MoŜliwości wykorzystania koncepcji odporności psychicznej
3. Obszary interwencji pedagogicznych
Istotne wydaje się poznanie mechanizmów i procesów leŜących u pod-staw zjawiska odporności psychicznej. Dlatego głównym przedmiotem zain-teresowania badaczy zajmujących się odpornością psychiczną jest identyfiko-wanie obszarów wraŜliwości oraz wyodrębnianie czynników chroniących i modyfikujących negatywne wpływy wynikające z niesprzyjających okolicz-ności Ŝyciowych28. Analizując literaturę i badania dotyczące prawidłowo
roz-_________________
27 B. Daniel, S. Wassell, Adolescence…, dz. cyt.
28 S.S. Luthar, D. Cicchetti, B. Becker, The construct of resilience: A critical evaluation and guidelines for future work, „Child Development” 2000, nr 71 (3), s. 543–562.
MoŜliwości wykorzystania koncepcji odporności psychicznej w poradnictwie rodzinnym 139
wijających się dzieci i młodzieŜy, moŜna wyróŜnić sześć filarów odporności psychicznej młodego człowieka: poczucie bezpieczeństwa29, pozytywne do-świadczenia i sukcesy w szkole30, konstruktywna grupa rówieśnicza31, zdolno-ści i zainteresowania32, pozytywny system wartości33 i kompetencje społeczne34.
Pozwalają one ukształtować odporność psychiczną dzięki temu, Ŝe wpły-wają na wyróŜnione przez Robbiego Gilligana trzy bloki budujące jej struk-turę:
– podstawowe bezpieczeństwo, dzięki któremu młoda osoba ma poczu-cie przynaleŜności i bezpieczeństwa,
– prawidłową samoocenę, która jest wewnętrznym poczuciem własnej wartości i kompetencji,
– poczucie własnej efektywności, na które składa się poczucie własnej skuteczności i wewnętrznej kontroli, którym towarzyszy adekwatne rozpoznanie swoich silnych stron i ograniczeń35.
Odporność psychiczna, czyli zdolność do pokonywania przeciwności Ŝy-ciowych, wydaje się być niezbędna w procesie zabezpieczania dziecka przed pojawiającymi się zagroŜeniami. Nie zawsze jednak moŜna zabezpieczyć dzieci przed dalszymi problemami i zapewnić im idealne środowisko, ale oddziałując w celu podnoszenia ich odporności psychicznej, zwiększamy prawdopodobieństwo wystąpienia lepszych efektów profilaktycznych, zwłasz-cza w perspektywie długoterminowej. Stosowane w poradnictwie rodzinnym podejście bazujące na kształtowaniu odporności psychicznej dziecka polega na maksymalizowaniu prawdopodobieństwa wystąpienia pozytywnych efek-tów przez budowanie ochronnej sieci wsparcia. Z takiego rozumienia pojęcia odporności psychicznej płyną istotne dla poradnictwa rodzinnego wnioski.
Przede wszystkim powinniśmy koncentrować się na potencjalnych obszarach, w których moŜemy poszukiwać mocnych stron w całym systemie młodej oso-by. Podejście bazujące na kształtowaniu odporności psychicznej wnosi duŜy wkład do pozytywnej praktyki w poradnictwie rodzinnym. Podkreśla ono
_________________
29 P. Stallard, Czujesz tak, jak myślisz. Praktyczne zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej w pracy z dziećmi i młodzieŜą, Zysk i S-ka, Poznań 2006, s. 15.
30 M. Rutter, Pathways from childhood to adult life: The role of schooling, ,,Pastoral Care” 1991, September, s. 3–10.
31 E.E. Werner, Protective factors and individual resilience, w: S. Meisels, J. Shonkoff i in., Handbook of Early Childhood Intervention, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
32 S.S. Luthar, Vulnerability and resilience: A study of high-risk adolescents. ,,Child Develop-ment” 1991, nr 62, s. 600–612.
33 P.L. Benson, All Kids are our Kids: What Communities Must Do to Raise Caring and Respon-sible Children and Adolescents, Jossey-Bass, San Francisco 1997.
34 S.S. Luthar, Vulnerability and resilience…, dz. cyt.
35 R. Gilligan, Beyond permanence? The importance of resilience in child placement practice and planning, ,,Adoption and Fostering” 1997, nr 21 (1), s. 12–20.
