Funkcje wychowawcze

Rozważania nad aktywnością młodzieży w zespołach teatralnych nasuwają pytanie o jej efekty. Okazuje się, ze teatr młodzieży pełni rozliczne funkcje, które można rozpa-trywać z wielu punktów widzenia.

I tak działalność teatru młodzieży można rozważać w aspekcie szeroko pojętego wychowania. Według Wincentego Okonia wychowanie „to świadomie organizowana działalność społeczna, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowo-ści człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę aksjologicz-ną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia”¹.

W świetle przeprowadzonych badań można wyodrębnić kilka funkcji wychowawczych, które odgrywają niezwykle ważną rolę na gruncie teatru młodzieży. Są to funkcje: kształ-cąca, moralna, estetyczna, kreatywna. Istnieją one obok siebie, wzajemnie się przenikają i uzupełniają.

Szczególnie istotna wydaje się funkcja kształcąca. Przejawia się ona przede wszystkim w zdobyciu przez uczestników zajęć wiedzy z danej dyscypliny oraz rozwinięciu kon-kretnych umiejętności. W toku zajęć młodzież zapoznaje się z językiem sztuki teatralnej (podstawowymi pojęciami), jej historią, elementami struktury (m.in. formami wypowie-dzi scenicznej, środkami artystycznego wyrazu) oraz zasadami gry aktorskiej. Gromawypowie-dzi również wiedzę o literaturze, muzyce, sztukach plastycznych – ich twórcach, wybitnych dziełach, gatunkach formalnych. Świadczą o tym następujące wypowiedzi respondentów:

Dzięki tym zajęciom wiem dużo więcej o teatrze (...) Poznałam jego genezę, wybitnych twórców, zasady sztuki aktorskiej (...). W dużej mierze przyczynił się do tego instruktor

1 W. Okoń, Słownik Pedagogiczny..., s. 347.

zajęć, który podsuwał nam na ten temat ciekawe książki oraz artykuły prasowe. Każde zajęcia rozpoczynały się od dyskusji nad przeczytanym tekstem...

Udział w zajęciach umożliwił mi lepsze poznanie literatury. Znam głównych twórców i ich dzieła, a także specyfikę poszczególnych epok...

(...) Warsztaty pozwoliły mi poznać teatr od kulis. Zobaczyłam „z bliska” proces po-wstawania spektaklu, a także wszystkie elementy składające się na jakość tego dzieła....

Wśród nabytych przez uczniów umiejętności na pierwszym miejscu uplasowały się ele-menty gry aktorskiej. Młodzież wskazuje tu na dobre przygotowanie warsztatowe, szcze-gólnie w zakresie poprawnej wymowy i ruchu scenicznego. Ważne miejsce zajmuje również kształtowanie umiejętności spostrzegania, pamięci i myślenia. Oto relacje respondentów:

Na zajęciach pracowałam przede wszystkim nad dykcją i emisją głosu. Uczyłam się też śpiewu techniką przeponową. I muszę przyznać, że poczyniłam duże postępy...

Dzięki tym zajęciom potrafię lepiej panować nad własnym ciałem. Umiem w ten spo-sób wyrazić każdy ruch (człowieka, zwierzęcia, przedmiotu itp.)...

Dzięki tym warsztatom potrafię wcielać się w różne role. To pozwoliło mi poznać, w czym czuję się najlepiej i co jest moim scenicznym powołaniem...

Dzięki tym zajęciom zdecydowanie poprawiła się chłonność mojego umysłu.

Opanowanie pamięciowe tekstu to już nie problem...

Jak wynika z wypowiedzi uczniów, udział w zajęciach teatralnych w istotny sposób wpłynął na ich wyniki w nauce, w szczególności z takich przedmiotów, jak język polski i sztuka. Przekłada się to bezpośrednio na wzrost kompetencji komunikacyjnych uczniów, a co za tym idzie – wyższą jakość wypowiedzi ustnych i pisemnych. Świadczą o tym następujące spostrzeżenia uczniów:

Odkąd chodzę na te zajęcia, mam lepsze oceny z języka polskiego i sztuki... Przede wszystkim jestem bardziej aktywny na lekcjach (...) więcej się zgłaszam (...) To procen-tuje...

