Metoda i techniki badań

W literaturze metodologicznej odnaleźć można wiele definicji metody badawczej.

Według A. Kamińskiego, metoda to „(...) zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów kon-cepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badawczego, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego.(...)”⁵. J. Gnitecki propo-nuje bardziej wnikliwą i rozbudowaną zarazem definicję, pisząc, że „(...) metody badawcze w naukach pedagogicznych to takie ogólne sposoby postępowania badawczego, które wy-nikają z: założeń orientacji metodologicznych w pedagogice empirycznej, prakseologicznej i hermeneutycznej, właściwości przedmiotu badań i procesu badawczego, typu obrazowania

5 A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej. W: Metodologia pedago-giki społecznej, red. R. Wroczyński, T. Pilch, Wrocław 1974, s. 65.

językowego, roli i miejsca badacza w rzeczywistości danej, zadanej i wartościowanej oraz zmierzają do: empirycznego opisu i wyjaśnienia obrazów rzeczywistości danej, prakseolo-gicznego przedopisu i projekcji obrazów rzeczywistości zadanej, hermeneutycznej interpre-tacji i wartościowania rzeczywistości danej i zadanej, a także wyprowadzania twierdzeń empirycznych, prakseologicznych i hermeneutycznych (...)”⁶.

Zamierzeniem autorki jest rozpoznanie funkcjonowania teatru młodzieży, co w nawią-zaniu do definicji J. Gniteckiego oznacza ustalenie istniejącego stanu rzeczy oraz próbę dojścia do przyczyn takiego stanu. Stanowiło to podstawę do zastosowania procedury diagnostycznej, a dokładniej sondażu diagnostycznego. W rozumieniu T. Pilcha jest on

„(...) sposobem gromadzenia wiedzy o przymiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz o dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonal-nie instytucjonal-nie zlokalizowanych – posiadających znaczeinstytucjonal-nie wychowawcze – w oparciu o specjalinstytucjonal-nie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje (...)”⁷. Autorka założyła, że ta metoda badań pozwoli na rozpoznanie, ustalenie i opisanie możliwie jak największej liczby cech i własności w obrębie badanej problematyki.

Założeniem badań było zgromadzenie wystarczającej ilości informacji i danych iloś-ciowych, aby można było potraktować badany obszar jako zjawisko wymagające nie tylko analizy ilościowej, lecz także głębokiej analizy jakościowej⁸. Zastosowano więc sondaż diagnostyczny, by przy uwzględnieniu większości zmiennych – na co pozwala ta metoda – dokonać jak najbardziej wszechstronnej analizy badanego zjawiska.

Badania realizowano za pomocą kilku technik badawczych, przez które za A. Kamiń-skim rozumieć można „(...) czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów (...)”⁹. Gnitecki definiuje technikę badań w naukach pedagogicznych jako „(...) celowy, racjonalny sposób postępowania badawczego odwołujący się do twierdzeń i teorii w pedagogice empirycznej, prakseologicznej i hermeneutycznej, pozbawiony założeń, któ-re przyjmujemy przy okktó-reślaniu metod badań pedagogicznych (...)”¹⁰.

W niniejszej pracy zastosowano techniki takie, jak obserwacja, wywiad, ankieta i ana-liza dokumentów.

Wnikliwie obserwowano przede wszystkim warunki funkcjonowania sceny młodzieżo-wej (baza lokalowa, wyposażenie itp.) oraz przebieg zajęć (czas trwania, liczba członków, formy i metody pracy w zespole, repertuar, zaangażowanie instruktora, aktywność uczest-ników itp.).

Autorka uczestniczyła także w licznych imprezach teatralnych, tj. konkursach recy-tatorskich, przeglądach i festiwalach organizowanych na terenie placówek oświatowych i kulturalnych. Uzyskała w ten sposób wiedzę na temat liczby uczestników i zgłoszonych zespołów, a także ich preferencji w dziedzinie form, repertuaru, środków artystycznego

6 J. Gnitecki, Wprowadzenie do metodologii badań w naukach pedagogicznych, Warszawa 2004, s. 413.

7 T. Pilch, Zasady badań ..., s. 80.

8 O słuszności analizy ilościowo-jakościowej pisze m.in. S. Palka, Pedagogika w stanie tworzenia, Kraków 1999, s. 118–128.

9 A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza..., s. 56.

10 J. Gnitecki, Wprowadzenie do metod..., s. 107.

wyrazu. Istotna była również obserwacja zgromadzonej widowni – zwrócenie uwagi na jej liczebność, wiek, płeć, a przede wszystkim reakcje na to, co się dzieje na scenie.

W celu lepszej rejestracji obserwowanych faktów, zdarzeń i zjawisk autorka sporządzi-ła kilkanaście dzienników obserwacji oraz utrwalisporządzi-ła na kasecie wideo przebieg wielu prób i spektakli.

Na tej podstawie można było sprawdzić trzy potocznie formułowane hipotezy: po pierwsze, że teatr szkolny pracuje w trudniejszych warunkach (lokalowo-techniczno-finan-sowych) niż ten organizowany w placówkach wychowania pozaszkolnego czy instytucjach kultury, po drugie, że działalność teatru szkolnego sprowadza się przede wszystkim do

„obsługi” uroczystości szkolnych, po trzecie zaś, że instruktorzy – specjaliści z dziedziny teatru (zawodowi aktorzy, reżyserzy) – realizują zajęcia teatralne rzetelniej niż nauczyciele przedmiotów szkolnych.

