Ze względu na złożoność zjawiska migracji z Białorusi do Polski nie mo-żemy mówić o jednym modelu adaptacyjnym białoruskich imigrantów.
Odmienne strategie będą przyjmować robotnicy sezonowi, studenci, czy też posiadacze Karty Polaka. Analiza migracji matrymonialnych wskazuje także na zróżnicowanie strategii adaptacyjnych wg płci. Przy opisie strategii adap-tacyjnych wykorzystane zostaną kategorie wypracowane przez Jacka Schmidta do analizy imigrantów z Polski w Niemczech (2009: 85-90). Wy-dzielił on trzy wiodące typy postaw imigrantów: neofitę, frustrata i realistę.
Postawa neofity – jest strategią nakierowaną na przyspieszoną asymila-cję, pełne przyjęcie i uczestnictwo w kulturze oraz życiu głównego nurtu społeczeństwa. Jest to forma adaptacji naśladowczej, mimikry umożliwiającej maksymalne upodobnienie się do przedstawicieli społeczeństwa przyjmują-cego. Wiąże się to często z zerwaniem kontaktów zarówno z przedstawicie-lami diaspory, jak i z krajem pochodzenia. Postawy takie obserwowałem u imigrantów z Zachodniej Białorusi, którzy posiadali Kartę Polaka. Kiedy próbowałem rozmawiać z nimi po rosyjsku, odpowiadali mi po polsku, a czasami zwracali uwagę, że jesteśmy w Polsce i należy tu mówić po pol-sku. Osoby te zdecydowanie definiowały siebie jako Polacy i zbyt natarczy-we wypytywanie o ich białoruską przeszłość traktowały jako próbę podwa-żenia ich narodowej przynależności: Jedna z moich rozmówców stwierdziła:
„Nie mogę panu pomóc. Moja rodzina jest w większości pochodzenia pol-skiego, są mi obce zwyczaje i tradycje białoruskie, gdyż nigdy nie były kul-tywowane”.
W wielu przypadkach jest to postawa-komunikat skierowany przede wszystkim do społeczeństwa przyjmującego, gdyż taka postawa nie wyklu-cza wykorzystania swoich kompetencji kulturowych i kapitału społecznego np. na rynku pracy. Cytowana powyżej kobieta pomimo zdecydowanie Pol-skiej postawy znalazła zatrudnienie w firmie obsługującej klientów rosyjsko-języcznych. Z moich obserwacji wynika, że pierwsze prace podejmowane przez studentów białoruskich i absolwentów są zazwyczaj związane z uży-ciem języka rosyjskiego. Postawa neofity może nie zostać zaakceptowana przez społeczeństwo przyjmujące. Prowadząc obserwację wśród imigrantów z Białorusi pochodzenia polskiego, zauważyłem, że mieszkańcy Poznania, słysząc wschodni akcent imigranta, często zadawali pytanie o kraj pocho-dzenia. Nie wszyscy akceptowali polskość imigranta i częste były przypadki stygmatyzacji człowieka jako „Ruska”. Jest to bardzo stresująca sytuacja dla człowieka o postawie neofickiej i częste przypadki takiej stygmatyzacji mogą wywołać zmianę postawy z neofickiej na postawę frustrata. Wiąże się to z intensyfikacją kontaktów z Białorusinami i innymi imigrantami zza
wschodniej granicy, częstszymi wizytami na Białorusi, a w skrajnych przy-padkach dochodzi do reemigracji.
Oczywiście nie wszyscy posiadacze Karty Polaka stosują strategię neofi-ty. Niektórzy studenci i migranci zarobkowi nie planują osiedlić się w Polsce na stałe, a jedynie korzystają z uprawnień, jakie daje im karta Polaka. Ze względu na bliskość Białorusi mogą oni praktykować migrację cyrkulacyjną, spędzając część czasu w Białorusi, a część w Polsce. Osoby te nabierają kompetencji językowych i kulturowych, użytecznych w działalności zawo-dowej i społecznej, ale jednocześnie podtrzymują kontakty z krajem pocho-dzenia i używają języka białoruskiego/rosyjskiego w kontaktach wewnątrz-rodzinnych i w grupie znajomych imigrantów. Tą strategię można byłoby zaklasyfikować jako postawę realisty (Schmidt 2009: 89-90).
Postawa frustrata, to jest osoby rozczarowanej i nie potrafiącej zaadap-tować się w społeczeństwie gospodarzy, najczęściej spotykana jest wśród studentów. Badania przeprowadzono wśród uczestników programu sty-pendialnego im K. Kalinowskiego. Jako przyczyny takiej postawy można podać: barierę językowym w początkowym okresie pobytu, szok kulturowy i stres związany, a także stygmatyzację ze strony społeczeństwa przyjmują-cego. Wielu studentów z tych powodów zrezygnowało z uczestnictwa w programie stypendialnym i wróciła do Białorusi. Osoby o postawie fru-strata, które decydują się na pozostanie w Polsce, stosują strategię separacji od społeczeństwa przyjmującego. Krąg swoich kontaktów starają się ograni-czyć do innych studentów z Białorusi i osób rosyjskojęzycznych. Po ukoń-czeniu studiów zazwyczaj opuszczają Polskę (Pakieła 2012: 198).