Dzięki tym zajęciom polubiłem język polski (...) Mam więcej odwagi, by zabrać głos w dyskusji (...) Poza tym wydaje mi się, że więcej wiem i potrafię to „sprzedać”...

Po tych zajęciach jestem bardziej oczytana (...) mam większą wiedzę o teatrze, sztuce (...) To pomaga mi na przykład w pisaniu wypracowań...

Te zajęcia pomogły mi w opanowaniu sztuki konferansjera. Dawniej nie byłem w sta-nie obejść się bez kartki, a teraz wypowiadam się zupełsta-nie swobodsta-nie...

Funkcja moralna jako instrument wychowania składa się z następujących elementów:

wdrażanie młodzieży do pożądanego moralnie postępowania, rozwijanie i utrwalanie od-powiednich dyspozycji do takiego zachowania, uświadomienie członkom zespołu celów

i zasad moralnych, kształtowanie określonych sądów, przekonań i postaw oraz rozsze-rzanie wiedzy dotyczącej zachowań moralnych i ich skutków². Przez kontakt ze sztuką teatralną młodzież doznaje określonych przeżyć i poznaje świat wartości. Celem sztuki teatralnej jest uczenie młodzieży wyrażania piękna, dobra i prawdy oraz kształtowanie postaw moralnych zgodnych z normami i ideałami etycznymi. Dodać w tym miejscu trze-ba, że „upodobanie do tego, co piękne, często przekształca się w upodobanie do tego, co dobre i prawdziwe”³. Ilustracją tego są relacje respondentów:

Praca nad rolą daje mi szansę głębszej analizy przyczyn i skutków życiowych wyborów bohaterów (...) Każda sztuka jest dla mnie skarbnicą wiedzy o ludzkich losach...

Każdy spektakl wnosi do mojego wnętrza coś nowego – zwraca uwagę na jakieś ważne problemy (...) uwrażliwia, pokazuje, co w życiu warto robić, a czego się wystrzegać...

Teatr uczy życia – pomaga odkryć to, czego na co dzień nie dostrzegamy. Rozbudza w nas refleksję, dostarcza odpowiedzi na ważkie pytania, zmusza do zastanowienia nad sobą (...) stymuluje zmiany...

Szerokie pojęcie postawy moralnej obejmuje również stosunek jednostki do drugiego człowieka. Mówimy w tym przypadku o humanistycznej postawie moralnej, która czyni jednostkę zdolną do harmonijnego współżycia z innymi ludźmi, do postępowania mające-go na względzie dobro innych, a wreszcie do aktywnemające-go doskonalenia stosunków między-ludzkich, społecznych. Świadczą o tym poniższe wypowiedzi młodzieży:

Praca nad spektaklem to efekt pracy całego zespołu. To wielka szkoła współpracy i tolerancji...

Odkąd zapisałam się do tego koła, wyraźnie poprawiły się moje kontakty z innymi.

Przede wszystkim nauczyłam się ich lepiej słuchać(...) Stałam się przez to bardziej otwarta na ich myśli i uczucia...

Praca w zespole opiera się na zasadzie zbiorowej odpowiedzialności. Najgorsze jest wtedy, gdy ktoś podejmuje się jakiejś roli, uczestniczy w próbach, a potem nagle rezyg-nuje. Ostatnio, by ratować nasz spektakl, całą noc uczyłam się tekstu nowej roli...

Funkcja moralna wreszcie polega na wyrobieniu w młodzieży dobrych przyzwyczajeń, wykorzystaniu wzorców postępowania zawartych w sztuce i zachęcaniu do ich oceny i re-alizacji w życiu⁴. Pomocny w tym może być również odbiór gotowych przedstawień, gdzie uczeń zdobywa wiedzę o zachowaniach moralnych postaci występujących w spektaklu.

