Ważnym elementem w sytuacji narodowościowej na Ukrainie jest sto-pień otwartości społeczności etnicznej. Może być on określany przez występo-wanie małżeństw i rodzin mieszanych, kontaktów sąsiedzkich i przyjacielskich, wspólnych poczynań i przedsięwzięć. Dane statystyczne czasem pomijają tego typu informacje. Analizując informacje uzyskane w trakcie badań na terenach wschodniej Ukrainy na Zaporożu97 i terenach zachodniej Ukrainy w
Drohoby-_____________
93 Ibidem, s. 750.
94 Rutkowski R. (2005), Problem religijnego odrodzenia w Rosji po upadku ZSRR, w: Stachow-ski Z. (red.), Religioznawstwo polStachow-skie w XXI wieku…, s. 732.
95 Ibidem, s. 732-733.
96 Madej-Korol N. (2005), Współczesny poziom religijności na Ukrainie: przejawy i tendencje, w:
Stachowski Z. (red.), Religioznawstwo polskie w XXI wieku, Tyczyn; Rutkowski R. (2005), Problem religijnego odrodzenia w Rosji po upadku ZSRR. w: Stachowski Z. (red.), Religioznawstwo polskie w XXI wieku. Tyczyn.
97 Badania, przeprowadzone w latach 2007-2012, zostały poświęcone świadomości naro-dowej obywateli Ukrainy po komunizmie na przykładzie wieloetnicznych zbiorowości lokal-nych Zaporoża. Projekt był finansowany ze środków na naukę w latach 2010-2012 jako projekt badawczy promotorski nr N N116 318639 (umowa nr 3186/B/H03/2010/39 ) pod kierownic-twem prof. dr. hab. Dariusza Wojakowskiego.
czu98, da się określić charakter stosunków etnicznych: od współpracy, czyli występowania stosunków pozytywnych, do konfliktu (jaki jest jego charakter, przyczyna) i od izolacji, braku jakichkolwiek kontaktów między grupami et-nicznymi, do bliskości, przejawiającej się w wielości i częstotliwości stosunków etnicznych.
W 1991 r. obywatelami Ukrainy stały się osoby, które w momencie wej-ścia Ustawy o obywatelstwie w życie mieszkały na terytorium państwa, nieza-leżnie od pochodzenia, socjalnego i majątkowego stanu posiadania, rasy i narodowości, wykształcenia, języka, poglądów politycznych i religijnych, osoby, które nie są obywatelami innych państw i nie są przeciwne nabyciu obywatelstwa Ukrainy (art. 2). Ustawa nie uznaje podwójnego obywatel-stwa, chyba że w przypadkach szczególnych na podstawie międzynarodo-wych umów bilateralnych (art. 1). Art. 17 mówi, że osoba ubiegająca się o obywatelstwo powinna znać język ukraiński w zakresie wystarczającym do porozumiewania się. W latach 1993-1994 zostały wniesione pewne po-prawki pozwalające osobom urodzonym albo wcześniej mieszkającym na Ukrainie (co musiały udowodnić) w ciągu pięciu lat zadeklarować chęć na-bycia obywatelstwa ukraińskiego. W związku z tym procedura nana-bycia obywatelstwa nie była skomplikowana i została pozytywnie przyjęta przez mniejszości narodowe (zwłaszcza w przypadku osób, które urodziły się na tych terenach, a ich rodziny mieszkały tu od pokoleń w wyniku różnych wydarzeń historycznych). Jedynie niektóre mniejszości narodowe ubolewa-ły, że Ukraina nie wprowadziła podwójnego obywatelstwa99. Uniemożliwia-jąc nabycie podwójnego obywatelstwa, państwo ukraińskie kierowało się głównie przesłanką natury politycznej, obawiając się separatyzmu i wtrąca-nia się w jej sprawy wewnętrzne. Ukraina dążyła tym samym do utrwalawtrąca-nia w niepodległym, demokratycznym państwie, które właśnie się budowało, zasad wolności, sprawiedliwości społecznej, równych praw dla wszystkich etnicznych grup narodu Ukrainy, biorąc pod uwagę fakt, że na jej teryto-rium mieszkali przedstawiciele ponad 100 narodowości, które razem z Ukra-ińcami tworzą naród Ukrainy.