140 ROBERT OPORA
wagę budowania systemu wsparcia na podstawie dostępnych zasobów dziecka oraz wspieranie go przez opiekunów i profesjonalistów, kiedy jest to niezbędne, jak równieŜ wskazuje na konieczność budowania potencjalnych obszarów odporności psychicznej u młodego człowieka poprzez: maksymali-zowanie zaangaŜowania związanego z zainteresowaniami, doświadczanie sukcesów, podtrzymywanie i tworzenie nowych relacji z rówieśnikami, da-wanie przez dziecko czegoś od siebie, własny wkład w zadanie.
Wymienione powyŜej przykładowe obszary aktywności dziecka wzmac-niające odporność psychiczną powinny słuŜyć rutynowej diagnozie dziecka, zwłaszcza w przypadku pojawiania się zachowań ryzykownych.
Wybierając odpowiedni podsystem ekologiczny do oceny, musimy sta-rać się zidentyfikować aktualne i potencjalne filary odporności psychicznej nieletniego, które będą stanowiły cel interwencji. Proces oceny uznajemy za zakończony, gdy dokonamy analizy wszystkich sześciu obszarów funkcjo-nowania nieletniego. UŜyteczne jest wskazanie odrębnych źródeł proble-mów w postaci przedstawionych sześciu filarów, które mogą stanowić źró-dła zachowań problemowych, wówczas bowiem interwencje będą właściwie ukierunkowane. Poradnictwo rodzinne moŜe być ponadto nastawione na:
– środowisko niezbędne do właściwego funkcjonowania nieletniego, – odpowiednie metody wychowawcze – sposoby, dzięki którym
pozy-tywne zachowanie nieletniego będzie przyczyniało się do budowania odporności psychicznej,
– wyjaśnianie braku efektywności środków odurzających jako metod za-radczych, zwłaszcza w okresie adolescencji.
Poradnictwo rodzinne oparte na ekologicznym modelu promującym od-porność psychiczną musi być indywidualnie dopasowane do kaŜdej jed-nostki i uwzględniać jej szczególne doświadczenia i okoliczności, w jakich ona pozostaje. Takie podejście wymaga od osób prowadzących działania profilaktyczne szczególnej kreatywności, aby stosowane strategie odpowia-dały indywidualnym potrzebom nieletniego. Ponadto osoba podejmująca takie działania powinna umieć balansować między koncentrowaniem się na mocnych stronach swego podopiecznego a obszarami jego funkcjonowania, które wymagają doskonalenia. W ramach koncepcji ekologicznej promującej odporność psychiczną moŜna wyodrębnić pięć strategii przydatnych w po-radnictwie rodzinnym, mających na celu wyeliminowanie zachowań pro-blemowych u dzieci:
– obniŜenie podatności na negatywne wpływy i eliminowanie czynni-ków ryzyka,
– zredukowanie liczby doświadczanych stresorów i poraŜek,
– zwiększenie dostępności zasobów sprzyjających powstawaniu odpor-ności psychicznej,
MoŜliwości wykorzystania koncepcji odporności psychicznej w poradnictwie rodzinnym 141
– uruchomienie procesów chroniących przed negatywnymi wpływami środowiska,
– uzyskanie poprawy w jednym filarze istotnym dla kształtowania odpor-ności psychicznej i dąŜenie do pozytywnego wpływu w innym obszarze.
Zastosowanie tych strategii powinno zostać rozwaŜone na kaŜdym z po-ziomów ekologicznych. Oczywiście moŜe być tak, Ŝe niektóre interwencje będą odnosiły się do kilku poziomów ekologicznych jednocześnie. Systema-tyczne i wytrwałe stosowanie interwencji w obrębie filarów istotnych dla kształtowania odporności psychicznej powinno doprowadzić do wzrostu poczucia bezpieczeństwa dziecka i wykształcić konstruktywne relacje z in-nymi osobami bez przejawiania zachowań problemowych. Interwencje na-kierowane na wzmacnianie poszczególnych filarów mogą odbywać się w obrębie kaŜdego z podsystemów, tj. mikrosystemu, mezosystemu, egzo-systemu i makroegzo-systemu.
Dla młodej osoby waŜna jest więź z opiekunami, co nie oznacza jednak, Ŝe powinno pomijać się znaczenie innych ludzi w Ŝyciu dziecka. Korzystne zmiany w zakresie więzi z opiekunem sprzyjają prawidłowemu rozwojowi oraz zapewniają lepsze radzenie sobie z napotykanymi w Ŝyciu trudnościa-mi. Dlatego zgodnie z ekologicznym modelem w poradnictwie rodzinnym powinniśmy rozpoznać:
– poczucie własnego bezpieczeństwa w percepcji nieletniego,
– mocne strony w strukturze rodziny dziecka, na których moŜna by się wesprzeć,
– zasoby w obrębie osób z dalszych kręgów społecznych i profesjonali-stów mających kontakt z dzieckiem.