Obcowanie ze sztuką teatralną wyrabia także umiejętność lepszego rozumienia same-go siebie oraz pojmowania procesów zachodzących między ludźmi. Jest to możliwe w wy-niku pobudzenia wrażliwości moralnej. Ta wrażliwość oznacza potocznie dwie pokrewne sobie umiejętności: współodczuwania z innymi ludźmi oraz zdolność do przenikania

2 H. Muszyński, Wychowanie moralno-społeczne. W: Pedagogika. Podręcznik akademicki, red.

M. Godlewski, S. Krawcewicz, J. Wołczyk, T. Wujek, Warszawa 1978, s. 360–364.

3 I. Wojnar, Estetyka i wychowanie..., s. 213.

4 Tamże, s. 187–188.

przeżyć innego człowieka. W pierwszym przypadku akcentowany jest proces porozu-mienia czerpiący ze źródła przeżyć drugiego człowieka, w drugim – proces rozuporozu-mienia, czyli wnikania w przeżycia drogą intuicji.⁵. Oba te procesy stanowią integralną całość ekspresji i komunikowania. Proces rozumienia odnosi się do różnych aspektów ludzkiego doświadczenia, zarówno do działań, jak i doznań jednostki, a głównie do bezpośredniego kontaktu interpersonalnego, toteż potrzebę tę spełnia niewątpliwie zespół teatralny dzięki stworzonej w nim atmosferze przyjaźni, bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania.

Młodzież w momencie oglądania gotowych przedstawień uczy się wrażliwości na dru-giego człowieka przez współprzeżywanie losów postaci fikcyjnych, identyfikowanie się z bohaterami spektaklu.

Niejednokrotnie, gdy oglądam spektakl teatralny, instynktownie identyfikuję się z którymś z bohaterów bądź sytuacją sceniczną, która jest mi bliska. To pobudza do myślenia, pomaga lepiej zrozumieć siebie i innych (...) Pozwala też lepiej i skuteczniej działać w realnym życiu...

Również w przypadku samodzielnego grania jakiejś postaci uczeń zdobywa umiejęt-ność wczuwania się w los innej osoby.

Zawsze, jak gram jakąś rolę, staram się ukazać w pełni jej sylwetkę psychologiczną.

By wzmóc autentyczność postaci, poprzedzam to długimi przemyśleniami: analizuję główne cechy, dopracowuję szczegóły. Wtedy też bardzo często sama dokonuję „ra-chunku sumienia”. Kiedyś odkryłam, że mam władcze zapędy i to skłoniło mnie do większej samokontroli w kontaktach z innymi...

Tak więc uznać można, że udział młodzieży w zespole teatralnym odgrywa decydującą rolę w pobudzaniu jej uczuć, a także wpływa na rozszerzenie wiedzy o drugim człowieku i stosunkach międzyludzkich.

Kolejnym elementem wychowania realizowanym w toku zajęć teatralnych jest kształce-nie estetyczne. Polega ono na „kształtowaniu kultury estetycznej, dobrego smaku, umie-jętności przeżywania i oceniania dzieł sztuki, upodobań w zakresie własnej aktywności artystycznej”⁶. Warunkiem koniecznym przeżycia estetycznego jest percepcja. S. Szuman stwierdza, że główne warunki wartościowego odbioru dzieła sztuki to bezpośredni kon-takt z dziełem, czas potrzebny na obcowanie z nim, a także wielokrotny odbiór umożli-wiający dokładniejsze poznanie, odczuwanie, wniknięcie w dzieło. Prawidłowa percepcja wymaga dostrzegania nie tylko całości utworu, lecz także jego poszczególnych elementów oraz ich logicznego powiązania⁷.

