnych – jako m.in. efekt dys-funkcjonalności i patologizacji zinstytucjonalizowanego systemu edukacji)³⁰ swoją pozorną autonomiczność, graniczącą z osamotnieniem czy izolowa-nym i dyskredytowaizolowa-nym społecznie indywidualizmem³¹ oraz naśladowczą

_________________

28 M. Mrozowski, Między manipulacją a poznaniem. Człowiek w świecie mass mediów, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1991; Mass media w społeczeństwie oby-watelskim. Zasada równych szans dla kobiet i męŜczyzn w przekazie dziennikarskim, red. E.H. Oleksy, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999; K. Arcimowicz, Obraz męŜczyzny w polskich mediach.

Prawda, fałsz, stereotyp, GWP, Gdańsk 2003; J. Szulich-KałuŜa, Media jako czynnik kształtujący model małŜeństwa i rodziny, w: MałŜeństwo i rodzina w nowoczesnym społeczeństwie, red. L. Dyczewski, Wyd. KUL, Lublin 2007; Z. Melosik, Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Wolumin, Poznań 2002.

29 Zagadnienie to stanowi zasadniczy przedmiot rozwaŜań socjologii rodziny, zwłaszcza w kontekstach dynamicznie zmieniającego się cywilizacyjnego wzoru współczesnych społe-czeństw kultury euroamerykańskiej (por. m.in. monografie A. Giddensa, U. Becka, Z. Bauma-na, J. Urry’ego).

30 Mamy tu na uwadze m.in. los osób i ich rodzin zatrudnionych w przemyśle stocznio-wym, hutniczym, górniczym oraz w aparacie władzy w okresie Polski Ludowej po przejęciu władzy przez ideologów organizacji „chroniących” interesy robotników. Por. Naznaczeni i napiętnowani. O wykluczeniu społecznym, red. M. Jarosz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008.

31 M. Jacyno, Kultura indywidualizmu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007; H. Cyrzan, O potrzebie utopii. Z dziejów utopii stosowanej XX wieku, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004, zwłaszcza rozdział: Utopia indywidualizmu, s. 60–79.

Odmiany współczesnego polskiego problemu rodzinnego 35

podmiotową „kreatywnością” preferowanego i praktykowanego stylu Ŝycia, zwłaszcza w jego ludycznym wymiarze, w przejawianej przez nie w tym względzie aktywności.

Owa manifestacja pozostaje w jawnej sprzeczności z niemal totalną bezradnością egzystencjalną współczesnej młodzieŜy, a tym samym z rezy-gnacją z podejmowania zadań i obowiązków w wymiarze socjalnym, rodzinnym, a zwłaszcza zawodowym³², co idzie w parze z chwiejnością ujawnianych przez nią a deklarowanych systemów wartości, struktur aspi-racyjnych, prospektywnych nastawień biograficznych, poglądów czy orien-tacji światopoglądowych i konsumerycznych³³.

Istotnej, wielokrotnej i gruntownej indoktrynacji czy manipulacji została poddana w ostatnim półwieczu pamięć społeczna Polaków³⁴, ze wszystkimi tego aksjonormatywnymi czy anomijnymi konsekwencjami podmiotowymi i rodzinnymi³⁵. Spowolnionej, lecz konsekwentnej i utrwalającej się w do-świadczeniu społecznym konkretyzacji ulega takŜe zjawisko emancypacji kobiet³⁶.

To tylko niektóre czynniki, jakie odegrały istotną rolę w kształtowaniu obrazu współcześnie akceptowanej i pielęgnowanej wartości Ŝycia

rodzin-_________________

32 M. Kwiecińska-Zdrenka, Aktywni czy bezradni wobec własnej przyszłości?, Wyd. UMK, To-ruń 2004; MłodzieŜ wobec (nie)gościnnej przyszłości, red. R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik, DSW TWP, Wrocław 2005. Wszystkie te problemy młodzieŜy i jej sytuacji społecznej zawiera mono-grafia-raport: K. Szafraniec, Młodzi 2011, KPRM, Warszawa 2011.

33 Z. Bauman, Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, WAM, Kraków 2006; MłodzieŜ – styl Ŝy-cia i zdrowie. Konteksty, kontrowersje, red. Z. Melosik, Wolumin, Poznań 2001; Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji, red. Z. Melosik, Edytor, Toruń 2007; A. Giddens, Przemiany intym-ności. Seksualność, miłość i erotyzm we współczesnych społeczeństwach, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007; tenŜe, Ramy późnej nowoczesności, w: Współczesne teorie socjologiczne, wybór A. Jasińska-Kania i in., Scholar, Warszawa 2006; M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych, Scholar, Warszawa 2004.

