Potrzeby rodzin wiejskich w zakresie pomocy psychopedagogicznej
1. Warunki Ŝycia i edukacji w środowisku wiejskim
Badania prowadzone w naszym kraju na przestrzeni lat wskazują na ne-gatywne powiązania niedostatku i biedy z warunkami kształcenia dzieci i młodzieŜy, a takŜe z dostępem do kształcenia3. Ubóstwo nadal jest jednym z głównych czynników ograniczających szanse edukacyjne dzieci i młodzieŜy.
Sytuacja materialna rodzin z terenów wiejskich jest znacznie trudniejsza niŜ tych z miast. Pomimo zmniejszania się róŜnic w dochodach między miastem a wsią dochód rozporządzalny na jedną osobę w gospodarstwie domowym na wsi jest duŜo niŜszy niŜ w miastach i w 2009 r. wynosił 889 zł (w miastach 1255 zł)4. Mieszkańcy obszarów wiejskich są więc bardziej zagroŜeni ubóstwem.
Jak wskazują dane GUS, w 2009 r. poniŜej ustawowej granicy ubóstwa egzy-stowało na obszarach wiejskich 13,5% ludności, a poniŜej granicy ubóstwa skrajnego – 9,2%. Jedną trzecią tej populacji stanowiły dzieci i młodzieŜ do 18.
roku Ŝycia. W 2008 r. na obszarach wiejskich z pomocy społecznej korzystało 515 tys. gospodarstw domowych (prawie 2 mln ludności), co stanowiło 46%
wszystkich gospodarstw. Najczęściej były to wieloosobowe gospodarstwa do-mowe składające się z pięciu i więcej osób. Głównymi przyczynami korzystania z pomocy są obecnie względy ekonomiczne, a takŜe zdrowotne i rodzinne5.
Jak twierdzi ElŜbieta Tarkowska, dzieci z rodzin dotkniętych ubóstwem i bezrobociem napotykają na swej drodze do edukacji liczne bariery, głównie finansowe: brak pieniędzy na podręczniki, przybory szkolne, strój gimna-styczny, opłaty na ubezpieczenia, komitet rodzicielski czy wycieczki, a takŜe trudności związane z sytuacją domową, np. brak własnego miejsca do odra-biania lekcji, brak wsparcia ze strony rodziców niemających dostatecznych kompetencji czy wreszcie bariery psychologiczne, np. niska samoocena6.
_________________
3 M. Czerepaniak-Walczak, Daleko… od szansy, PoNaD, Szczecin 1999.
4 Raport Polska 2011, s. 147, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Ewaluacja_i_
analizy/Raporty_o_rozwoju/Raporty_krajowe/Documents/Polska_2011_Gospodarka_Spole czenstwo_Regiony.pdf [dostęp: 16.09.2012].
5 Obszary wiejskie w Polsce, GUS, Warszawa – Olsztyn 2011, s. 154–155.
6 E. Tarkowska, Szkoła wobec ubóstwa i wykluczenia społecznego, w: Dzieci i młodzieŜ – bariery i szanse rozwojowe, materiały z konferencji zorganizowanej przez Rzecznika Praw Dziecka
176 KATARZYNA PALKA
Problemy finansowe często utrudniają zdobycie wykształcenia. Koszty kształcenia, obejmujące nie tyle opłaty za usługi edukacyjne, ile wydatki związane z utrzymaniem się w miejscu połoŜonym w znacznej odległości od miejsca zamieszkania, niejednokrotnie powodują, Ŝe młodzi ludzie ze śro-dowiska wiejskiego dokonują mniej atrakcyjnych wyborów edukacyjnych.
ChociaŜ poziom aspiracji edukacyjnych wśród młodzieŜy wiejskiej od po-czątku lat 90. zaczął wyraźnie wzrastać, to moŜliwości ich realizacji są ogra-niczone. Nadal obserwuje się bowiem pewne róŜnice w ich poziomie mię-dzy młodzieŜą z miast i wsi. Na nieco niŜszy poziom młodych ludzi ze środowiska wiejskiego w porównaniu z ich rówieśnikami z miasta wskazują dane Centrum Badania Opinii Społecznej7, a potwierdzają wyniki badań własnych przeprowadzonych w roku szkolnym 2007/2008 w grupie 541 gimnazjalistów klas trzecich ze szkół na wsi i w mieście (w woj. świętokrzy-skim). Pokazały one, Ŝe wysoki poziom aspiracji deklarowało 57% badanych uczniów ze wsi i 79% z miasta, średni poziom – 35% gimnazjalistów ze śro-dowiska wiejskiego i prawie 15% z miejskiego, natomiast niski poziom – 7%
badanych ze wsi i niespełna 6% badanych z miasta8. MłodzieŜ o korzystniej-szych warunkach startowych wygrywa w dostępie do lepkorzystniej-szych szkół i po-zycji społecznych. MłodzieŜ o mniej korzystnych charakterystykach spo-łecznych nadal ma mniejsze szanse na dobrą edukację9.
W środowisku wiejskim nadal zbyt często obserwuje się sytuacje, w któ-rych trudne warunki materialne idą w parze z niskim kapitałem kulturo-wym i społecznym rodzin. Choć wzrost poziomu wykształcenia mieszkańców wsi jest zauwaŜalny, to dynamika tych zmian wciąŜ jest niewystarczająca.
