Cele i zadania teatru młodzieży

Kształtujący się w ostatnich latach model teatru młodzieży związany jest z nowymi zadaniami, jakie stawia przed nim współczesny program edukacji teatralnej. Jest on próbą powiązania cennej tradycji z nowoczesną refleksją nad wychowawczymi możliwościami sztuki teatru i praktycznym dorobkiem w tej dziedzinie.

Wyjątkowa siła ekspresji i synkretyzm sztuki teatru sprawiają, że wychowanie teatralne zyskuje dziś rangę ważnego czynnika w procesie nowoczesnego zintegrowanego wycho-wania przez sztukę. Ten ważny aspekt edukacji teatralnej docenił już Jędrzej Cierniak, stwierdzając w 1934 r.: „Teatr jest sztuką syntetyczną, skupiającą w sobie inne sztuki jednocześnie (...), musi przy sprzyjającej atmosferze potrącić w młodych ludziach o strunę poezji czy muzyki, malarstwa czy rzeźby”⁴¹.

We współczesnych koncepcjach pedagogicznych, zgodnie z teorią wychowania este-tycznego, wychowanie teatralne rozpatrywane jest jako proces dwoisty. Określają go dwie odrębne formuły: wychowanie przez sztukę i wychowanie do sztuki. Jak podaje Program

40 Tamże, s. 86–87.

41 J. Cierniak, Cele i zadania teatru młodzieży szkolnej, „Teatr w Szkole” 1934, nr 1, s. 3–5; przedruk:

J. Cierniak, Zaborowska nuta, Warszawa 1956, s. 290–294.

wychowania estetycznego młodego pokolenia, celem edukacji teatralnej jest wykorzystanie sztu-ki teatru „w procesie formowania pełnej, integralnej osobowości człowieka, wzbogacenie jego wiedzy o świecie, kształcenie norm moralnych, rozwijanie wyobraźni, wyzwalanie ambicji twórczych”, a także „kształcenie estetycznej kultury człowieka, czyli jego wiedzy i wrażliwości niezbędnej do obcowania ze sztuką, doznawania estetycznych wrażeń i doce-niania wartości dzieł artystycznych”⁴². Tak pojmowane wychowanie teatralne jest zarówno wychowaniem przez teatr, jak i wychowaniem do odbioru sztuki teatru.

J. Górniewicz dostrzega jeszcze inny aspekt tego procesu. Oprócz wychowania do teatru i przez teatr wyróżnia „wychowanie w zespole teatralnym”. Według niego, „są to spontaniczne, a niekiedy celowo zorganizowane procesy zintegrowanego wychowania artystycznego, społecznego i moralnego w małej grupie społecznej”⁴³.Dla podkreślenia integralności tych trzech ujęć teatru Górniewicz wprowadza wspólny termin „edukacja teatralna”. Edukacja teatralna oznacza zatem proces, którego efektem jest przyrost wiedzy jednostki o problemach teatru, zrozumienie jego języka, pogłębienie wrażliwości estetycz-nej i moralestetycz-nej, a także wzrost poziomu zaangażowania podmiotu w procesie tworzenia i recepcji wartości sztuki teatralnej⁴⁴.

Prawidłową realizację tych założeń warunkują trzy czynniki: percepcja, aktywność twórcza, wiedza; oraz trzy podstawowe metody: bezpośredni kontakt z dziełami teatralnymi (oglądanie przedstawień teatralnych), nabywanie wiedzy o zasadniczych problemach i fak-tach z teorii i historii teatru, a przede wszystkim własna twórczość teatralna młodzieży⁴⁵.

Wszystko to staje się punktem wyjścia do analizy celów i zadań teatru młodzieży, które implikują dobór form, metod i środków.

Jak podaje literatura, wychowawcze cele i zadania teatru uczniowskiego polegają prze-de wszystkim na kształtowaniu aktywnej postawy młodzieży wobec kultury narodowej⁴⁶. Jej bezpośrednie zaangażowanie w tworzenie artystycznego kształtu spektaklu teatralnego zbliża przyszłego widza do sztuki, wychowuje nowy typ widowni teatrów zawodowych;

przygotowuje odbiorców do aktywnej percepcji sztuki.