Podsumowanie
Z zaprezentowanego modelu moŜna wyprowadzić zalecenie dla prakty-ków wskazujące na dąŜenie do osiągania równowagi między róŜnymi po-dejściami do poradnictwa rodzinnego. Aktualne działania w jego ramach najczęściej bazują na redukowaniu ryzyka. Z tego powodu, aby utrzymać równowagę, naleŜy poświęcić więcej uwagi poszukiwaniu mocnych stron ekosystemu, w jakim pozostaje dziecko, i oparcie się na nich. MoŜe temu słuŜyć ekologiczny model poradnictwa rodzinnego skoncentrowany na kształtowaniu odporności psychicznej dzieci i młodzieŜy.
Filary, które uwzględniają mocne strony, powinny być wykorzystywane do wzmacniania słabszych obszarów. Na przykład jeŜeli młoda osoba jest silnie związana z członkiem dalszej rodziny (silne poczucie bezpieczeń-stwa), lecz nie podejmuje Ŝadnych aktywności ani nie ma Ŝadnych
zaintere-142 ROBERT OPORA
sowań (brak zdolności i zainteresowań), to oparcie się na tej więzi moŜe przyczynić się do podniesienia jej aktywności. Podobnie jeŜeli osoba ta ma dobrego przyjaciela (pozytywna relacja rówieśnicza), lecz opuszcza szkołę (niskie wyniki w nauce), naleŜy rozwaŜyć, jak ta więź moŜe być wykorzy-stana dla dobra dziecka, np. poprzez wspólne jeŜdŜenie do szkoły.
Aby działania podejmowane w ramach poradnictwa pedagogicznego były skuteczne, powinny powodować trwałe zmiany w obszarze przekonań i toŜsamości dziecka. Dlatego moŜna uznać za Edith Grotberg36, Ŝe odporna psychicznie młoda osoba moŜe być określona jako osoba, która potrafi my-śleć pozytywnie o sobie, uŜywając sformułowań: „ja mam”, „ja jestem”, „ja mogę”. Na przykład dziecko moŜe powiedzieć: „Mam ludzi, którzy mnie kochają i pomogą”; „Jestem osobą lubianą i szanuję siebie oraz innych”; „Po-trafię rozwiązać problemy i kontrolować siebie”. Celem interwencji jest rozwinięcie wszystkich filarów odporności psychicznej tak, by ta osoba mo-gła sformułować takie pozytywne stwierdzenia o sobie.
W związku z tym, Ŝe społeczny system ekologiczny, w jakim pozostaje dziecko, jest bardzo złoŜony, niemoŜliwe jest, aby jedna osoba (np. pedagog szkolny, pracownik socjalny, dzielnicowy czy kurator sądowy) sama podo-łała zadaniom wynikającym z wyodrębnienia sześciu filarów istotnych dla kształtowania odporności psychicznej i jednocześnie uwzględniła wszystkie podsystemy ekologiczne dziecka. Dlatego zarówno profesjonaliści, jak i ro-dzina dziecka muszą być zaangaŜowani w planowanie interwencji mających na celu wzmocnienie jego odporności psychicznej, a takŜe zgodzić się co do kolejności podejmowanych działań i określić osoby odpowiedzialne za kaŜ-dą interwencję. KaŜda z osób z zespołu zaangaŜowana w pracę nad kształ-towaniem odporności psychicznej powinna wiedzieć o podejmowanych interwencjach, aby je dodatkowo, jeśli zaistnieje okazja, wzmacniać. Osoby otaczające dziecko powinny być ocenione pod kątem moŜliwości wykorzy-stania ich do wzmacniania odporności dziecka. WaŜne jest takŜe, aby prak-tycy mieli odpowiednie przygotowanie teoretyczne, gdyŜ w ten sposób moŜna zapobiec ewentualnemu pojawieniu się u wychowawcy poczucia bezsilności bądź bezcelowości podejmowanych wysiłków.
LITERATURA
Baldwin A.L., Baldwin C.P., Kasser T., Zax M., Sameroff A., Seifer R., Contextual risk and resili-ency during late adolescence, „Development and Psychopathology” 1993, nr 5 (4).
_________________
36 E. Grotberg, The international resilience project, w: A Charge against Society: The Childs Right to Protection, red. M. John, Jessica Kingsley Publishers, London 1997.
