Na początku analizowana społeczność scharakteryzowana zostanie według kryteriów liczebności, składu, strategii reprezentacji oraz modeli interakcji ze społeczeństwem przyjmującym i innymi społecznościami imigranckimi.
Zgodnie z określonym zadaniem badawczym za społeczność rosyjskich mi-grantów w Polsce uważam obywateli Rosji nie posiadających obywatelstwa polskiego, bez imigrantów z Kaukazu Północnego. Jest to społeczność stwo-rzona dla realizacji zadania badawczego, ponieważ w tej formie nie jest wy-szczególniania ani w statystykach rządowych (nie kategoryzujących obywa-teli Rosji według narodowości), ani we własnym odbiorze przebywających w Polsce obywateli Rosji, dla których rosyjskie obywatelstwo na tle języka, kultury, statusu społecznego, pochodzenia z byłego ZSRR, wyznania przod-ków etc. nie jest istotnym kryterium dla integracji. Poszczególne grupy we-wnątrz tak zaznaczonej mają zarówno różny odbiór zewnętrzny, jak i ocze-kiwania ze strony społeczeństwa przyjmującego. Wobec przedstawicieli grup nierosyjskich występuje znacznie mniejsza presja emocjonalna, mogą one wyrażać poglądy odbiegające od polskiego „mainstreamu” oraz być patriotami swych małych ojczyzn. Zupełnie inną sytuację mają etniczni Ro-sjanie i obywatele Rosji polskiego pochodzenia, wobec których rutynowo jest stosowana hermeneutyka podejrzenia o ukryte poglądy imperialno- -sowieckie. Zewnętrzny charakter określenia społeczności powoduje między innymi przybliżony szacunek jej wymiaru statystycznego. Mamy do czynie-nia ze zróżnicowaną etnicznie i kulturowo grupą imigrantów, stosującą w zależności od pochodzenia oraz oczekiwań społeczeństwa przyjmującego różne strategie adaptacyjne. Według ostatniego spisu ludnościowego Rosja-nie stanowią jednoznaczRosja-nie dominujący liczebRosja-nie naród (77,71%) Federacji
Rosyjskiej1, ale oprócz nich w Rosji zamieszkuje ponad 180 narodów i grup etnicznych. Najwięcej przybywa do Polski etnicznych Rosjan, osób o pol-skim pochodzeniu, przedstawicieli syberyjskich ludów rdzennych (Jakutów i Buriatów) oraz nie objętych raportem Czeczenów. Wszystkie wymienione grupy mają różny status w społeczeństwie przyjmującym i bezpośrednio z nim związane sposoby adaptacji. Wspólną cechą wszystkich strategii adaptacyjnych jest dystansowanie się od ‘wyobrażonej rosyjskości’, co jest w zależności od sytuacji oczekiwanym społecznym lub projektowanym przez migrantów warunkiem akceptacji w społeczeństwie polskim. Tak na przykład Rosjanie z Petersburga podkreślają europejski charakter swojego miasta pochodzenia i różnice cywilizacyjne dzielące ich od pozostałej Rosji.
Rosjanie z Moskwy podkreślają wielkomiejski charakter metropolii i natu-ralną europejskość wynikającą z socjalizacji w kosmopolitycznej stolicy. Ro-sjanie z Syberii wpisują się w stereotyp potomków polskich powstańców, podkreślając rzeczywistą lub półmityczną polską genealogię. Ważną grupę wśród obywateli rosyjskich stanowią przedstawiciele rdzennych ludów Syberii, którzy są postrzegani przez społeczeństwo jako ofiary dominacji rosyjskiej. Polskie społeczeństwo utożsamia różnice antropologiczne ze zróżnicowaniem światopoglądowym, w związku z czym zakłada radykalną odrębność nierosyjskiej ludności Rosji od jej imperialnej kultury. Bez wzglę-du na to, że ani dostępna literatura, ani badania terenowe nie potwierdzają jednoznacznie tego uogólnienia, stwarza ono absolutnie odrębny model integracji ze społeczeństwem przyjmującym i daje możliwość uniknięcia negatywnego kontekstu rosyjskości lub sowieckości. W odróżnieniu od et-nicznych Rosjan przedstawiciele ludów rdzennych przywiązują znacznie większą wagę do więzi opartych na wspólnym pochodzeniu etnicznym lub regionalnym, tworząc własne sieci zamknięte dla większości Rosjan i próbu-ją budować relację ze społeczeństwem poza kontekstem rosyjskojęzycznego świata. Warto zaznaczyć, że posiadanie obywatelstwa rosyjskiego nie jest synonimem ani rosyjskiej tożsamości narodowej, ani nawet dłuższego poby-tu w Rosji. Wielu obywateli Rosji pochodzących z mieszanych małżeństw rosyjsko-ukraińskich, rosyjsko-białoruskich, rosyjsko-tatarskich, a nawet białorusko-ukraińskich ma płynną i kontekstualną tożsamość etniczną. Ze względu na sympatię polskiego otoczenia do proeuropejskich dążeń Ukra-ińców i Białorusinów, mogą oni świadomie lub nieświadomie „czuć się”
bardziej Ukraińcami (lub Białorusinami) niż Rosjanami. Natomiast na otwar-tym dla imigrantów rynku pracy (głównie branża eksportowa), gdzie waga
_____________
1 Według rosyjskiego spisu ludnościowego 2010 w Federacji Rosyjskiej mieszka 111.016896 etnicznych Rosjan, por. Vserossiiskaia perepis naseleniia, http://www.gks.ru/free_doc/new_
site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm.