34 B. Szacka, Czas przeszły, pamięć, mit, Scholar, Warszawa 2006; Pamięć zbiorowa jako czynnik integracji i źródło konfliktów, red. A. Szpociński, Scholar, Warszawa 2009; M. Golka, Pamięć społeczna i jej implanty, Scholar, Warszawa 2009; Pamięć, przestrzeń, toŜsamość, red. S. Kapralski, Scholar, Warszawa 2010.

35 Mamy tu na uwadze sytuacje rodzinne osób uwikłanych w wydarzenia historyczne mi-nionego czasu, autentycznie bądź interesownie zaangaŜowanych w budowę państwa socjali-stycznego, a obecnie zdeprecjonowanych z tego powodu, co ma wpływ takŜe na ich sytuację rodzinną i osobistą. Por. Naznaczeni i napiętnowani…, dz. cyt.

36 Według U. Becka kilka zasadniczych czynników uwolniło kobiety od tradycyjnie peł-nionych przez nie ról rodzinnych, m.in. zrównanie szans edukacyjnych męŜczyzn i kobiet, uwolnienie kobiet od uciąŜliwych prac domowych (?), moŜliwość planowania macierzyństwa i stosowanie antykoncepcji, uzyskanie znacznej samodzielności ekonomicznej i tym samym uniezaleŜnienie się od socjalnej funkcji związku z męŜczyzną. U. Beck, Społeczeństwo ryzyka…, dz. cyt., s. 169 i 170. Por. E. Górnikowska-Zwolak, Myśl feministyczna jako nurt rozwaŜań w pedagogice społecznej, Wyd. Górnośląskiej WyŜszej Szkoły Pedagogicznej, Mysłowice 2006.

36 ^{JERZY MODRZEWSKI,AGATA MATYSIAK-BŁASZCZYK}

nego, a zwłaszcza w wyznaczaniu dynamiki kształtowania się nie tylko in-dywidualnie doświadczanych i realizowanych wzorów biograficznych, lecz równieŜ będących ich konsekwencją wzorów obecnie praktykowanych form Ŝycia rodzinnego m.in. w naszym społeczeństwie³⁷.

W efekcie pojawienia się i oddziaływania owego zespołu czynników (zjawisk) uformował się dominujący w społeczeństwie polskim (i w wielu innych społeczeństwach cywilizacji industrialnej) typ zatomizowanej rodzi-ny współczesnej, przeciwstawiarodzi-ny tradycyjnemu modelowi, z rozmaitymi, często konkurencyjnymi, kwalifikacjami ocennymi i niejednoznacznie iden-tyfikowany³⁸.

Jest to m.in. problem definicji tego wszystkiego, co powstaje po rozpa-dzie rodziny tradycyjnej i co obserwujemy, diagnozując jej współczesne – nowoczesne, a nawet ponowoczesne – emanacje³⁹ jako zasadnicze, po części dominujące, nie tylko w naszym społeczeństwie, wzory pielęgnowania owej wartości Ŝycia rodzinnego⁴⁰.

_________________

37 Z. Tyszka, Rodziny polskie u progu lat dziewięćdziesiątych, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1991; tenŜe, Rodzina w czasach szybkich przemian, Wyd. Naukowe PWN, Poznań 2001; L. Dy-czewski, Rodzina polska i kierunki jej przemian, Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa 1981; tenŜe, Rodzina, społeczeństwo, państwo, Wyd. KUL, Lublin 1994; tenŜe, MałŜeń-stwo i rodzina w nowoczesnym społeczeństwie, Wyd. KUL, Lublin 2007. Por. E. Hajduk, Wzory przebiegu Ŝycia, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 1993, tenŜe Kulturowe wy-znaczniki biegu Ŝycia, śak, Warszawa 2001.

38 A. Kwak, Rodzina i jej przemiany, ISNS UW, Warszawa 1994; taŜ, Rodzina w dobie prze-mian. MałŜeństwo i kohabitacja, śak, Warszawa 2005.

