Asystent rodziny w pracy z rodzinami z wieloma problemami
1. Rodzina z wieloma problemami w praktyce asystenta rodziny
Określenie „rodzina z wieloma problemami” stanowi alternatywny opis rodzin dysfunkcjonalnych, patologicznych czy specjalnej troski. Takie defi-niowanie rodziny jest zgodne, jak pisze Izabela Krasiejko, ze współczesnymi tendencjami w teorii i praktyce pracy socjalnej (empowerment), zgodnie z którymi dąŜy się do podmiotowego traktowania klienta, niestosowania etykiet oraz oddzielania problemu od człowieka5. Podobnie uwaŜa Dobro-niega Trawkowska, która proponuje, by korzystać z terminu „rodzina wie-loproblemowa”, który jest moŜe nieco techniczny, ale dobrze oddaje skalę problemów pojawiających się w rodzinach korzystających z publicznego i pozarządowego wsparcia6.
Termin „rodzina wieloproblemowa” powstał na uŜytek pracowników socjalnych, którzy dostrzegli złoŜoność sytuacji Ŝyciowych części rodzin korzystających z pomocy społecznej7. Pracownicy socjalni równieŜ wyraźnie
_________________
2 M. Szpunar, Asystent rodziny jako działanie profesjonalne na rzecz rodzin wieloproblemowych, w: Pomoc – wsparcie społeczne – poradnictwo, red. M. Piorunek, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 331–347.
3 A. Dębska-Cenian, Asystowanie – rozwaŜania na temat istoty tego silnie zindywidualizowane-go wsparcia, w: Asystentura rodziny – nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, red. M. Szpu-nar, Gdynia 2010, www.rodzinablizejsiebie.pl/IMG/PDF/Asystentura rodziny – nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce.pdf#page=48 [dostęp: 15.06.2012].
4 I. Krasiejko, Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach w pracy socjalnej, Wyd. Śląsk, Katowice 2010, s. 97.
5 I. Krasiejko, Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny. Przykład Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach, Wyd. Śląsk, Katowice 2011, s. 11.
6 D. Trawkowska, Dokąd zmierzamy? Socjologiczna analiza działań podejmowanych wobec ro-dzin wieloproblemowych przez pomoc społeczną, „Teologia i Moralność” 2010, nr 7, s. 34.
7 M. Szpunar, Charakterystyka rodzin z wieloma problemami, w: Asystentura rodziny…, dz. cyt.
Asystent rodziny w pracy z rodzinami z wieloma problemami 195
sygnalizowali, Ŝe oczekiwania społeczne (ze strony róŜnych kręgów zainte-resowanych udzielaniem pomocy rodzinom) dotyczące zaangaŜowania i od-powiedzialności pracowników socjalnych za przezwycięŜanie kryzysów w rodzinach korzystających z pomocy społecznej zdecydowanie wykraczają poza zakres ich powinności8. W takiej sytuacji dobrym rozwiązaniem okaza-ło się wprowadzenie do praktyki asystentów rodziny. Na podstawie dia-gnozy pracownicy socjalni zaczęli wyodrębniać rodziny wymagające wspar-cia asystentów. Rodziny te od lat borykały się z wieloma problemami, które niczym spirala nakręcały i komplikowały ich Ŝycie codzienne9.
Wśród rodzin, które mogą zostać zakwalifikowane do objęcia pomocą asystenta rodziny, znajdują się przede wszystkim rodziny, które doświad-czają takich problemów, jak: bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowaw-czych, niewydolność w prowadzeniu gospodarstwa domowego, długotrwa-łe bezrobocie i ubóstwo, niepełność i wielodzietność, zagroŜenie odebraniem dzieci z domu rodzinnego10, uzaleŜnienia, przemoc domowa11, zagroŜenie bezdomnością, długotrwała choroba fizyczna bądź psychiczna, niepełno-sprawność rodziców i/lub dzieci, konflikty małŜeńskie, międzypokolenio-we, problemy szkolne dzieci, zachowania przestępcze12.
Z badań I. Krasiejko przeprowadzonych wśród asystentów rodziny oraz pracowników socjalnych wynika, iŜ respondenci najczęściej wskazywali takie problemy rodzin, jak: ubóstwo, bezrobocie, bezdomność, niezaradność w sprawach prowadzenia gospodarstwa domowego, niepełnosprawność, przewlekłe choroby, w tym zaburzenia psychiczne, uzaleŜnienia, przemoc, prostytucję, wykorzystywanie seksualne nieletnich, handel narkotykami, wyuczoną bezradność. Obrazują to przykładowe fragmenty wypowiedzi:
Rodziny, które dostajemy, są najczęściej juŜ realnie zagroŜone odebraniem dzieci.
RóŜne problemy, dysfunkcje, ale najgorsza jest wyuczona bezradność, niechęć do zmian w swoim Ŝyciu, jakby brak nadziei, Ŝe coś jeszcze da się zrobić.
Nie tylko dysfunkcje, ale juŜ patologie: konflikty z prawem, dilowanie narkotykami, pro-stytucja, wykorzystywanie seksualne dzieci – czasem dopiero my to zauwaŜamy.