Kolejną techniką służącą do gromadzenia materiału był wywiad. Zastosowano go wobec trzech grup respondentów: instruktorów zajęć teatralnych dla młodzieży, kierow-nictwa jednostek, w których działa teatr (szkoły, placówki wychowania pozaszkolnego, instytucje kultury), oraz młodzieży uczestniczącej w zajęciach. Wszystkie wywiady były indywidualne i jawne, jednak dla pierwszej grupy przygotowano wywiad skategoryzowa-ny, a dla dwóch pozostałych – nieskategoryzowany (swobodny). Ponieważ ta forma pozy-skiwania danych okazała się szczególnie użyteczna przy rejestracji stwierdzeń, poglądów i opinii wygłaszanych przez respondentów, autorka uznała ją za jedną z wiodących technik badawczych. Każdy z wywiadów przebiegał według z góry ustalonych wytycznych, czyli z użyciem odpowiedniego narzędzia badawczego, które jest instrumentem pomocniczym w gromadzeniu materiału z badań¹¹.

Kwestionariusz wywiadu skierowanego do prowadzących zajęcia teatralne z młodzieżą zawierał 25 pytań otwartych. Składał się z części dotyczącej tradycji zespołu oraz aktual-nych warunków pracy teatru (baza lokalowo-techniczna, środki finansowe, liczba uczest-ników i sposoby ich rekrutacji), poruszał kwestie związane z motywacją instruktorów do wykonywania zawodu, ich kwalifikacjami i doświadczeniem w pracy z młodzieżą. Ważną część zajmowały również sprawy programowe (cele zajęć, formy sceniczne, repertuar, me-todyka pracy z zespołem) oraz przebieg zajęć (zasady doboru form i repertuaru, metody pracy w grupie, etapy powstawania spektaklu). Jednak szczególne znaczenie miały opinie respondentów na temat wymiernych efektów pracy teatru, tj. stopnia realizacji powzię-tych założeń (liczba i jakość zrealizowanych widowisk, stopień zadowolenia instruktora i uczestników itp.). Istotną sprawą były również propozycje zmian i ulepszeń działania teatru wraz z konkretnymi planami zespołu na najbliższą przyszłość. Kwestionariusz zo-stał zweryfikowany w toku badań próbnych.

Kwestionariusz drugiego wywiadu (skierowanego do kierownictwa badanych jednostek oświaty i kultury) zawierał początkowo 18 pytań otwartych, jednak po badaniach pilota-żowych znacznie zmieniono narzędzie. Wpływ na to miał fakt, że większość działających obecnie instytucji dysponuje rozlicznymi materiałami informacyjnymi i reklamowymi, które są łatwo dostępne i stanowią źródło wiedzy na temat interesujących autorkę kwestii.

Zrezygnowano więc z wywiadu skategoryzowanego na rzecz wywiadu swobodnego, do którego przygotowano 7 pytań głównych. Dotyczyły one: kierunków działalności badanej

11 T. Pilch, Zasady badań..., s. 35.

instytucji, jej uwarunkowań środowiskowych i materialnych oraz miejsca teatru młodzieży w strukturze organizacyjno-programowej instytucji. Inne poruszane kwestie to kryteria doboru kadry instruktorskiej oraz formy jej zatrudnienia, sposoby naboru członków ze-społu i warunki ich uczestnictwa w przedsięwzięciach, perspektywy dalszej działalności teatru.

Trzeci wywiad, również nieskategoryzowany, miał na celu pogłębienie i uzupełnienie informacji uzyskanych od młodzieży za pośrednictwem ankiety.

Ankieta ta była anonimowa i skierowana została do członków teatrów młodzieży na terenie kilkudziesięciu krakowskich szkół, placówek wychowania pozaszkolnego oraz instytucji kultury. Kwestionariusz składał się z 26 pytań. Pierwsza część dotyczyła ilo-ści czasu i częstotliwoilo-ści uczestnictwa respondentów w zajęciach, a także motywów ich przynależności do zespołów. W kolejnej części poruszono zagadnienia potrzeb i oczeki-wań uczestników (względem działań instruktora, innych członków zespołu oraz samego przebiegu zajęć tj. wyboru form, repertuaru, metod pracy w grupie, sposobów prezentacji spektakli) oraz sposobów ich udziału w zajęciach. W ostatniej części kwestionariusza pod-jęto problem zaspokojenia potrzeb i oczekiwań uczestników, co wyrazić się miało w ich opiniach o nabytych kompetencjach osobowych, wiadomościach i umiejętnościach.

Kolejną techniką pozyskiwania materiału była analiza dokumentów. Autorka na uży-tek niniejszej pracy przestudiowała następujące dokumenty: Ustawę z dnia 7 września 1991 r. o Systemie Oświaty; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 września 1993 r. w sprawie rodzajów, organizacji i zasad działania publicznych placó-wek oświatowo-wychowawczych; Ustawę z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej oraz szczegółowe zarządzenia Prezydenta Miasta Krakowa¹². Analizie poddano także takie dokumenty znajdujące się na terenie szkół, placówek wychowania pozaszkolnego oraz instytucji kultury, jak statuty, plany i progra-my pracy, preliminarze finansowe, dzienniki zajęć oraz okresowe sprawozdania i oceny z działalności.

Przestudiowano też programy oraz regulaminy konkursów teatralnych dla młodzie-ży (przeglądy, festiwale), a także projekty i scenariusze przedstawień, recenzje spektakli (zamieszczone w prasie, Internecie) oraz sporządzone podczas zajęć notatki instruktorów i członków zespołu.