Charakterystyczną dla imigrantów z Białorusi strategią na rynku pracy jest wykorzystanie bagażu kulturowego w charakterze kapitału społeczne-go. Wielu imigrantów podejmuje prace związane z handlem lub obsługą klientów ze Wschodniej Europy. Poza tym imigranci polityczni zaangażo-wani są często w instytucje zajmujące się promozaangażo-waniem demokracji społe-czeństwa obywatelskiego w Białorusi.
Bagaż kulturowy
Społeczeństwo białoruskie jest przykładem głęboko zsowietyzowanego narodu. Po kilkuletnim zwrocie ku kulturze i językowi narodowemu na początku lat 90. doszedł do władzy prezydent Łukaszenka, który reanimo-wał radzieckie wzorce organizacji społecznej i kulturalnej. Poprzez szereg decyzji ustawowych i administracyjnych podwyższony został status języka rosyjskiego, który zmarginalizował język białoruski w życiu publicznym, mediach i edukacji. W porównaniu z Polską niewielka jest też aktywność
religijna Białorusinów, z których duża część postrzega prawosławie jedynie jako element dziedzictwa narodowego. Według badań przeprowadzonych w 2009 roku dla centrum Gallupa, religia odgrywa ważną rolę jedynie dla 27% obywateli, przy czym ludność tradycyjnie katolicka cechuje się więk-szym współczynnikiem religijności22.
Opozycja jest także zaangażowana w promowanie kultury białoruskiej w Polsce, przy czym możemy mówić funkcjonowaniu dwóch konkurencyj-nych kanonów białoruskiej kultury narodowej:
1. Reżymowej, koncentrującej się na radzieckim dziedzictwie Republiki Białoruś.
2. Opozycyjnej – skoncentrowanej na wartościach narodowych i demo-kracji.
Białorusini są narodem, który nie ma dłuższej tradycji niepodległej pań-stwowości. W dodatku premodernistyczne elity społeczne, takie jak szlach-ta, ulegały polonizacji bądź rusyfikacji. W dodatku społeczności miejskie były heterogeniczne etnicznie i mogły dostarczyć „narodowego” wzoru kul-tury. Dlatego też ideolodzy narodu białoruskiego działający na przełomie XIX i XX wieku zmuszeni byli przy tworzeniu kanonu kultury narodowej bazować na idealizacjach kultury ludowej. Kultura „ludu białoruskiego”
stała się podstawą kanonu narodowego zarówno reżymowego, jak i opozy-cyjnego. Model kultury promowany przez prezydenta Łukaszenkę jest jed-nak zdecydowanie sowietocentryczny.
Opozycjoniści wytworzyli własny kanon wieszczów i bohaterów naro-dowych, kładą nacisk na inne święta, używają innej flagi, i innej normy za-pisu języka białoruskiego, starają się przeciwdziałać hegemonii języka rosyj-skiego w białoruskim życiu publicznym, zakładają w Polsce organizacje niezależne od ambasady białoruskiej.
Flaga z czasów radzieckich Flaga ustanowiona w 1918 r. przez Białoruską Republikę Ludową
Ryc. 5. Kanon reżymowej kultury narodowej Ryc. 6. Kanon opozycyjnej kultury narodowej _____________
22 Źródło: http://www.gallup.com/poll/114211/Alabamians-Iranians-Common.aspx [da-ta dostępu: 15.05.2014].
System radziecki System demokratyczny Media państwowe Biełsat, Europejskie Radio dla Białorusi Ortografia – narkamauka Ortografia – taraszkiewica
Święta socjalistyczne: Święta ludowo-narodowe:
– 2 kwietnia – dzień pojednania Rosjan z Białorusinami
– 2 listopada – Dziady – 6 lipca – Noc Kupały – 8 marca – Dzień Kobiet – 25 marca – Dzień Wolności – 1 maja – Święto Pracy – Dożynki
– 9 maja – Dzień Zwycięstwa (rocznica proklamowania Białoruskiej Republiki Ludowej)
– 7 listopada – Święto Rewolucji Paździer-nikowej
W Polsce
– Dni Kultury Białoruskiej – Dni Niezależnej Kultury Białoruskiej – Dni Wolnej Białorusi
– Dziady
Opozycyjne media, partie i organizacje kulturalne są w Białorusi prze-śladowane przez władze państwowe. Polska, której rząd wspiera białoruską opozycję, jest enklawą opozycyjnej kultury białoruskiej. Sytuacja ta drażni białoruskie władze państwowe, ponieważ poprzez nadające z Polski media podważana jest nie tylko pozycja polityczna władzy, ale także koncepcja państwa i narodu białoruskiego. Pomimo różnic w dwóch modelach biało-ruskiej kultury narodowej możemy wydzielić szereg cech i wzorów kulturo-wych składających się na bagaż kulturowy imigranta z Białorusi. Oczywiście będzie to pewne uproszczenie, gdyż inne wzory zachowań, inną tożsamość i inne kompetencje językowe oraz kulturowe będzie miał Polak z gro-dzieńszczyzny, inne Rosjanin ze wschodniej Białorusi lub Ormianin z Mińska.