39 Zob. 23 dotąd opublikowane tomy „Roczników Socjologii Rodziny”, rejestrujących na bieŜąco owe zmiany, ich dynamikę i konsekwencje; L. Kocik, Rodzina w obliczu wartości…, dz. cyt.; MałŜeństwo i rodzina w ponowoczesności. Szanse – zagroŜenia – patologie, red. W. Muszyń-ski, E. Sikora, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Zagadnienie definicji rodziny towarzyszy jej naukowym (historycznym, socjologicznym, psychologicznym oraz antropologicznym) poznawczym zainteresowaniom w zasadzie od zawsze. Jednak w ostatnim czasie wskutek gwałtowności i niejednoznaczności zmian nabiera ono szczególnego znaczenia. Przykładem interesujących poznawczo prób rozwiązania tego problemu jest definicja rodziny zapropono-wana przez Vanier Institute of the Family w Kanadzie na początku lat 90. XX wieku, która brzmi: „rodzina to jakiekolwiek połączenie dwu lub więcej osób, które złączone są więziami wynikającymi z wzajemnej umowy, z urodzenia lub adopcji, i które razem przyjmują odpo-wiedzialność (obowiązki) za: a) zapewnianie przetrwania oraz opiekę nad członkami grupy;

b) nowych członków pojawiających się w wyniku realizacji funkcji prokreacyjnej lub adopcji;

c) socjalizację dzieci; d) społeczną kontrolę członków grupy; e) produkcję, konsumpcję i dys-trybucję dóbr i usług; f) zapewnienie emocjonalności i zaŜyłości”. L. Larson, J.W. Goltz, Ch. Hobart, Families in Canada, Prentice Hall, Scarborough, Ontario 1994, s. 24. Por. K. Slany, Alternatywne formy Ŝycia małŜeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Nomos, Kraków 2008.

40 Dogłębną analizę i syntezę dynamiki procesu formowania się współczesnych rodzin zawiera monografia: T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróŜnicowanie, Wyd.

Naukowe PWN, Warszawa 2010.

Odmiany współczesnego polskiego problemu rodzinnego 37

Jednak pod koniec XX i w pierwszej dekadzie XXI wieku pojawiło się wiele zjawisk, które w społecznej percepcji i ocenie stanowią przejaw niepo-kojącego, a nawet bulwersującego opinię publiczną, a zatem obserwowane-go z niepokojem, deprecjonowania owej wartości⁴¹, zarówno w pierwotnym, tradycyjnym, jak i współczesnym wzorze jej osiągania i pielęgnowania. Owa deprecjacja względnie spetryfikowanych nowoczesnych wzorów Ŝycia ro-dzinnego przejawia się w postaci:

– znacznego spadku liczby zawieranych związków małŜeńskich i odstę-powania od budowania na podstawie tego rodzaju więzi naturalnych rodzin rodzicielskich, które charakteryzuje ponadto czasowa nietrwa-łość⁴² i podejmowanie często nieudanych prób ich rekonstrukcji⁴³; – odtwarzania się i tworzenia rodzin i rodów o niekwestionowanych, ale

takŜe wątpliwych społecznie, moralnych i formalnych uprawnieniach do odzyskiwania rodowych majątków, statusu społecznego i ekspo-nowanego miejsca w historii narodu polskiego. Dotyczy to równieŜ tak Ŝywego w Polsce i bolesnego problemu rodzin Ŝydowskich, mieszkają-cych przed wojną głównie w środowiskach miejskich, a takŜe rodzin o słabo lub pobłaŜliwie kontrolowanych społecznie źródłach bogacenia się, często ostentacyjnie manifestowanego, a niewspółmiernego do ujaw-nianych kompetencji, zasług i starań. Z obawą obserwuje się w Polsce takŜe powroty rodzin autochtonicznych na tzw. tereny odzyskane, wraz z majątkowymi i kulturowymi tego konsekwencjami. Obecny jest równieŜ przejawiający się w reakcjach społecznych problem małŜeństw mieszanych i interesownych⁴⁴;

_________________

41 Na specyfikę i dynamikę owego zjawiska zwracają uwagę w zasadzie wszyscy socjolo-gowie zajmujący się kondycją społeczeństw postindustrialnych, głównie europejskich i ame-rykańskich, wśród których najczęściej wskazuje się A. Giddensa, U. Becka, Z. Baumana, J.H. Turnera i J. Urry’ego. A. Giddens, Nowoczesność i toŜsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001; Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Sic!, Warszawa 2000. Por. Niepokoje i nadzieje współczesnego człowieka. Człowiek w sytuacji przełomu, red. R. Derbis, Wyd. WSP, Częstochowa 2003; Czego obawiają się ludzie?, red. M. Libiszowska-śółtkowska, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007.

42 K. Kluzowa, MałŜeństwa porozwodowe w Polsce lat osiemdziesiątych, w: Stan i przeobraŜenia współczesnych rodzin, red. Z. Tyszka, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1991; A. Giza-Poleszczuk, Związki partnerskie, małŜeństwo – dzieci – kulturowe zróŜnicowanie postaw, w: Polacy wśród Europej-czyków. Wartości społeczeństwa polskiego na tle innych krajów europejskich, red. A. Jasińska-Kania, M. Marody, Scholar, Warszawa 2002.

