Program rządowy

W pierwszych miesiącach wojny władze państwowe i autonomiczne koncentrowały się na mobilizacji społeczeństwa do walki i pracy na rzecz armii [przypis 2.9]. Opracowanie programu odbudowy wymusiła sytuacja militarna w Galicji (okupacja rosyjska) i

gospodarcza (skala zniszczeń). Na posiedzeniu rządu 21 października 1914 r. przyjęto program „akcji zapomogowej” o charakterze aprowizacyjnym dla mieszkańców Galicji [przypis 2.10]. Nie został on jednak szybko wdrożony w życie. Propagandowym sukcesem strony polskiej było wydanie przez Franciszka Józefa premierowi polecenia w formie odręcznego pisma z 25 października 1914 r., aby „szczególną opieką otoczył” obszary dotknięte działaniami wojennymi, a więc Galicję i Bukowinę. Tekst tego pisma

opublikowała prasa austriacka i węgierska oraz galicyjska [przypis 2.11].

Dyskusja nad programem odbudowy infrastruktury mieszkaniowej podjęta została na początku 1915 r. przez Wydział Kraj owy, który akcentował konieczność połączenia

odbudowy z opracowaniem dla miast i wsi tzw. planów regulacyjnych (planów

zagospodarowania przestrzennego) [przypis 2.12]. Postulat ten został przesunięty na później, gdyż władze podjęły się realizacji tzw. doraźnej akcji ratunkowej, a we wschodniej części kraju tymczasową odbudowę zaczęła armia. W praktyce oznaczało to stawianie budynków na wsi, w miasteczkach zaś adaptowanie mniej zniszczonych domów dla bezdomnych, a w ostatecznym wypadku wznoszenie prowizorycznych budynków na placach nieprzeznaczonych w przyszłości do zabudowania oraz dorywcze naprawy [przypis 2.13].

Str. 52

W marcu 1915 r. namiestnik Witold Korytowski wyznaczył cztery kierunki działania

Namiestnictwa: „doraźna pomoc dla ludności dotkniętej głodem”, „umożliwienie uprawy roli i dokonanie zasiewów”, „odbudowa osad”, „uzdrowotnienie wsi i miast” [przypis 2.14].

Program ten następnie został poszerzony o „doraźną akcyę ratunkową dla prowizorycznego pomieszczenia bezdomnych”, której celem było

„[…] jak najrychlejsze zabezpieczenie najbiedniejszej, skutkiem wypadków wojennych bez dachu pozostałej ludności w gminach zniszczonych, prowizorycznego pomieszczenia jeszcze przed nastaniem pory zimniejszej i najkonieczniejszych pomieszczeń dla przechowania zebranych plonów i przezimowania inwentarza gospodarczego” [przypis 2.15].

Przy tymczasowej odbudowie planowano wykorzystać pozostałe jeszcze budynki lub ich fragmenty, a silnie uszkodzone poddać naprawie (pokrycie prowizorycznym dachem, wstawienie ścian, kuchenek). Adaptacji na cele mieszkaniowe chciano poddać budynki duże, następnie planowano przystąpić do budowy baraków, tzw. czworaków (dla 4 rodzin).

Jako siła robocza w pierwszej kolejności mieli być użyci sami bezdomni, a w

miejscowościach wymagających znacznych nakładów pracy – również jeńcy wojenni [przypis 2.16]. Zdaniem starostwa tarnowskiego

„[…] o gruntownej odbudowie na razie nie można jeszcze myśleć tak z powodu krótkiego terminu jak dla braku materyałów i robotnika, rozchodzi się tylko o prowizoryczną i jak najszybszą budowę stodół i spichlerzy na pomieszczenie zbiorów, oraz budynków w których by mogli przezimować ludzie i bydło” [przypis 2.17].

Prowizoryczna odbudowa infrastruktury mieszkaniowej nie została właściwie zrozumiana przez ludność Galicji i samorząd gminny. Gminy bowiem składały do ministerstwa prośby o pokrycie kosztów odbudowy zniszczonych budynków [przypis 2.18].

Kolejna zmiana programowa polegała na wdrożeniu „finansowej akcji ratunkowej”

(„Hilfsaktion”), umożliwiającej ludności podjęcie działalności gospodarczej, zwłaszcza dla rolnictwa, ale również przemysłu, rzemiosła i handlu. Fundamentem tego programu było utworzenie w 1915 r. nowej instytucji kapitałowej – Galicyjskiego Wojennego Zakładu Kredytowego. Zapleczem finansowym przedsięwzięcia były pożyczki przyznawane przez GWZK oraz pomoc rządowa w formie subwencji i ulg [przypis 2.19].