Również w 1991 roku Rada Najwyższa Ukrainy uchwaliła Deklarację praw narodowości Ukrainy, w której mówi się, że państwo ukraińskie gwaran-tuje wszystkim narodowościom, grupom etnicznym, obywatelom zamiesz-kującym jej terytorium równe prawa polityczne, ekonomiczne i kulturowe,
_____________
98 Badania realizowane były w ramach projektu badawczego pt. „Antagonizm i pojedna-nie w środowiskach wielokulturowych” (2010 r.) pod kierownictwem prof. Jacka Kurczew-skiego, finansowane przez MNiSW (N N116 230436).
99 Baluk W. (2002), Koncepcje polityki narodowościowej Ukrainy. Tradycje i współczesność, Wro-cław, s. 183.
a dyskryminacja z powodu przynależności narodowej jest zabroniona i ka-rana zgodnie z ustawodawstwem (art. 1). Gwarantuje się również prawa mniejszości narodowych do tradycyjnych miejsc osiedlenia, rozwoju języka, kultury, wyznawania własnej religii, posługiwania się symboliką i obcho-dzenia świąt narodowych. Mniejszości narodowe uzyskały prawo do orga-nizowania własnych ośrodków kultury, towarzystw oraz do kontaktowania się z historyczną ojczyzną.
Przy pracach nad nową konstytucją (1996 rok) rząd zatwierdził Koncepcję rozwoju kultur mniejszości narodowych na Ukrainie, u podstaw której leżała idea włączenia kultury grup mniejszościowych do procesu kształtowania się kultury narodu Ukrainy (urzędnicy bardzo ostrożnie podchodzili do sfor-mułowań „naród ukraiński”/„naród Ukrainy”, stwarzając tym samym obraz wspólnoty obywateli, co miało sprzyjać integracji społeczeństwa ukra-ińskiego na zasadach patriotyzmu i swobodnego rozwoju kultur etnicz-nych). Rząd wyraził gotowość tworzenia bibliotek i muzeów mniejszości narodowych, popierania działań w celu utrwalenia folkloru poszczególnych grup etnicznych, a także rozwoju współczesnych form kultury oraz działal-ności mniejszościowych środków masowego przekazu. Natomiast niedo-statki w zakresie ekonomicznego i materialno-technicznego potencjału pań-stwa nie pozwoliły w pełni zrealizować większości założeń. Próby i starania realizacji tej koncepcji należy potraktować jako krok w kierunku uzna-nia/ujawnienia wielokulturowości społeczeństwa ukraińskiego100.
Na podstawie ogólnego przedstawienia polityki państwa wobec mniej-szości narodowych można stwierdzić, iż Ukraina jako państwo zapewniła szerokie spektrum praw politycznych, ekonomicznych, socjalnych i kultu-rowych przysługujących wszystkim obywatelom. W związku z czym ukra-ińskie społeczeństwo zróżnicowane kulturowo, wspólnoty wytworzone przez procesy emigracyjno-osadnicze (dobrowolne i wymuszone) oraz mniejszości powstałe w wyniku zmiany granic narodów-państw poprzestały na autonomii kulturalnej (tzw. program minimum). Zresztą E. Gellner pisze o tym, że nie każda wspólnota i nie w każdych warunkach dąży od razu do
„własnego politycznego dachu nad głową”101. Również warto tu się odwołać do G. Babińskiego, który zaznacza, iż: „niezależnie od rozstrzygnięć konsty-tucyjno-prawnych czy rzeczywiście i szczerze deklarowanej polityki wobec mniejszości trzeba stwierdzić, że długofalowym celem polityki państwa
_____________
100 Sadowski A. (1999), Od społeczeństwa zróżnicowanego kulturowo do społeczeństwa wielokul-turowego, w: Malikowski M., Wojakowski D. (red.), Między Polską a Ukrainą. Pogranicze – mniej-szości. Współpraca regionalna, Rzeszów; Kłoskowska A. (1996), Kultury narodowe u korzeni, PWN, Warszawa.