43 B. Kromolicka, Rodziny zrekonstruowane, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1997;

A. Napier, MałŜeństwo – krucha więź. W poszukiwaniu partnerstwa i trwałości, Znak, Kraków 2008.

44 M. Herudzińska, MałŜeństwa mieszane jako przedmiot obaw społecznych, w: Rodzina i mikro-struktury społeczne w socjologicznym lustrze, red. A. Wachowiak, Oficyna Wydawnicza Uniwer-sytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2007.

38 ^{JERZY MODRZEWSKI,AGATA MATYSIAK-BŁASZCZYK}

– utrwalania się postawy rezygnacji z załoŜenia rodziny (zjawisko sin-glowania)⁴⁵ bądź odraczania w czasie decyzji o zawieraniu związków małŜeńskich oraz podejmowaniu (tj. ograniczaniu lub wykluczaniu) ról rodzicielskich⁴⁶;

– upowszechniania się w ostatnich dekadach zjawiska samotnego rodzi-cielstwa, zwłaszcza macierzyństwa o rozmaitej, często bulwersującej postaci (np. macierzyństwa kobiet małoletnich, późnego macierzyństwa, macierzyństwa surogatkowego, macierzyństwa w wyniku in vitro, adopcji dokonywanej przez osoby medialne w celach komercyjnych, popularyzujących i uatrakcyjniających w ten sposób swą medialną obecność (np. aktorki, celebrytki)⁴⁷;

– pojawiania się duŜej liczby rodzin, w tym małodzietnych, utrzymują-cych się ze świadczeń instytucji pomocy społecznej i wymagająutrzymują-cych rozmaitych form wsparcia społecznego, a takŜe rodzin popadających w spiralę zadłuŜenia finansowego i utraty na poczet spłaty długów własności lokalowej czy mieszkalnej;

– ujawniania się nieakceptowanych dotąd homoseksualnych związków partnerskich, praktykujących takŜe rodzicielstwo, powodujących ich – publicznie manifestowaną, często nawet agresywnie – negację⁴⁸;

– dynamicznego wzrostu liczby i form zastępczej opieki rodzicielskiej, budzącej wątpliwości co do kwalifikacji osób i instytucji ją podejmują-cych oraz rzetelności w wypełnianiu przyjętych zobowiązań opiekuń-czo-wychowawczych, sygnalizujących sytuacje trudne, a nawet prze-stępcze⁴⁹;

_________________

45 E. Paprzycka, Kobiety Ŝyjące w pojedynkę. Między wyborem a przymusem, śak, Warszawa 2008; J. Czarnecka, Cechy idealnego partnera i idealnego związku w opinii polskich singli i singielek, AUL, „Folia Sociologica” 2009, nr 34; taŜ: Polscy single jako konsumenci – dziś i jutro, w: Przy-szłość demograficzna Polski, red. J. Kowalski, A Rossa, AUL, „Folia Oeconomica” 2009, nr 231.

46 Przede wszystkim jest to kwestia wielkości i dynamiki zjawiska sieroctwa społecznego, a w ostatnim czasie tzw. eurosieroctwa, jego przyczyn i konsekwencji biograficznych, a w rezul-tacie rodzinnych. Por. Sieroctwo społeczne i jego kompensacja, red. M. Heine, G. Gajewska, Wyd.

WSP, Zielona Góra 1999; J. Sokołowska, Na przekór losowi. Tworzenie rodziny przez osoby osiero-cone, Impuls, Kraków 2004; J. Hrynkiewicz, Odrzuceni, ISNS, Warszawa 2006; S. Kozak, Patolo-gia eurosieroctwa w Polsce. Skutki migracji zarobkowej dla dzieci i ich rodzin, Difin, Warszawa 2010.

47 H. Kubicka, Bezdomność rodzin samotnych matek. Społeczno-wychowawcze aspekty zjawiska, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005; M. Lesińska-Sawicka, Późne macierzyństwo. Studium socjomedyczne, Nomos, Kraków 2008.

48 P. Tomalski, Nietypowe rodziny. O parach lesbijek i gejów oraz ich dzieciach z perspektywy teo-rii przywiązania, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007; M. Rostek, Związki ho-moseksualne. Studium socjologiczne, Difin, Warszawa 2008.

49 L. Telka, Rodzinne domy dziecka, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000; Opieka za-stępcza nad dzieckiem i młodzieŜą – od form instytucjonalnych do rodzinnych, red. M. Racław-

49 L. Telka, Rodzinne domy dziecka, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000; Opieka za-stępcza nad dzieckiem i młodzieŜą – od form instytucjonalnych do rodzinnych, red. M. Racław-