Funkcja estetyczna polega także na wytwarzaniu pewnych przeżyć czy umiejętno-ści związanych z kształtowaniem wrażliwoumiejętno-ści estetycznej. Proces ten może się odbywać w wyniku recepcji gotowych przedstawień teatralnych oraz w formie własnej aktywności

5 I. Wojnar, Rola sztuki w poznawaniu świata. W: Teoria wychowania estetycznego. Wybór tekstów, red. I. Wojnar, s. 225.

6 B. Suchodolski, Współczesne problemy wychowania estetycznego..., s. 22.

7 S. Szuman, O udostępnianiu, uprzystępnianiu i upowszechnianiu sztuki, „Ruch Pedagogiczny” 1959, nr 2, s. 126.

twórczej. Wrażliwość jest niewątpliwie ściśle związana z pojawieniem się takich pragnień i potrzeb u młodzieży, które nazwać można zapotrzebowaniem na sztukę. Powstanie tego zapotrzebowania jest dwojako uwarunkowane: po pierwsze – oddziaływaniem dzieł sztuki na czyjąś wrażliwość estetyczną, po drugie – posiadaniem takiej wrażliwości przez kogoś.

Wrażliwość estetyczna jest podstawą ogólnego kształcenia smaku estetycznego. Ma ono przygotować młodzież „do samodzielnego, trafnego, świadomego wyboru, wyróżniania wartościowych dzieł sztuki, coraz lepszej znajomości »języka sztuki«, »środków artystycz-nego wyrazu«”⁸. Przez umiejętną edukację teatralną młodzież zostaje uwrażliwiona na różne dziedziny artystyczne, co wywołuje w niej potrzebę obcowania i tworzenia sztuki teatralnej. Świadczą o tym zamieszczone poniżej wypowiedzi respondentów:

Odkąd związałam się ze szkolną sceną, regularnie chodzę do teatru...

Dzięki tym zajęciom każdy spektakl teatralny to dla mnie wielkie przeżycie natury duchowej...

Teatr jest dla mnie drugim domem (...) Tutaj szukam inspiracji i intensywnych doznań...

Dziś, oglądając jakąś sztukę w teatrze, jestem bardziej „oświecona”. Zwracam uwagę na rzeczy, o których wcześniej miałam słabe pojęcie (dykcja, ruch sceniczny, scenografia itp.)...

Każdy spektakl to nowa wiedza, nowe doświadczenie. Dzięki udziałowi w zajęciach potrafię bardziej świadomie odbierać sztukę, powoli wyrabiam sobie krytyczny stosunek do niej...

Ważnym ogniwem w procesie wychowania przez sztukę teatru jest funkcja kreatywna.

Interpretacja jej istoty pozwala rozumieć ją jako działania wyzwalające w uczestnikach potencjalne możliwości twórcze, umożliwiające tworzenie wartości i dóbr kultury. Funkcja ta wynika z naturalnej potrzeby twórczości tkwiącej w każdym człowieku.

Rola sztuki w wyzwalaniu dyspozycji twórczych odbywa się przez różne działania mło-dzieżowego zespołu teatralnego. Funkcja kreatywna podkreśla wartość wyobraźni jednostki jako zdolności do przekraczania granic własnego doświadczenia, twórczego oddziaływania na świat. Wyobraźnia stanowi określoną dyspozycję psychiczną. W literaturze przedmiotu sytuuje się ją pomiędzy pamięcią oraz myśleniem, tzw. tendencją do odtwarzania rzeczywi-stości i jej kreowania. Wyobraźnia nie tylko integruje różne procesy psychiczne, lecz także związana jest z uwagą, emocjami, empatią i intuicją. Rozumieć ją należy jako zdolność do wywoływania, wytwarzania (kreowania) w umyśle obrazów, czyli wyobrażeń⁹.

Procesowi kształtowania wyobraźni młodzieży na zajęciach teatralnych towarzyszy atmosfera intelektualna i emocjonalna. W tych warunkach stymulowane są myślenie, ak-tywność twórcza i działanie ekspresyjne. W tym przypadku dzięki wyobraźni jednostka musi wejrzeć w przeżycia postaci scenicznych uwikłanych w różne sytuacje dramatyczne.