Warunkiem realizacji tych założeń staje się odejście od kopiowania teatru zawodo-wego, zrozumienie przez reżysera-wychowawcę, że współczesny teatr młodzieży to także nowe gatunki, nowe formy artystycznego wyrazu, odmienny od zawodowego repertuar, to twórcze poszukiwania nowych sposobów ekspresji dla problemów nurtujących naszych wychowanków. Natomiast naśladownictwo, nie będąc procesem twórczym, ogranicza swo-bodną ekspresję młodzieży.

Teatr szkolny – pisze U. Wierzbicka – uwzględniając teorię wychowania przez sztukę, powinien wyzwalać w uczniach-„aktorach” akt twórczy, dający głębokie przeżycia arty-styczne przede wszystkim samym jego uczestnikom. Teatr ten, w przeciwieństwie do zawo-dowego, ma na uwadze nie tyle widownię, ile samych jego członków. Spektakl jest ostatnim

42 Program wychowania estetycznego młodego pokolenia, Warszawa 1984/85, s. 7.

43 J. Górniewicz, Edukacja teatralna dzieci w placówkach kulturalno-oświatowych, Warszawa 1990, s. 8.

44 Tamże, s. 8.

45 W. Renikowa, Wychowanie teatralne. W: Wychowanie estetyczne młodego pokolenia – koncepcja – stan – potrzeby, pod red. I. Wojnar, W. Pielasińskiej, Warszawa 1984/85, s. 113.

46 U. Wierzbicka, Teatr małych form...; J. Górniewicz, Edukacja teatralna dzieci...; S. Rzęsikowski, Funkcja teatru...;W. Renikowa, Wychowanie teatralne...; Teatr młodzieży...

ogniwem długiego procesu wychowawczego, któremu służą wszystkie etapy: wybór reper-tuaru, próby, reżyseria (często zbiorowa) – po premierę, która właściwie mogłaby kończyć cały proces teatralnej działalności zaangażowanej grupy młodzieży. A jeżeli reżyser-wy-chowawca decyduje się na dalsze powtórzenie spektaklu, nie czyni tego bynajmniej z uwagi na korzyści materialne czy wyjątkowe walory artystyczne przedstawienia, które należy upowszechnić. Istotne cele wychowawcze zostały już bowiem osiągnięte w poprzednich eta-pach długiego procesu. Opiekun czyni tak najczęściej, aby dać satysfakcję młodzieży, która oczekuje uznania za swój trud, łaknie poklasku i dla której występ jest wielką przygodą⁴⁷.

Teatr uczniowski przygotowuje młodzież do lepszej percepcji arcydzieł, do rozumienia i przeżywania sztuki współczesnej, budzi jej niedosyt – potrzebę stałego kontaktu z nią.

A zatem zbliża do teatru zawodowego, lecz go nie zastępuje. Tak rozumiany teatr mło-dzieży (który musiał zrezygnować ze stanowiska i „akcesoriów” teatru profesjonalnego, jak również z jego roli społecznej) nie musi wcale oznaczać teatru gorszego, ale powinien oznaczać teatr inny.

Ciekawą koncepcję celów i zadań teatru młodzieży stworzył J. Górniewicz. Jego zda-niem można je rozpatrywać w kilku perspektywach⁴⁸.

Po pierwsze, w perspektywie rozwoju psychicznego dziecka. W procesie edukacji teatral-nej, zwłaszcza w bezpośredniej działalności artystyczteatral-nej, pogłębiają się jego naturalne pre-dyspozycje twórcze, na przykład wyobraźnia, myślenie, wrażliwość emocjonalna, intuicja.

Po drugie, w perspektywie rozwoju umiejętności współżycia z innymi ludźmi.

Jednostka bierze odpowiedzialność za swoje działania, a także antycypuje ich skutki.

Nabywa również nawyku do „życzliwego układania się” z innymi ludźmi oraz rozwija dyspozycje do wczuwania się w ich przeżycia. W procesie edukacji teatralnej, szczególnie w zespole amatorskim, następuje proces pogłębiania osobowości społecznej jednostki.