Tym samym dystans edukacyjny między miastem a wsią nadal się utrzymu-je. W 2010 r. wykształceniem wyŜszym legitymowało się 9,3% mieszkańców obszarów wiejskich, podczas gdy w miastach – 23,6% (średnio w kraju 18,1%)10. Mieszkańcy wsi znacznie rzadziej korzystają z kształcenia pozasz-kolnego w porównaniu z mieszkańcami miast. Wyniki kolejnych badań Dia-gnozy społecznej wskazują, Ŝe kształcenie ustawiczne osób dorosłych nadal ma w Polsce zakres marginalny, a pozytywne tendencje zaobserwowane w 2009 r. uległy w duŜej mierze odwróceniu. Jest to niepokojący sygnał, gdyŜ zestawienie wyników dotyczących aktywności edukacyjnej dorosłych
_________________
i Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 31 maja 2006 r., Biuro Rzecz-nika Praw Dziecka, Warszawa 2006.
7 Aspiracje i motywacje edukacyjne Polaków w latach 1993–2009. Komunikat z badań, CBOS, Warszawa 2009, s. 8.
8 K. Palka, Uwarunkowania aspiracji Ŝyciowych uczniów gimnazjów wiejskich i miejskich, Wszech-nica Świętokrzyska, Kielce 2010, s. 192.
9 K. Szafraniec, M. Boni, Młodzi 2011, dz. cyt.
10 TamŜe.
Potrzeby rodzin wiejskich w zakresie pomocy psychopedagogicznej i socjalnej 177
ze strukturą ludności według poziomu wykształcenia, umiejętnościami cy-wilizacyjnymi i miejscem zamieszkania obrazuje dysproporcje w sferze szans rozwojowych mieszkańców miast i wsi. Większy udział dorosłych mieszkańców wsi w kształceniu ustawicznym mógłby spowodować nie tyl-ko poszerzenie tyl-kompetencji, ale równieŜ zmniejszyć wciąŜ znaczne róŜnice przestrzenne w korzystaniu z usług edukacyjnych i jednocześnie stanowić dobry wzorzec dla dzieci i młodzieŜy oraz zmniejszyć lukę kompetencyjną między rodzicami a ich dziećmi11. Dzieci wychowywane przez rodziców, którzy sami nie potrafią sprostać konkurencji na obecnym rynku pracy, mają gorsze wsparcie w rodzinie.
W literaturze przedmiotu od dawna wskazywano na istnienie związku między pozycją społeczno-ekonomiczną rodzin a szansami edukacyjnymi dzieci i młodzieŜy, natomiast zwiększenie dostępu do edukacji było i nadal jest uznawane za główny mechanizm przeciwdziałania biedzie. Potwierdza-ją to np. badania Mikołaja Kozakiewicza12, Zbigniewa Kwiecińskiego13, Ry-szarda Borowicza14 i Mirosława Szymańskiego15, które pokazują, Ŝe zróŜni-cowanie dostępu do wykształcenia było ściśle związane ze środowiskiem Ŝycia (miasto – wieś) i pochodzeniem społecznym rodzin badanych uczniów.
Pomocy psychologiczno-pedagogicznej i socjalnej słuŜącej m.in. wyrów-nywaniu szans edukacyjnych najpilniej potrzebują rodziny o niskim kapitale społeczno-kulturowym, z niskimi aspiracjami edukacyjnymi (takŜe dzieci z tych rodzin). Nadal największa ich liczba zamieszkuje tereny wiejskie, na których kumuluje się szereg niekorzystnych zjawisk ulokowanych nie tylko w rodzinie, ale równieŜ w szkole czy środowisku lokalnym. Takimi czynni-kami środowiskowymi, istotnymi z punktu widzenia rozwoju i edukacji dzieci, są np. dostęp do placówek edukacyjnych, opiekuńczych, socjalnych, kulturalnych oraz jakość proponowanej przez nie oferty dla dzieci i ich ro-dziców. Istotne są równieŜ uwarunkowania rodzinne, takie jak: wykształce-nie rodziców, sytuacja materialna, udział w kulturze, świadomość pedago-giczna i aspiracje rodziców. Nadal wiele rodzin ze środowiska wiejskiego potrzebuje wsparcia psychologiczno-pedagogicznego, gdyŜ niejednokrotnie brak im wystarczającej wiedzy na temat potrzeb rozwojowo-edukacyjnych
_________________
11 Diagnoza społeczna 2011, red. J. Czapiński, T. Panek, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2011, s. 100.
12 M. Kozakiewicz, Bariery awansu poprzez wykształcenie, Instytut Wydawniczy CRZZ, War-szawa 1973.
13 Z. Kwieciński, Drogi szkolne młodzieŜy a środowisko, WSiP, Warszawa 1980.
14 R. Borowicz, Nierówności społeczne w dostępie do wykształcenia. Casus Suwalszczyzny, Wszechni-ca Mazurska, Olecko 2000.
15 M. Szymański, W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w Polsce, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2004.
178 KATARZYNA PALKA
dzieci czy teŜ odpowiednich kompetencji w rozwiązywaniu trudności wy-chowawczych i kształtowania aspiracji edukacyjnych.
Zdaniem Krystyny Gutkowskiej wiedza rodziców ze środowisk wiej-skich na temat wychowania często ma charakter intuicyjny, przy czym jest to charakterystyczne dla rodziców z niskim wykształceniem, którzy uwaŜa-ją, Ŝe do wychowania własnych dzieci nie potrzebują wiedzy ksiąŜkowej.
Jak twierdzi autorka, rodzice z wyŜszym wykształceniem częściej sięgają do róŜnych źródeł wiedzy, poszukując wskazówek wychowawczych, co jest symptomem zmian, jakie dokonują się w mentalności członków społeczno-ści wiejskiej, którzy coraz częspołeczno-ściej (zwłaszcza przedstawiciele młodszej gene-racji, z wyŜszym wykształceniem) sięgają po ksiąŜki, by czerpać z nich wie-dzę na tematy, które jeszcze niedawno rozstrzygano na bazie rozwiązań własnych lub kierując się doświadczeniem rodziców16.