101 Gellner E. (1996), Narody i nacjonalizm. PIW, Warszawa.
wobec etnicznych mniejszości bywa na ogół dążenie do asymilacji. Polityka ta może być realizowana bardzo subtelnymi, bardzo demokratycznymi me-todami, opierać się na ideologii i retoryce bardzo odległej od teorii czy ideo-logii asymilacji”102. Takie założenie jest przyjmowane jako dążenie państwa do zwiększenia wewnętrznej integracji społeczeństwa. Prawie nie ma pań-stw całkowicie jednolitych narodowo, a próby ujednolicania narodowego społeczeństw wieloetnicznych często kończyły się wzrostem napięć i utrwa-lały zróżnicowania. Dalej pisze G. Babiński: „Mimo że w teorii i praktyce istnieje wiele modeli polityki wobec mniejszości, to jednak u podstaw pra-wie każdego z nich leży otwarcie lub milcząco przyjmowane założenie, że asymilacja mniejszości jest procesem naturalnym. To, co różni te modele polityki, sprowadza się do form asymilacji, do szybkości procesów integra-cyjnych i do metod najlepiej temu służących”103.
Zastosowane na Ukrainie rozwiązania prawno-polityczne i instytucjonal-ne, odpowiadające demokratycznym standardom międzynarodowym, wpły-nęły stabilizująco na stosunki interetniczne w kraju. Błędem byłoby jednak uważać, że w tak skomplikowanej sytuacji narodowościowej oraz polityczno-gospodarczej państwa nie występują tu punkty zapalne i czynniki konflikto-genne. W przypadku Ukrainy często mówi się o wysokim nacjonalizmie Ukraińców. Biorąc pod uwagę jej wielonarodowościowy charakter, stwier-dzenie, że na Ukrainie nie ma obecnie konfliktów narodowościowych, jest co najmniej kontrowersyjne. Natomiast faktycznie, nie ma tu klimatu dla skraj-ności, raczej przeważają postawy kompromisu. Oczywiście, można tu spotkać przejawy ksenofobii czy rozbudzonej świadomości narodowej, ale dalekie są one od agresywnego, czy jak to określa M. Billig, „gorącego” nacjonalizmu104. Poza tym, przykładowo, zamieszkujący Ukrainę Rosjanie nie orientują się na ogół zbyt wyraźnie na Moskwę: „Wielu z nich utożsamia się z Rusią Kijowską oraz postawą, że pochodzą «stąd»”105. Ale nie da się wykluczyć, że w przy-szłości mogą się pojawić konflikty, co w dużym stopniu zależy od stanowisk polityków oraz Moskwy i Kijowa. Zjawiskiem niepokojącym mogą być rów-nież narastające trudności gospodarcze i pogłębiająca się frustracja, co może zaowocować pojawieniem się skrajnych ideologii. Natomiast nadal istnieje problem językowy i rozłamu wśród ludności rosyjskojęzycznej i ukraińskoję-zycznej na Ukrainie, niezależnie od gwarancji praw (przede wszystkim
za-_____________
102 Babiński G. (1995), Nacjonalizmy czy regionalizmy? Ruchy etnoregionalne w Europie, w: Ba-binski G., Miodunka W. (red.), Europa państw – Europa narodów, Nomos, Kraków, s. 58.
103 Ibidem, s. 59.
104 Billig M. (2008), Banalny nacjonalizm, Znak, Kraków.
105 Babiński G. (1992), Porządek polityczny a zróżnicowanie etniczne. O niektórych uwarunko-waniach polityki państwa w stosunku do mniejszości etnicznych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Socjologiczne” 16, s. 139.
pewnioną w Konstytucji) przynależnych obywatelom Ukrainy bez względu na ich narodowość, kolor skóry, płeć, język, religię, przekonania polityczne i in., pochodzenie narodowe lub społeczne, wykształcenie itd.
Na sposób urzeczywistnienia wytyczonych przez Ukrainę celów w poli-tyce narodowościowej, podczas budowania narodu-obywateli, wywierają istotny wpływ problemy wewnętrzne i zewnętrzne kraju. Do kwestii we-wnętrznych można zaliczyć: kryzys gospodarczy, różnorodność regionalną i złożoność istniejących struktur etnicznych, dwujęzyczność. Do kwestii zewnętrznych: niestabilność sytuacji na wschodniej czy zachodniej granicy.
