Z punktu widzenia kryteriów obiektywnych (porównywalny poziom dochodu na głowę mieszkańca, depopulacja, trudne relacje polityczne oraz znacznie mniejsze bezrobocie) migracja z Rosji nie powinna być zjawiskiem istotnym statystycznie5. Tak jednak nie jest. Obywatele Rosji nie są grupą
_____________
5 Rosja ma większy od Polski PKB na głowę mieszkańca, ale mniejszy PKB według siły nabywczej, por. CIA World Factbook
(https://www.cia.gov/library/publications/the-world-dominującą w ogólnym strumieniu migracyjnym do Polski, są jednak zau-ważalni, a w niektórych kategoriach zajmują czołowe pozycje. Wśród przy-czyn tego stanu rzeczy można wymienić: bliską lokalizację geograficzną kraju pochodzenia imigrantów, podobieństwo językowe, atrakcyjność kultu-rową Polski, możliwość uzyskania dokumentów legalnego pobytu w Polsce oraz zapotrzebowanie rynku pracy na specjalistów z Rosji. Do tego można dodać wpływ niedawnej przeszłości – 1991 roku Polska była miejscem ak-tywności gospodarczej, migracji oraz studiów dla wielu obywateli krajów byłego ZSRR, w tym Rosji. Spowodowało to masowy napływ obywateli Rosji do Polski, część z których uzyskała obywatelstwo lub legalne prawo pobytu, pozostali wrócili do kraju pochodzenia lub reemigrowali. Istotny wpływ na dynamikę migracji ma polityka państwa polskiego, które konse-kwentnie ułatwia procedury związane z przekroczeniem granic lub podję-ciem pracy dla obywateli Rosji. Rosja (razem z Ukrainą i Białorusią) znajduje się w trójce państw o priorytetowym znaczeniu dla polskiej polityki migra-cyjnej. Obywatele tych trzech państw otrzymują większość wiz wydawa-nych przez polskie konsulaty (w 2011 roku 92,5% wszystkich wiz w tym 97% wszystkich wiz z prawem do pracy)6. Jest to niewątpliwie ważny ele-ment polityki budowania integracji gospodarczej ze wschodnimi sąsiadami oraz rozwijania lokalnych relacji biznesowych, społecznych i kulturowych.
Polityka migracyjna państwa wobec obywateli Rosji odwołuje się również do szeregu czynników pozaekonomicznych. Są nimi stworzenie możliwości repatriacyjnych dla Polonii rosyjskiej7, obowiązki wynikające z międzynaro-dowych umów dotyczących uchodźców i osób objętych ochroną państwa oraz promocja polskich uczelni wyższych jako miejsca studiowania dla stu-dentów zagranicznych8.
_____________
factbook/), Bank Światowy (www. worldbank.org), za osiem lat pomiędzy dwoma Spisami ludności w Rosji (20002 i 2010) ubyło 1,59% ludności, w grudniu 2013 roku bezrobocie w Pol-sce wynosiło 13,4%, w Rosji 5.58%. Por. http://unemploymentinrussia.com/ oraz www.
stat.gov.pl.
6 Raport polskiej służby konsularnej za 2011 rok, Departament Konsularny Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Warszawa, kwiecień 2012 roku, http://www.msz.gov.pl/resource/
44b2482f-9900-45ee-a1b0-8e2c3e19d8c9.
7 Według ostatniego Spisu ludnościowego (2010) w Rosji mieszkało 47125 osób narodowo-ści polskiej, http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm.
8 Tak autorzy raportu dotyczącego migracji edukacyjnej w Polsce piszą: Obecność studen-tów zagranicznych na polskich uczelniach postrzegana jest bowiem jako jedno z rozwiązań mających na celu zrównoważenie zmniejszającej się liczby kandydatów na studia, a także jako czynnik wspomagający promowanie w krajach pochodzenia poszanowanie demokracji, wolności, równości i praw człowieka (np.
w przypadku realizowanej przez Polskę współpracy w ramach wymiany studenckiej z krajami Partner-stwa Wschodniego) oraz element strategii poprawiania sytuacji finansowej szkół wyższych (Łukasz-czyk 2013 :7). Por. również Hut, Jaroszewska 2011.
Większość Rosjan przebywających w Polsce przybywa do tego kraju na podstawie wiz uzyskanych w polskich placówkach dyplomatycznych w Rosji lub dokumentów uprawniających ich do przebywania na terenie UE.