„Jednakże wyobraźnię kształtuje się przede wszystkim w toku bezpośredniego udziału w pracach przygotowawczych do wystawienia sztuki na scenie teatru amatorskiego. Należy przecież wykonać wiele różnych elementów o charakterze technicznym i artystycznym, jak

8 S. Rzęsikowski, Kształcenie literackie i kulturalne w klasie VIII, Warszawa 1990, s. 170.

9 J. Górniewicz, Rozwój i kształtowanie wyobraźni dziecka, Warszawa-Toruń 1992, s. 79.

na przykład zbudować różne elementy scenografii, wykonać kostiumy i rekwizyty. Należy także nauczyć się tekstu roli, słów piosenek i ich melodii”¹⁰.

Ogólnie można stwierdzić, że w młodzieżowym zespole teatralnym kształtowanie wyob-raźni może zachodzić w bezpośrednim kontakcie z dziełem (spektaklem) oraz przez własną działalność artystyczną jednostki. Potwierdzeniem tego są wypowiedzi respondentów:

W dobrze zrobionym spektaklu teatralnym widz przenosi się w „inny świat”. Zaciera się granica między fikcją i rzeczywistością. Odbiorca „stapia się ze sceną”, w jego wyobraźni uruchamia się proces twórczy...

Zawsze jak podejmuję się zagrania nowej roli, starannie się do niej przygotowuję.

Najpierw staram się w wyobraźni stworzyć portret bohatera – tak fizyczny, jak i psy-chologiczny. Potem staram się to pokazać na scenie...

Niezwykle ważnym składnikiem funkcji kreatywnej jest również ekspresja artystyczna.

A. Trojanowska, używając tego pojęcia, ma na myśli „działalność zarówno spontaniczną, jak i ograniczoną pewnymi rygorami estetycznymi”¹¹. Podstawowym warunkiem wy-chowania młodzieży przez ekspresję jest uruchomienie spontanicznego dążenia każdego uczestnika zajęć do samodzielnego odkrywania formy adekwatnej do osobistych doznań i predyspozycji. Zachodzi to równocześnie z zapoczątkowaniem procesu samokształcenia.

Bardzo trafnie i syntetycznie ujmuje zagadnienie ekspresji R. Popek. Pisze ona, że „eks-presja (naturalna lub swobodna) to z jednej strony spontaniczne wyrażanie się przeżyć i doznań jednostki, a z drugiej – odbicie pojmowania przez nią rzeczywistego świata, to także obraz jej życia w środowisku oraz czynnik intensyfikujący procesy poznawcze, emo-cjonalne i motywacyjno-woliemo-cjonalne. Ekspresja jest naturalną potrzebą i koniecznością za-pewniającą pełny rozwój danej osoby”¹². Ilustracją powyższego są wypowiedzi młodzieży:

Każde zajęcia teatralne zaczynamy od etiud improwizowanych. To pobudza nas do działania i pozwala się „rozkręcić”...

Lubię improwizować. Wtedy człowiek jest najbardziej autentyczny...

Dzięki tym zajęciom nauczyłam się wyrażać emocje. Początki były trudne, ale małymi krokami udało się to zmienić (...) Pomogły mi w tym improwizowane scenki...

Czasami po prostu trzeba się powygłupiać na scenie. Wszelkie gry i zabawy pomagają nam się „otworzyć” i skruszyć pierwsze lody...

Jak widać, ekspresja jest umiejętnością, czynnością wypowiadania się w języku sztuki teatralnej, sposobem wyrażania się przez zajęcia warsztatowe, zabawowe oraz prace zwią-zane z techniką działania teatru, mające na celu przygotowanie spektaklu.

10 J. Górniewicz, Edukacja teatralna..., s. 77.

11 A. Trojanowska, Ekspresja artystyczna jako proces samokształcenia, „Rocznik Pedagogiczny” 1978, t. 5, s. 217.

12 J.A. Fręś, Edukacja teatralna..., s. 27.