Zróżnicowanie etniczne Ukrainy i problemy z tym związane m.in. wiążą się z faktem, iż niepodległość Ukrainie została w pewnym sensie „darowa-na”, by użyć sformułowania W. Pawluczuka, przez dzieje, wraz z tak, a nie inaczej zakreślonym terytorium. „Naród ukraiński otrzymał państwo w granicach wyznaczonych przez przywódców w Moskwie, a nie powsta-łych w wyniku walki sił narodowych o niepodległość i terytorium. Niektó-rzy analitycy tej problematyki twierdzą, iż siłą własnych zmagań Ukraina nigdy nie powstałaby w dzisiejszych jej granicach”106. Najbardziej znaczące i trudne do pokonania jest zróżnicowanie między Ukrainą zachodnią, bar-dziej antyrosyjską i nacjonalistyczną, a wschodnią – prorosyjską. Najważ-niejszym i najbardziej widocznym czynnikiem różnicującym Ukrainę jest obecność elementu rosyjskiego i związany z tym stan świadomości narodo-wej. W siedmiu wschodnich obwodach Ukrainy (donieckim, dniepropie-trowskim, zaporoskim, kirowogradzkim, ługańskim, sumskim, charkow-skim) Ukraińcy stanowili 62% ludności, ale język ukraiński jako ojczysty podało jedynie 48,6%. Jeszcze bardziej zrusyfikowane pod tym względem były obwody południowe i Krym, gdzie zdecydowana większość ludności to Rosjanie albo ludność rosyjskojęzyczna107. Wyniki spisu z 1989 roku, od-noszące się do struktury językowej Ukraińców i Rosjan w Ukraińskiej SRR, pokazują, że we wschodnich oraz południowych obwodach sowieckiej Ukrainy odsetek ludności rosyjskiej oraz rosyjskojęzycznej był bardzo wy-soki. Jedynie obwody zachodnie zachowały w pełni ukraiński charakter.
Sytuacja narodowościowa współczesnej Ukrainy jest bardziej skompliko-wana i nie sprowadza się bynajmniej do udziału etnicznych Ukraińców i Rosjan. Terytorium współczesnej Ukrainy, które w przeszłości było rozdzie-lone rozmaitymi granicami politycznymi i administracyjnymi, od dawna za-mieszkuje ludność różnych narodowości. Sprzyjało to procesom migracyjnym i przenikaniu się kultur, w wyniku czego obszary dzisiejszej Ukrainy są nie-jednolite wyznaniowo, językowo i narodowościowo. Terytorium obecnej
_____________
106 Pawluczuk W. (1998), Ukraina. Polityka i mistyka, Nomos, Kraków, s. 51.
107 Eberhardt P. (1996), Między Rosją a Niemcami. Przemiany narodowościowe w Europie Środ-kowo-Wschodniej w XX w., PWN, Warszawa, s. 196.
Ukrainy obejmuje ziemie o powierzchni 603,7 tys. km2. Według oficjalnego spisu ludności z 1989 roku Ukraińska SRR liczyła 51 452 tys. mieszkańców, którzy reprezentowali 120 narodowości. Ukraińców było wówczas 37 400 tys., czyli 72,7% ogółu ludności, przedstawicieli innych narodowości zaś odpo-wiednio 14 mln. – 27,3% (w tym Rosjanie – 22,07% ogółu ludności). Nieco inne są dane za 2001 rok: Ukraińcy stanowili 37 541 tys. osób (77,8%), Rosjanie – 8334 tys. osób (17,28%), a przedstawiciele innych narodowości – około 5%.
Zmniejszyła się liczba mieszkańców Ukrainy z 51 452 tys. w 1989 roku do 48 240 tys. w 2001 roku (z danych statystycznych wynika również, iż zmalała liczba przedstawicieli innych narodowości niż ukraińska, co również może być wynikiem odzyskania niepodległości, w związku z czym także z możli-wością repatriacji i powrotu na ziemie ojczyste, oraz wynikiem migracji za-robkowej; nie należy zapominać o znaczeniu małżeństw mieszanych i prze-różnych kontaktów międzyludzkich jako jednym z kierunków asymilacji).