Wiza jest zezwoleniem uprawniającym cudzoziemca do wjazdu na teren Rzeczypospolitej Polskiej. Podstawą do jej przyznania jest pozytywne rozpa-trzenie wniosku o wydanie wizy. Polskie placówki konsularne oraz woje-wództwa wydają dwa rodzaje wiz (krajowe i Schengen), które są wydawane w celu:
• turystycznym;
• odwiedzin;
• udziału w imprezach sportowych;
• prowadzenia działalności gospodarczej;
• wykonywania pracy;
• wykonywania pracy kierowcy w ruchu międzynarodowym;
• prowadzenia działalności kulturalnej lub udziału w konferencjach;
• wykonywania zadań służbowych;
• odbycia studiów i w innych celach dydaktycznych (np. szkolenia za-wodowego) i naukowych;
• tranzytu;
• leczenia;
• realizacji zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowe-go WE;
• dołączenia do obywatela państwa członkowskiego UE lub EFTA – strony umowy o EOG lub Szwajcarii;
• udziału w programie wymiany kulturalnej lub edukacyjnej, programie pomocy humanitarnej lub programie pracy wakacyjnej;
• udziału w postępowaniu w sprawie o udzielenie azylu;
• korzystania z uprawnień wynikających z posiadania Karty Polaka;
• repatriacji i przesiedlenia się członka najbliższej rodziny repatrianta;
korzystania z ochrony czasowej;
• przyjazdu ze względów humanitarnych;
• związanym z interesem państwa lub zobowiązaniami międzynarodo-wymi9.
Bez względu na to, że procedury wizowe konsekwentnie ulegają uproszczeniu, a mieszkańcy Kaliningradu mogą korzystać z Małego Ruchu Granicznego, można sugerować, że dla wielu obywateli Rosji uzyskanie wizy wiąże się ze sporym wysiłkiem i kosztami. Szczególnie dotyczy to mieszkańców słabo zaludnionej azjatyckiej części Rosji, gdzie odległość od
_____________
9 Wizy, migrant.info.pl.
ich miejsca zamieszkania do najbliższej placówki dyplomatycznej zazwyczaj przekracza 1000 km. Skutkiem tej sytuacji jest dominacja ludzi o średnim lub wysokim dochodzie wśród imigrantów z Rosji (poza osobami ubiegającymi się o status uchodźcy), co w znacznym stopniu determinuje zarówno stra-tegie adaptacyjne społeczności, jak i preferowane przez nią sposoby repre-zentacji publicznej. W 2011 roku została podpisana umowa o Małym Ruchu Granicznym pomiędzy RP a Rosją, w ramach której powstała strefa transgra-niczna łącząca część terenów północnej Polski (część województwa warmiń-sko-mazurskiego oraz część województwa pomorskiego) oraz Obwód Kali-ningradzki. Mały ruch graniczny jest formą ułatwienia przekraczania granicy dla obywateli dwóch państw zamieszkałych w strefie przygranicz-nej. W ramach małego ruchu granicznego mieszkańcy strefy przygranicznej mogą regularnie przekraczać wspólną granicę w celu przebywania w strefie przygranicznej drugiego państwa bez konieczności posiadania wizy. Warto podkreślić, że wyjazdy takie nie mogą być działalnością zarobkową. Pod-stawą przekraczania granicy w ramach małego ruchu granicznego jest po-siadanie dokumentu zwanego zezwoleniem, wydawanego w przypadku obywateli Rosji przez konsula w Kaliningradzie. Obywatel Rosji, przekra-czając granicę na podstawie zezwolenia uprawniającego do małego ruchu granicznego, może przebywać w wyznaczonych strefach przygranicznych jednorazowo do 30 dni, licząc od dnia wjazdu, jednakże łączny czas pobytu nie może przekraczać 90 dni w okresie każdych sześciu miesięcy liczonych od pierwszego dnia wjazdu. Ważnym dokumentem uproszczającym przy-jazdy do Polski jest Karta Polaka, dająca cały szereg uprawnień do:
a) otrzymania bez opłat długoterminowej wizy uprawniającej do wielo-krotnego przekraczania granic RP,
b) podejmowania w Polsce legalnej pracy bez konieczności posiadania zezwolenia,
c) prowadzenia działalności gospodarczej na takich samych zasadach co obywatele polscy,
d) korzystania z bezpłatnego systemu oświaty i zwiedzania muzeów państwowych w Polsce za darmo (Departament Polityki Migracyjnej MSW 2012:12).
Podstawą prawną Karty Polaka jest Ustawa z dnia 7 września 2007, która definiuje ten rodzaj dokumentu jako potwierdzenie przynależności osoby do Narodu Polskiego10.