Tak jak przejmujemy rodzinę, to wychodzi, Ŝe czasem pracownik widział tylko kilka rze-czy: problemy z dziećmi, ubóstwo, a my dokopujemy się głębiej: uzaleŜnienia, przemoc13. _________________
8 D. Trawkowska, Dokąd zmierzamy?…, dz. cyt., s. 34.
9 M. Szpunar, Charakterystyka rodzin…, dz. cyt.
10 A. Dunajska, D. Dunajska, B. Klein, Asystentura w pomocy społecznej, dz. cyt., s. 49–50.
11 M. Szpunar, Asystent rodziny…, dz. cyt., s. 331–347.
12 I. Krasiejko, Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny…, dz. cyt., s. 36.
13 I. Krasiejko, Asystent rodziny – profesjonalista, ale nie cudotwórca, „Praca Socjalna” 2012, nr 4, s. 25.
196 MAŁGORZATA CICZKOWSKA-GIEDZIUN
W badanych przez Małgorzatę Szpunar rodzinach objętych wsparciem i pomocą asystentów rodziny współwystępowało kilka problemów. Były to głównie zaniedbania edukacyjne czy wczesne zaniechanie edukacji (a tym samym brak kwalifikacji zawodowych lub niskie kwalifikacje), bierność zawodowa (najczęściej wieloletnia), zaniedbania w zakresie higieny i ochro-ny zdrowia, niski standard Ŝycia, wykluczenie z grup społeczochro-nych, konflikty rodzinne i sąsiedzkie, wielodzietność, niezałatwione sprawy urzędowe, brak umiejętności komunikacyjnych, wychowawczych, opiekuńczych, uzaleŜnie-nia, bieda. Najczęściej jednak występowało ubóstwo i alkoholizm14.
Warto zaznaczyć, Ŝe w rodzinach korzystających z pomocy społecznej wieloproblemowość nasila się w przypadku rodzin niepełnych i wielodziet-nych. PołoŜenie rodzin jest szczególnie trudne, gdy te dwie sytuacje (wie- lodzietność i niepełność) się nakładają15. Często towarzyszą im równieŜ problemy opiekuńcze i opiekuńczo-wychowawcze oraz bezradność w pro-wadzeniu gospodarstwa domowego. Obecność tych rodzin w gminach po-winna stanowić wskazówkę co do celów projektowanych działań wspierają-cych dzieci i rodziców16.
W Ŝyciu rodziny z wieloma problemami asystenci niejednokrotnie ujaw-niają niekorzystne syndromy sytuacyjne, które Stanisław Kawula określa jako polegające na splocie negatywnych czynników, cech statusu ekono-micznego i kulturalnego rodziny. W ten sposób tworzy się „zamknięty krąg”, sytuacja bez wyjścia, prowadząca jej członków do degradacji indywi-dualnej kolejnych pokoleń17.
Wieloletnie badania zespołu badawczego pod kierownictwem Zbignie-wa Kwiecińskiego, ukazujące znaczenie edukacji w przezwycięŜaniu repro-dukcji statusów kulturowych, potwierdzają zasadność działań asystentów rodziny w kierunku pedagogizacji rodzin. Jak podkreśla autor, wszelkie wysiłki w celu wyrównywania warunków, szans mają sens, gdy podejmo-wane są w najwcześniejszych latach rozwoju dziecka. Tylko wtedy moŜliwe jest przerwanie błędnego koła reprodukcji kulturowej. Pedagogizacja rodzin mogłaby polegać na wyrabianiu właściwych nawyków postępowania rodzi-ców względem dzieci (dobór słownictwa, mobilizacja do pracy, uczenie ob-owiązkowości itp.), a takŜe dokonywać się poprzez udział dzieci i całych rodzin w kulturze, ukazywanie korzyści z podejmowania wysiłków na polu
_________________
14 M. Szpunar, Asystent rodziny w opinii klientów pomocy społecznej w Gdyni – doniesienie z ba-dań, „Praca Socjalna” 2012, nr 4, s. 85–86.
15 D. Ławniczak i in., Standard pracy socjalnej z rodziną z dziećmi, s. 2, www.wrzos.org.pl/
projekt1.18/download/SPS_RZD_23 luty.pdf [dostęp: 6.08.2012].
16 D. Trawkowska, Dokąd zmierzamy?…, dz. cyt., s. 37 i nast.
17 Podaję za: A. Matysiak-Błaszczyk, M. Ściupider, Poznańskie doświadczenia asystentury ro-dzinnej, w: Pomoc – wsparcie społeczne – poradnictwo, dz. cyt., s. 356.
Asystent rodziny w pracy z rodzinami z wieloma problemami 197
edukacji oraz planowania kariery edukacyjnej i zawodowej dzieci i doro-słych. MoŜe to uchronić dzieci i młodzieŜ przed odtwarzaniem statusów społecznych oraz borykaniem się z biedą, bezrobociem i byciem potencjal-nymi klientami pomocy społecznej18.
Innym teoretycznym wyjaśnieniem złoŜoności pracy z rodzinami wie-loproblemowymi, jak pisze M. Szpunar, jest „koło ubóstwa”, pokazujące wielość czynników, zagroŜeń, które kumulują się wokół trudnej sytuacji materialnej człowieka i lawinowo narastając, decydują o całym Ŝyciu i kształtowaniu jego osobowości19. Zdaniem S. Kawuli pole „koła ubóstwa”
wykreślane jest przez następujące zjawiska: „niski poziom warunków mate-rialnych wynikający z małych zarobków albo z bezrobocia, słaba kondycja zdrowotna warunkowana niedoŜywieniem (niekiedy wręcz głodem) i trud-nymi warunkami higienicztrud-nymi oraz niskie osiągnięcia szkolne dzieci, po-wodujące niskie kompetencje poznawcze i zawodowe”20.
Rodziny wieloproblemowe cechuje teŜ wyuczona bezradność. W przy-padku tych rodzin mniej istotne wydaje się poszukiwanie mikro- i makro-strukturalnych czynników prowadzących do bezradności, bardziej interesu-jące, z perspektywy pracy asystenta rodziny, jest natomiast rozpoznanie indywidualnego odczuwania i etiologii braku kompetencji społecznych klientów, które skutkują nieumiejętnością osiągania własnych celów oraz nieodczuwania sukcesów Ŝyciowych21.