Dla zobrazowania sytuacji warto pokazać dane statystyczne ze spisów ludności w latach 1929-2001 (tys. osób, %)108:
Tabela 15. Spis ludności Ukrainy, 1929-2001 (w tys. osób)
Grupa etniczna 1929 % 1959 % 1970 % 1989 % 2001 %
Ukraińcy 23 218,9 80,01 32158,5 76,81 35283,9 74,87 3419,1 72,73 37541,7 77,82 Rosjanie 2677,2 9,23 7090,8 16,94 9126,3 19,37 11355,6 22,07 8334,1 17,28 Białorusini 75,8 0,26 290,9 0,69 385,8 0,82 440,0 0,86 275,8 0,57 Tatarzy krymscy brak danych brak danych 0,193 0,00 3,554 0,008 46,807 0,09 248,2 0,51 Mołdawianie 257,8 0,89 241,7 0,58 265,9 0,56 324,5 0,63 258,6 0,54 Bułgarzy 92,078 0,32 219,4 0,52 234,4 0,50 233,8 0,45 204,6 0,42
Węgrzy 0,869 0,003 149,2 0,36 157,7 0,33 163,1 0,32 156,6 0,32
Rumuni 1,530 0,005 100,9 0,24 112,1 0,24 134,8 0,26 151,0 0,31
Polacy 476,4 1,64 363,3 0,87 295,1 0,63 219,1 0,43 144,1 0,30
Żydzi 1574,4 5,43 840,3 2,01 776,1 1,65 486,6 0,95 103,6 0,21
Grecy 104,7 0,36 104,4 0,25 106,9 0,23 98,594 0,19 91,548 0,19 Ormianie 10,631 0,04 28,024 0,07 33,439 0,07 54,200 0,11 99,894 0,21 Ogółem 29 018,2 100,0 41869,0 100,0 47126,5 100,0 51452,0 100,0 48240,9 100,0
Opracowanie własne na podstawie danych statystycznych. Źródło: www.ukrstat.gov.ua, 16.08.2009.
(Państwowa Służba Statystyki Ukrainy).
_____________
108 W poniższej tabeli zostały pominięte dane za 1939 oraz 1979 rok. Spis ludności za 1929 rok nie obejmował Krymu oraz obwodów: wołyńskiego, roweńskiego, zakarpackiego, iwano-frankowskiego, lwowskiego, tarnopolskiego, czernowickiego, izmailskiego (południowa część dzisiejszego obwodu odeskiego), czyli terytoriów, które nie wchodziły w skład USRR.
Powyższe zestawienie danych statystycznych odzwierciedla to, w jaki sposób zmieniał się skład ludności w zależności od wydarzeń historycznych i uwarunkowań politycznych (procesy migracyjne poszczególnych okresów, druga wojna światowa, zmiany granic, ogłoszenie niepodległości itp.). Na-tomiast należy ostrożnie podchodzić do interpretacji tych danych, ponieważ informacje o strukturze narodowościowej, istniejącej w przeszłości, mają jedynie charakter ogólny, wprowadzający do właściwej analizy. Ustalenie ścisłych danych statystycznych dotyczących stosunków narodowościowych zawsze było i jest zadaniem trudnym. Cały XX wiek był okresem rozwoju ruchów nacjonalistycznych i walk narodowo-wyzwoleńczych. Statystyka narodowościowa była jedynie instrumentem tej walki, która często podlega-ła wpływom czynników politycznych. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na zmiany, którym ulegało samo pojęcie narodu, narodowości czy języka ojczy-stego. W pierwszej połowie XX wieku spisy ludności uznawały język za wyznacznik narodowości. Pojęcie „naród” miała tworzyć wspólnota łącząca ludzi tego samego pochodzenia etnicznego. Formułowane były również koncepcje narodu jako masy jednostek związanych ze sobą wspólnotą kultu-rową, często o podłożu religijnym. Z pojęciem narodowości w znaczeniu etnicznym kolidowało pojęcie obywatelstwa. Często przyznawanie się do swojej narodowości sprowadzało na daną osobę szykany lub prześladowa-nia, w związku z czym zmienne warunki polityczne mogły wpływać i wpływały na samookreślenie narodowe poszczególnych jednostek.