_____________
10 Ustawa z dnia 7 września 2007 roku o Karcie Polaka, Dz. U. z 2007 nr 180 poz. 1280, http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/polonia/karta_polaka/. W 2011 roku pla-cówki dyplomatyczne w Rosji wydały 220 kart, co stanowi 1% wszystkich wydanych kart w tym roku.
Przedłużenie pobytu w Polsce przez obcokrajowca jest możliwe na pod-stawie aplikowania o kolejną wizę lub kartę pobytu. Karta pobytu jest nato-miast wydawana osobom, którzy otrzymały jedno z niżej wymienionych zezwoleń:
• Zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony na terytorium Rzecz-pospolitej Polskiej,
• Zezwolenie na osiedlenie się w Polsce,
• Zezwolenie na pobyt w Polsce rezydenta długoterminowego Wspól-not Europejskich,
• Zezwolenie na pobyt tolerowany,
• Status uchodźcy,
• Ochronę uzupełniającą.
Dla osób przybywających do Polski w celach zarobkowych niezbędne jest uzyskanie prawa do pracy. Zatrudnienie cudzoziemca w Polsce wymaga dopełnienia licznych wymogów formalnych. Obywatele Rosji wraz z oby-watelami Ukrainy, Białorusi, Gruzji i Mołdawii zostali objęci uproszczonym systemem zatrudniania cudzoziemców. Zatrudnienie obywatela Federacji Rosyjskiej bez zezwolenia na pracę wymaga zarejestrowania przez praco-dawcę w powiatowym urzędzie pracy oświadczenia o zamiarze powierze-nia takiej osobie pracy. Nie zwalpowierze-nia to jednak cudzoziemca z obowiązku uzyskania wizy z prawem do pracy. W Analizie departamentu badań nad Migracją MSZ podkreśla ograniczoną skuteczność tych ułatwień dla obywa-teli Rosji, większość obywaobywa-teli Rosji jest nastawiona na prowadzenie własnej działalności gospodarczej lub zatrudniana przez firmy hadhunterskie.
Liczebność
Ze względu na odgórny charakter definicji grupy najprostszą metodą będzie przedstawienie dostępnych danych na temat obywateli Rosji miesz-kających w Polsce, a następnie ich korekta o grupy nieobjęte raportem (obywatele Rosji posiadający obywatelstwo polskie oraz mieszkańcy pół-nocnego Kaukazu). Szacunki obywateli rosyjskich zasadniczo się różnią w zależności od przyjętej skali i metody liczenia. Dane są generowane przez systemy administracyjne prowadzące ewidencję cudzoziemców oraz bada-nia statystyczne przeprowadzane przez Główny Urząd Statystyczny często we współpracy z innymi jednostkami państwowymi. System administracyj-ny PESEL (Powszechadministracyj-ny Elektroniczadministracyj-ny System Ewidencji Ludności) rejestruje między innymi liczbę migrantów posiadających pobyt stały oraz przedsta-wia podział ludności kraju według posiadanego obywatelstwa. Warto
za-znaczyć, że od 2009 roku podawany jest kraj urodzenia migrantów posiada-jących pobyt stały. Natomiast system administracyjny POBYT Urzędu do Spraw Cudzoziemców jest krajowym zbiorem rejestrów, ewidencji i wykazu w sprawach cudzoziemców. Badania statystyczne prowadzone przez Głów-ny Urząd StatyczGłów-ny i inne orgaGłów-ny państwa dają natomiast możliwość wyko-rzystania zase?gregowanych danych dotyczących migrantów zameldowa-nych na pobyt czasowy przekraczający 3 miesiące, zezwoleń na pracę w Polsce, obywateli innych krajów studiujących w Polsce. Ważnym źródłem informacji o migracji są krajowe spisy ludności (przeprowadzone w latach 2002 oraz 2011)11. Bez względu na wymienioną szeroką gamę źródeł dają one fragmentaryczny obraz liczbowy społeczności, co jest związane zarów-no z przyjętymi metodami zbioru reprezentacji statystycznej, jak i dynamiką zjawiska. Ocena liczebności grupy w skali dłuższego czasu jest utrudniona ze względu na radykalne wielokierunkowe zmiany w postępowaniu wizo-wym oraz stopniowe nabycie obywatelstwa przez osoby przebywające dłu-żej w kraju. Większość osób, która w latach 90. była imigrantami, teraz po-siada obywatelstwo polskie lub jest w trakcie jego uzyskania. Stają się oni (poza osobami polskiego pochodzenia) de iure przedstawicielami mniejszości rosyjskiej, więc formalnie wypadają z analizowanej grupy. Ze względu na przyjęte kryterium analizowanej społeczności z analizy wypada znaczna część obywateli Rosji ubiegających się o ochronę międzynarodową, których zdecydowana większość ma rzeczywiste lub deklarowane pochodzenie cze-czeńskie12. Nie zawsze są oni wyszczególniani w statystykach, co utrudnia precyzyjne określenie liczebności analizowanej grupy.