i potencjał rynku rosyjskiego jest nieporównywalny z jakimkolwiek rynkiem byłego ZSRR, będą pozycjonowali siebie jako osoby doskonale wpisane w rosyjskie społeczeństwo i stanowiące z nim nierozdzielną całość2. Oprócz tego warto zaznaczyć, że obywatelstwo rosyjskie jest dostępne dla osób spo-za Rosji, na przykład w regionach objętych specjalną polityką (np. Osetia Południowa, Naddniestrze etc.) lub w ramach programu repatriacyjnego
„Rodacy”, dotyczącego potencjalnie każdego mieszkańca byłego ZSRR. Pro-gram państwowy okazania wsparcia dobrowolnego przesiedlania się rodaków miesz-kających za granicą do Federacji Rosyjskiej (Государственная программа пооказанию содействия добровольному переселению в Российскую Федерацию соотечественников, проживающих за рубежом)3 jest zorientowany na prze-siedlenie „rodaków” żyjących poza granicami Rosji, przy czym podstawowa dla tego programu Ustawa Federalna z 24 maja 1999 roku „O polityce pań-stwowej Federacji Rosyjskiej w stosunku do rodaków żyjących za granicą”4 („О государственной политике РФ в отношении соотечественников за рубежом”) definiuje kategorie „rodaka” bardzo szeroko. Zalicza do niej:
a) Obywateli Federacji Rosyjskiej stale zamieszkujących poza krajem.
b) Osoby zamieszkujące poza granicami Federacji Rosyjskiej, należące do narodów historycznie mieszkających na terenie dzisiejszej Federacji Rosyjskiej (….) w tym:
I. Osoby będące obywatelami ZSRR, zamieszkujące w państwach, które wchodziły w skład ZSRR, posiadające obywatelstwo tych państw lub osoby bez obywatelstwa.
II. Emigranci z Rosji Carskiej, Republiki Rosyjskiej, Radzieckiej Socja-listycznej Federacji Rosyjskiej i Federacji Rosyjskiej, posiadający w przeszłości odpowiednie obywatelstwo i posiadający obecnie oby-watelstwo innego kraju lub będący osobami bez obywatelstwa.
Z doświadczeń mieszkających w Rosji repatriantów z Chin wynika jed-noznaczny wniosek o specyficznym kontekście odczytywania zarówno tej, jak i wcześniejszych ustaw repatriacyjnych. Dla urzędników rosyjskich prio-rytet stanowią byli obywatele ZSRR, natomiast potomkowie wcześniejszych fal emigracyjnych są traktowani z większym dystansem i mają więcej
prze-_____________
2 Jest to związane z wymogami pracodawców z branży eksportowej, którzy oczekują od pracowników wynikającej z głębokiego zakorzenienia w społeczeństwie rosyjskim wiedzy o realiach i zachowaniach konsumentów.
3 Pełny opis celów, bazy prawnej oraz harmonogramu realizacji programu jest dostępny na stronie Federalnej służby migracyjnej Federacji Rosyjskiej http://www.fms.gov.ru/pro grams/fmsuds/.
4 Федеральный закон от 24 мая 1999 г. N99-ФЗ „О государственной политике Россий-ской Федерации в отношении соотечественников за рубежом”, jest dostępny na stronie Federalnej służby migracyjnej Federacji Rosyjskiej http://www.fms.gov.ru/programs/fmsuds/.
szkód biurokratycznych. Trudno określić jednoznacznie przyczyny tego stanu rzeczy: odgrywają tu rolę programowe postrzeganie byłego ZSRR jako rezerwuaru nowych obywateli, postawy urzędników, dla których ze wzglę-du na wiek doświadczenie radzieckie jest konstytutywne (dotyczy to umowności granic poradzieckich i pamięci o wspólnym obywatelstwie) oraz po prostu lepszy z punktu widzenia rosyjskich procedur administracyjnych rodzaj dokumentów wynikający z wspólnej dla obszaru poradzieckiego ciągłości postępowań administracyjnych w sprawie obywatelstwa (wszyst-kie dokumenty świadczące o obywatelstwie lub o pobycie stałym na terenie byłego ZSRR zostały stworzone na bazie radzieckiego systemu paszporto-wego). Powoduje to, że osoba będąca obywatelem Rosji może mieć mini-malne doświadczenia życia w tym kraju i niewielką rzeczywistą zażyłość kulturową z jego mieszkańcami. Kolejnym ważnym elementem jest podział generacyjny analizowanej społeczności: osoby, które wyemigrowały z Rosji na początku lat 90. często nie znają dzisiejszej Rosji, patrzą na nią przez pry-zmat radzieckich doświadczeń lub polskiego obrazu medialnego. Powoduje to, że młodsze roczniki migrantów praktycznie nie mają wspólnego języka z przedstawicielami migracji z początku lat 90. i preferują inne modele adap-tacji, konsumpcji i akulturacji. Następną grupę stanowią osoby polskiego pochodzenia, które nie nabyły jeszcze polskiego obywatelstwa, ale mają specjalny status i szereg przywilejów w polskim społeczeństwie. Jest to do-syć zróżnicowana grupa pod względem związków z kulturą polską, w różnym też stopniu władająca językiem polskim. Ponieważ status Polaka ze Wschodu wymaga zewnętrznego rozpoznania, jest to grupa w najwięk-szym stopniu narażona na frustrację związaną z odrzuceniem lub brakiem akceptacji siebie jako „normalnych Polaków”. Niemniej jednak jest to grupa jednoznacznie „wychodząca” z analizowanej społeczności – większość tych osób zostanie obywatelami polskimi w najbliższym czasie.