Odwołując się do danych statystycznych zamiarem badaczki było poka-zanie, w jakim stopniu dzisiejsza Ukraina jest zróżnicowana etnicznie i że owo zróżnicowanie ma charakter/źródła historyczne.
Rzeczą zupełnie nową dla Ukrainy, po uzyskaniu niepodległości, było pojawienie się na jej terytorium uchodźców. Przybywali oni z krajów, w których toczyła się wojna, m.in. z Azerbejdżanu i Uzbekistanu, również Armenii, Gruzji, a także Federacji Rosyjskiej (np. z powodu wojny w Cze-czenii). Wzrost liczebności tych grup etnicznych w składzie Ukrainy jest widoczny z powyższych danych (między 1989 a 2001 rokiem).
Ukraińskie społeczeństwo lat dziewięćdziesiątych było odkrywane na nowo jako społeczeństwo zróżnicowane kulturowo, czyli takie, w którym zamieszkuje dwie lub więcej grup i kategorii kulturowych oraz każda z nich w jakiś sposób podtrzymuje swoje wartości kulturowe109. Od roku 1991 roz-począł się jakościowo nowy okres w sytuacji mniejszości narodowych, zwią-zany z odradzaniem świadomości narodowej, zaczęły powstawać liczne
_____________
109 Sadowski A. (1999), Od społeczeństwa zróżnicowanego kulturowo do społeczeństwa wielokul-turowego, w: Malikowski M., Wojakowski D. (red.), Między Polską a Ukrainą. Pogranicze – mniej-szości. Współpraca regionalna. Rzeszów.
organizacje i stowarzyszenia, czyli odbywał się tzw. proces instytucjonaliza-cji życia kulturalnego. Wcześniej podstawą utrzymania swojej tożsamości była przede wszystkim rodzina, ponieważ jej członkowie zapewniali głów-nie kontakt z językiem i kulturą swojej narodowości. Obecgłów-nie mgłów-niejszości narodowe tworzą własne instytucje, organizacje, kluby i towarzystwa, po-szerzając tym samym obszary wzajemnej tolerancji, są organizatorami współpracy międzykulturowej. Analizując aktywność wybranych grup mniejszościowych, W. Baluk dochodzi do wniosku, iż mniejszości narodowe i etniczne na Ukrainie charakteryzują się różnym stopniem swego sformali-zowania i zorganisformali-zowania110. Zbiorowości te są wkomponowane w struktu-rę instytucjonalną i organizacyjną całego społeczeństwa. Poza tym wytwa-rzają mniej lub bardziej odrębną siatkę własnych instytucji i organizacji, które pełnią w życiu zbiorowości bardzo różne funkcje. Zupełnie inaczej wygląda charakter i stopień zorganizowania tych zbiorowości etnicznych, które posiadają własne państwo narodowe.
Na Ukrainie, można stwierdzić, mamy do czynienia ze społeczeństwem wielokulturowym, czyli z zinstytucjonalizowanym na zasadach demokra-tycznych współżyciem w obrębie państwa jednostek, wspólnot i innych form zbiorowości społecznych cechujących się wyartykułowaną społecznie tożsamością kulturową111. Dopiero w społeczeństwach demokratycznych stwierdzono, że w obrębie jednej organizacji politycznej mogą istnieć różne grupy i kategorie kulturowe.
Na czym polega specyfika demokracji w społeczeństwie zróżnicowanym etnicznie, kulturowo, religijnie? Wraz z utworzeniem instytucji demokra-tycznych problem zróżnicowania wcale nie zanikł. Nadal istnieje zagrożenie przekształcenia ruchów demokratycznych w ruchy o charakterze nacjonali-stycznym, fundamentalinacjonali-stycznym, a nawet o charakterze imperialnym. Zna-jąc historyczną przeszłość Ukrainy, nie należy absolutyzować roli państwa.
Radziecka polityka narodowościowa, zmierzająca do ukształtowania
„narodu radzieckiego”, osłabiła poczucie odrębności kulturowej i religijnej Ukraińców oraz członków mniejszości narodowych. W niepodległej Ukrai-nie, w warunkach wolności i demokracji, ujawniło się poczucie przynależ-ności narodowej, co znajduje wyraz w nasileniu dążeń do odbudowy toż-samości narodowej i etnicznej oraz wzroście wrażliwości członków grup mniejszościowych na zaspokajanie ich aspiracji językowych, oświatowych
_____________
110 Baluk W. (2002), Koncepcje polityki narodowościowej Ukrainy. Tradycje i współczesność.
Wrocław.