Rosja należy do grupy pięciu państw (pozostałe Ukraina, Niemcy, Biało-ruś, Wietnam), których obywatele stanowią połowę osób z obywatelstwem niepolskim mieszkających w Polsce na stałe. Udział Rosjan w ogólnej liczbie obcokrajowców mieszkających w Polsce na stałe wynosił zgodnie z Naro-dowym Spisem Powszechnym Ludności i Mieszkań 2011 – 7,6% (4,2 tys.
osób)13. Według dokumentu przez dziewięcioletni okres dzielący dwa spisy ludnościowe liczba obywateli Rosji wzrosła o około 30% (z 3,2 tys. osób do 4,2 tys. osób). Warto pamiętać, że są to dane uzyskane na bazie badania
re-_____________
11 Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2002 (http://old.stat.gov.pl/cps/
rde/xbcr/gus/raport_z_wynikow_nsp_ludnosci_i_mieszkan_2002.pdf) oraz Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 http://stat.gov.pl/spisy-powszechne/nsp-2011/.
12 Polityka migracyjna Polski w odniesieniu do obywateli Republiki Białorusi, Ukrainy i Federacji Rosyjskiej, Departament Polityki Migracyjnej MSW, Warszawa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2012, s. 8.
13 Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Lud-ności i Mieszkań 2011. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, 2013, s. 85, http://www.stat.
gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_ludnosc_stan_str_dem_spo_NSP2011.pdf
prezentacyjnego obejmującego 20% mieszkań w Polsce14. Wiele wskazuje na to, że są to dane nieco zaniżone. Zgodnie z raportem Polityka migracyjna Pol-ski w odniesieniu do obywateli Republiki Białoruś, Ukrainy i Federacji RosyjPol-skiej wydanym przez Wydział Analiz Migracyjnych Ministerstwa Spraw Ze-wnętrznych pod koniec 2011 roku w Polce na podstawie kart pobytu prze-bywało 11675 obywateli Rosji.
Tabela 1. Karty pobytu posiadane przez obywateli Rosji ważne w dniu 31 grudnia 2011 r.
według tytułu pobytowego
Źródło: Polityka migracyjna Polski w odniesieniu do obywateli Republiki Białorusi, Ukrainy i Federacji Rosyjskiej, Departament Polityki Migracyjnej MSW, Warszawa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, s. 7.
Analizowanej społeczności dotyczą bezpośrednio karty stałego pobytu (rubryka osiedlenie się), karta pobytu rezydenta długoterminowego WE, karty czasowego pobytu (rubryka zamieszkanie na czas oznaczony). W tym kontekście bardziej precyzyjna będzie liczba długoterminowych kart pobytu (zezwolenie na osiedlenie się, zezwolenie na pobyt rezydenta długotermi-nowego WE) wydanych obywatelom Rosji, ważnych w dniu 31 grudnia 2011 r. – 5296, stanowiących 45% wszystkich kart posiadanych przez obywa-teli Rosji15. Jeżeli przyjmiemy, że posiadanie długoterminowej karty jest drogą do posiadania obywatelstwa, to mamy do czynienia z postępującym dryfowaniem społeczności migracyjnej w stronę mniejszości rosyjskiej w Polsce. W tym samym roku liczba wiz wydanych przez wojewodów obywatelom Rosji wynosiła 95516. Na podstawie dostępnych danych można określić liczebność analizowanej społeczności w granicach 6-7 tys. osób, z tym że jest to stan korygowany przez osoby wracające do kraju, reemigru-jące, przechodzące z wiz na karty pobytu oraz zmieniające długookresowe karty pobytu na obywatelstwo.
_____________
14 Błądząc po spisie, http://biuletynmigracyjny.uw.edu.pl/45-grudzien-2013/bladzac-po-spisie [data dostępu: 18.05.2014].
15 Polityka migracyjna Polski w odniesieniu do obywateli Republiki Białorusi, Ukrainy i Federacji Rosyjskiej, Departament Polityki Migracyjnej MSW, Warszawa: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2012, s. 21.
16 Dane liczbowe dotyczące postępowań prowadzonych wobec cudzoziemców w 2011 r.
(wersja polska), http://www.udsc.gov.pl/Zestawienia,roczne,233.html.