Po trzecie, w perspektywie rozwoju umiejętności praktycznych realizowanych w dzia-łalności artystyczno-technicznej. W trakcie przygotowywania spektaklu młodzież pogłę-bia swoje zdolności plastyczne, muzyczne, wokalne, choreograficzne.

Po czwarte, w perspektywie przyrostu wiedzy o rzeczywistości teatralnej, to znaczy o języku tej dziedziny sztuki, o sposobach realizacji różnych inscenizacji, o roli poszcze-gólnych osób odpowiedzialnych za przygotowanie określonego fragmentu przedstawienia teatralnego. Zadania te realizuje się w czasie prób zespołu lub na zajęciach poświęconych wyłącznie tej problematyce.

Po piąte, w perspektywie aksjologicznej. W zespole teatralnym młodzież styka się z różnymi wartościami teatralnymi. Występuje w podwójnej roli: zarazem jako twórcy i odbiorcy treści widowiska teatralnego. Percepcja sztuki jest zdominowana przez bez-pośrednie zaangażowanie jednostki w jej przygotowanie. Dziecko poszukuje wartości ar-tystycznych nie tyle w treści sztuki, co w sposobie jej wykonania.

Na tej podstawie Górniewicz wyróżnia cztery zasadnicze pola wychowania realizowa-ne przez teatr młodzieży⁴⁹.

Jednym z elementów edukacji teatralnej jest wychowanie intelektualne rozumiane jako rozszerzanie zakresu wiedzy czy wiadomości oraz usprawnienie mechanizmów poznawczych.

47 U. Wierzbicka, Teatr małych form..., s. 7.

48 J. Górniewicz, Edukacja teatralna dzieci..., s. 32.

49 Tamże, s. 25.

Zajęcia młodzieżowego zespołu teatralnego powinny dostarczać ich uczestnikom odpowied-nich informacji z zakresu sztuki teatru oraz służyć i pomagać w percepcji rzeczywistości.

Drugi segment tej konstrukcji stanowi wychowanie estetyczne. Jest to kształtowanie wrażliwości estetycznej, dobrego smaku artystycznego, umiejętności odbioru, przeżywania i oceniania dzieł sztuki oraz upodobań w zakresie własnej aktywności twórczej. W pro-cesie edukacji teatralnej jednostka uruchamia i integruje wszystkie swoje dyspozycje psy-chiczne, tj. spostrzeganie, wyobraźnię, kształtuje także aktywną postawę i umiejętność wyrażania ekspresji.

Kolejnym składnikiem edukacji teatralnej jest wychowanie społeczne. Jego celem jest zapewnienie młodzieży wartościowego spędzania wolnego czasu w grupie rówieśników, nauczenie ich współdziałania, samopomocy koleżeńskiej oraz odpowiedzialności za wyniki wspólnych działań. Ma ono także nauczyć ich regulowania kultury współżycia w zespole oraz rozstrzygania praktycznych problemów i konfliktów, a przede wszystkim wyrabia-nia aktywnego stosunku do problemów związanych z przygotowaniem przedstawiewyrabia-nia teatralnego.

Pełna edukacja teatralna nie może pominąć jeszcze jednego ważnego składnika, jakim jest wychowanie moralne. Młodzieżowy zespół teatralny ma za zadanie budzić wrażliwość etyczną uczestników zajęć, dostarczać wzorów postępowania w różnych sytuacjach, a co za tym idzie – kształtować ich sądy i przekonania dotyczące zachowań moralnych i ich skutków.

Jak widać, wszechstronna edukacja dzieci w zakresie sztuki teatralnej obejmuje szero-ko pojęte wychowanie intelektualne, estetyczne, społeczne i moralne. Integracja wychowa-nia przez sztukę, do sztuki i w zespole teatralnym powinna być realizowana na wszystkich szczeblach polskiego systemu kształcenia młodego pokolenia przez szkoły oraz placówki wychowawcze i kulturalno-oświatowe.