111 Sadowski A. (1999), Od społeczeństwa zróżnicowanego kulturowo do społeczeństwa wielokul-turowego. w: Malikowski M., Wojakowski D. (red.), Między Polską a Ukrainą…; Smolicz J.J.
(1999), Współkultury Australii, Oficyna naukowa, Warszawa.
i religijnych. Mniejszości narodowe i etniczne Ukrainy uzyskały możliwości kultywowania i rozwijania własnej odrębności.
Stosunki narodowościowe dzisiejszej Ukrainy przeważnie skupiają się na tzw. kwestii rosyjskiej. Jest to nie tylko sprawa mniejszości rosyjskiej, lecz Rosji i terytorialnych pretensji pod adresem Ukrainy. Dodatkowo Ukraina gospodarczo jest uzależniona od Rosji, co utrudnia jej polityczne, ekono-miczne i kulturowe oderwanie się. Rosja wywiera istotny wpływ na rosyj-skojęzyczną ludność Ukrainy. Jednak stosunki narodowościowe w kraju są bardziej złożone i dużym uproszczeniem byłoby sprowadzanie ich wyłącz-nie do „problemu rosyjskiego”; przykładem może być tzw. kwestia rumuń-ska w Besarabii i północnej Bukowinie, rusińrumuń-ska i węgierrumuń-ska na Zakarpaciu oraz tatarska na Krymie. Jednak najpoważniejszym czynnikiem wewnętrz-nym i zewnętrzwewnętrz-nym determinującym stosunki narodowościowe na Ukrainie jest jednak problem „rosyjski”.
Swój – obcy
W socjologii problem „swojskości-obcości” jest ujmowany jako stosunek między grupą własną (in-group) i obcą (out-group), czyli są to kategorie od-noszące się do zjawiska granic etnicznych czy w ogóle granic grup społecz-nych. W analizie materiałów badawczych uzyskanych w ramach wspo-mnianych badań w Drohobyczu czy na Zaporożu zwraca się uwagę na postrzeganie sąsiadów, odmiennych etnicznie, jako mniej obcych, trafniejsze będzie użycie określenia „mniej innych”, od napływających po odzyskaniu niepodległości przybyszów z Azji. Poczucie obcości wobec różnych grup etnicznych, których łączy historyczne współistnienie na terenach badanych, wyraża się nie jako „oni-sąsiedzi”, które jest bardziej sąsiedztwem dezinte-grującym, ale z uwagi na bliskość rodzi raczej poczucie wspólnoty jako „my-sąsiedzi” – sąsiedztwo integrujące112. Owe stosunki sąsiedzkie i koleżeńskie pomiędzy Ukraińcami, Rosjanami, Bułgarami czy Polakami nie są nacecho-wane wrogością. Tak przynajmniej było w latach 2009-2012. Badane osoby starszego pokolenia, pamiętające społeczną rzeczywistość okresu powojen-nego, różnie wspominają pewne zawiłości historyczne113. Natomiast rzad-kie, właściwie nieobecne są postawy jednoznacznej wrogości, nienawiści.
_____________
112 Kłoskowska A. (1996), Kultury narodowe u korzeni, PWN, Warszawa.
113 Tak np. dzieje stosunków pomiędzy narodami, polskim i ukraińskim, obfitują w tra-giczne dla obu narodów wydarzenia, zwłaszcza konflikty między nimi w czasach II wojny światowej, kiedy miały miejsce czystki etniczne ludności polskiej na Wołyniu i w Galicji Wschodniej. Później masowe przesiedlenia Polaków i Ukraińców, akcja „Wisła”, która zakoń-czyła walkę pomiędzy obydwoma narodami.
Można by podejrzewać badane osoby o nieszczerość, chociaż w okresie, gdy prowadzono badania, ich wyrazu nie musiał tłumić lęk albo nieufność do
Można by podejrzewać badane osoby o nieszczerość, chociaż w okresie, gdy prowadzono badania, ich wyrazu nie musiał tłumić lęk albo nieufność do