Nie zmienia to faktu, że wielopokoleniowe funkcjonowanie w określonym systemie politycznym, społecznym i gospodarczym sprzyja wytworzeniu szeregu cech wspólnych nawet dla narodu heterogenicznego etnicznie.
Język
Język białoruski należy do grupy języków wschodniosłowiańskich.
Współczesny język białoruski wywodzi się z martwego już języka ruskiego, który posiadał formę pisaną – posługiwano się nią w kancelarii Wielkiego
Księstwa Litewskiego. Literacki język białoruski został uformowany na przełomie XIX i XX wieku. Obecnie do jego zapisu używa się cyrylicy, przy czym istnieją dwie różne normy zapisu. Utworzona w ZSRR w 1933 roku i do dziś obowiązująca norma (narkomowka) przybliża reguły zapisu języka białoruskiego do języka rosyjskiego. Opozycjoniści promują i używają norm stworzonej w I poł. XX przez Bronisława Taraszkiewicza, która była jedyną istniejącą normą do 1933 roku i była używana przez emigrację, a także Biało-rusinów zamieszkujących II RP. Poza cyrylicą do zapisu języka białoruskie-go używano alfabetu łacińskiebiałoruskie-go i arabskiebiałoruskie-go. Od upadku powstania stycz-niowego z pomocą alfabetu łacińskiego omijano carski zakaz używania piśmiennictwa starobiałoruskiego. Alfabetu arabskiego używali Tatarzy, którzy przejęli język białoruski, ale zachowali pismo arabskie.
Leksyka białoruska posiada wiele archaizmów wspólnych z językami zachodniosłowiańskimi oraz dużo zapożyczeń z języka polskiego, łaciny i niemieckiego. Podobieństwa gramatyczne i leksykalne ułatwiają Białoru-sinom naukę języka polskiego. W ramach języka białoruskiego wydziela się trzy grupy dialektów: północno-wschodnie, południowo-zachodnie oraz poleskie (zbliżone do ukraińskiego). Najbardziej odległy od literac-kiego języka białorusliterac-kiego jest dialekt poleski. W niektórych regionach ludzie określają swoją mowę jako „miejscową” (mestnyj) i nie identyfikują jej ani z rosyjskim, ani z białoruskim. W wyniku kontaktów pomiędzy bia-łoruskojęzyczną wsią i rosyjskojęzycznym miastem powstał sociodialekt tzw. trasjanka. Jest to mieszanka bliskich języków: rosyjskiego i białoru-skiego (Wyszyński 2010: 62-64). Na skutek migracji ludności wiejskiej do miast trjasianka upowszechniła się w miastach i wiele osób deklarujących znajomość języka białoruskiego używa trasjanki. W tym kreolskim języku mówi też obecny prezydent Białorusi A. Łukaszenka (Korâkov 2002:
49-55).
Według Spisu powszechnego z 2009 roku 70% mieszkańców Białorusi używa w domu języka rosyjskiego. Język rosyjski posiada w Białorusi status języka urzędowego obok języka białoruskiego, jednak de facto wypiera język białoruski z publicznego użycia. Większość gazet i obwieszczeń państwo-wych państwo-wychodzi w języku rosyjskim. Prawie 84% dzieci w wieku szkolnym uczęszcza do szkół rosyjskojęzycznych, natomiast wyższe wykształcenie w języku białoruskim uzyskuje 0,2% studentów (Trusov 2013). Język biało-ruski jest używany przez niezależne media, np. gazetę „Nasza Niwa”, czy nadające z Pragi Radio Svoboda (dawne radio Wolna Europa). W Białorusi istnieje też białoruskojęzyczny kanał telewizyjny. Możemy stwierdzić, że praktycznie każdy imigrant z Białorusi będzie rozumiał język rosyjski, na-tomiast nie każdy będzie w stanie posługiwać się językiem białoruskim.
Niektórzy patriotycznie zaangażowani Białorusini unikają publicznego uży-cia języka rosyjskiego i używają białoruskiego, by podkreślić swoją tożsa-mość i dumę narodową.
Etnonimy
Białorusini (biał. Biełarusy)
Do XVIII wieku Białorusinów określano mianem „Rusini” lub „Litwini”
– ze względu na przynależność terytoriów obecnej Białorusi do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Obecny etnonim wywodzi się od nazwy regionu
„Ruś Biała”. Termin pierwszy raz spotyka się w rękopisach z XVI wieku.
W krajach poradzieckich, szczególnie w Rosji, funkcjonuje prześmiewczy egzoetnonim – Bulbaszy – od białoruskiego słowa bulba – czyli ziemniak.
Białorusini postrzegani są i stereotypizowani jako chłopski naród, który żywi się głównie ziemniakami.