MoŜliwości wykorzystania koncepcji odporności psychicznej w poradnictwie rodzinnym 143
Benson P.L., All Kids are our Kids: What Communities Must Do to Raise Caring and Responsible Children and Adolescents, Jossey-Bass, San Francisco 1997.
Bronfenbrenner U., Ekologia rozwoju człowieka. Historia i perspektywy, „Psychologia Wychowaw-cza” 1976, nr 5.
Brooks R.B., Children at risk: Fostering resilience and hope, „American Journal of Orthopsychia-try” 1994, nr 64 (4).
Carson R., Butcher J., Mineka S., Psychologia zaburzeń, GWP, Gdańsk 2003.
Daniel B., Wassell S., Adolescence. Assessing and promoting resilience in vulnerable children, Jessica Kingsley Publishers, London – Philadelphia 2005.
Eliasz A., Psychologia ekologiczna, w: Psychologia. Podręcznik akademicki, t. III, red. J. Strelau, GWP, Gdańsk 2000.
Fonagy P., Steele M., Steele H., Higgitt A., Target M., The Emanuel Miller Memorial Lecture 1992:
The theory and practice of resilience, „Journal of Child Psychology and Psychiatry” 1994, nr 35 (2).
Gilligan R., Beyond permanence? The importance of resilience in child placement practice and plan-ning, ,,Adoption and Fostering” 1997, nr 21 (1).
Grotberg E., The international resilience project, w: A Charge against Society: The Childs Right to Protection, red. M. John, Jessica Kingsley Publishers, London 1997.
Huesmann L.R., Eron L.D., Lefkowitz M.M., Walder L.O., The stability of aggression over time and generations, „Developmental Psychology” 1984, nr 20.
Jacelon C.S., The trait and process of resilience, „Journal of Advanced Nursing” 1997, nr 25.
Luthar S.S., Vulnerability and resilience: A study of high-risk adolescents, ,,Child Development”
1991, nr 62.
Luthar S.S., Cicchetti D., Becker B., The construct of resilience: A critical evaluation and guidelines for future work, „Child Development” 2000, nr 71 (3).
Luthar S.S., Zigler E., Vulnerability and competence: A review of research on resilience in childhood,
„American Journal of Orthopsychiatry” 1991, nr 61 (1),
Masten A., Best K., Garmezy N., Resilience and development: Contributions from the study of children who overcome adversity, „Development and Psychopatology” 1990, nr 2.
Masten A.S., Ordinary magic: Resilience processes in development, „American Psychologist” 2001, nr 56 (3).
Moffitt T.E., Caspi A., Rutter M., Silva P.A., Sex differences in antisocial behavior, Cambridge University Press, Cambridge 2001.
Murphy L.B., Moriarty A.E., Vulnerability, coping, and growth from infancy to adolescence, Yale University Press, New Haven 1976.
Okun B., Skuteczna pomoc psychologiczna, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2002.
Polk L.V., Toward a middle-range theory of resilience, „Advances in Nursing Science” 1997, nr 19 (3).
Rutter M., Pathways from childhood to adult life: the role of schooling, „Pastoral Care” 1991, Sep-tember.
Rutter M., Psychosocial resilience and protective mechanisms, „American Journal of Orthopsychia-try” 1987, nr 57 (3).
Shure M., Spivack G., Interpersonal cognitive problem solving, w: 14 Ounces of prevention: A case- book for practitioners, red. R.G. Price, E.L. Cowen, R.P. Lorion, J. Ramos-McKay, American Psychological Association, Washington 1988.
Stallard P., Czujesz tak, jak myślisz. Praktyczne zastosowania terapii poznawczo-behawioralnej w pracy z dziećmi i młodzieŜą, Zysk i S-ka, Poznań 2006.
144 ROBERT OPORA
Ungar M., Nurturing Hidden Resilience in Troubled Youth, University of Toronto Press, Toronto – Buffalo – London 2004.
Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieŜy, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.
Werner E.E., Protective factors and individual resilience, w: S. Meisels, J. Shonkoff i in., Handbook of Early Childhood Intervention, Cambridge University Press, Cambridge 1990.
Werner E.E., Vulnerable but invincible: High risk children from birth to adulthood, „Acta Pediatrica”
1997, nr 422
Werner E.E., Smith R.S., Vulnerable but invincible: A longitudinal study of resilient children and youth, McGraw-Hill, New York 1982.
Między przeszłością a przyszłością. Kryzys dialogu w rodzinie w dobie ponowoczesności 145