Str. 53

Celem tych działań było odbudowanie życia ekonomicznego w kraju oraz umożliwienie ludności „podjęcie czynności ekonomicznych” [przypis 2.20].

Podsumowując, rządowy program „akcji ratunkowej” dzielił się na trzy kluczowe składniki, a ich wspólną cechą było niwelowanie bezpośrednich skutków wojny. Pierwszy polegał na pomocy aprowizacyjnej dla ludności cywilnej, drugi na pomocy dla rolnictwa, zaś trzeci przyjął formę „ratunkowej akcji budowlanej”, „pomocy doraźnej”, „odbudowy doraźnej”. Jej celem było zapewnienie ludności przed nadejściem zimy tymczasowego schronienia – w pozostałych jeszcze budynkach, w barakach lub budynkach tymczasowych – oraz

naprawa budynków uszkodzonych. Rząd przyjął zasadę wspierania za pośrednictwem pożyczek z GWZK osób, które samodzielnie postanowiły odbudować lub wyremontować swoje domy i mieszkania. Nie zdecydowano się na udzielenie bezpośredniej pomocy państwowej w formie bezzwrotnej lub jako wypłaty odszkodowań wojennych. Władze były zdeterminowane, żeby zakończyć odbudowę doraźną przed zimą w oparciu o środki budżetu państwa. Idea ta budziła sprzeciw Koła Polskiego, które postulowało

wprowadzenie bezzwrotnych subwencji jako głównego finansowego wsparcia dla ludności chłopskiej, częściowo dla ludności miejskiej, a w wyjątkowych sytuacjach dla większej własności ziemskiej. Postulaty te później zostały uwzględnione – utworzono dwa filary rządowego programu finansowego odbudowy kraju: kredytów i subwencji [przypis 2.21].

Większość starostów uznała przyznawanie subwencji za najlepszy i najpraktyczniejszy sposób tymczasowej odbudowy kraju. Inne działania miały mieć charakter pomocniczy, doraźny i dostosowany do lokalnej sytuacji. Subwencje wypłacano w gotówce bądź w asygnatach, „by pieniądze nie były użyte na inne cele, lub roztrwonione po szynkach”

[przypis 2.22].

Po wyzwoleniu części kraju w 1915 r. na szczeblu władz centralnych rozpoczęła się

dyskusja nad właściwym programem odbudowy. Punktem wyjścia do debaty był objazd Galicji przez ministra spraw wewnętrznych Karla von Heinolda i ministra dla spraw Galicji Zdzisława Morawskiego [przypis 2.23]. Jesienią 1915 r. rząd przyjął program odbudowy („Wiederuafbau”, „Wiederaufrichtung”), a następnie przedstawił go komisji gospodarczej Koła Polskiego na spotkaniu w dniu 1 października 1915 r. Rada Ministrów planowała zrealizować przed zimą odbudowę doraźną na podstawie środków budżetowych. Miała ona objąć również rekonstrukcję budynków szkolnych, ochronek i kościołów. Proces odbudowy budynków miał być prowadzony w dwóch fazach.

Str. 54

Pierwsza miała obejmować obliczenie szkód wojennych, wykonanie prac planistycznych, opracowanie projektów przebudowy i regulacji całych miejscowości oraz pojedynczych obiektów. Właściwa akcja odbudowy miała polegać na dostarczaniu robotników,

materiałów budowlanych, odbudowie lub budowie nowych tartaków, cegielni i innych zakładów. Sprawa subwencjonowania odbudowy budynków na obszarach dworskich miała być rozpatrywana indywidualnie. Pomoc dla rolnictwa polegać miała na udzielaniu

pożyczek na zasiewy jesienne oraz wiosenne w 1916 r. Odbudowa tartaków i cegielni miała się opierać na kredytach z GWZK. Program rządowy nie uwzględniał jeszcze ostatecznej odbudowy wsi i miast, pomocy dla rolnictwa, handlu i przemysłu, jak również powołania specjalnej instytucji odpowiedzialnej za odbudowę. Odbudowa wsi miała

nastąpić wyłącznie przy pomocy funduszów państwowych, miastom zapewniano wsparcie w formie zapomóg i kredytów, a większej własności ziemskiej w formie kredytów, a w razie konieczności – środków ze Skarbu Państwa [przypis 2.24]. Odrzucony został postulat ministra spraw wewnętrznych Karla von Heinolda i ministra skarbu Augusta Engela von Mainfeldena, aby odbudowanie Galicji nastąpiło przy wykorzystaniu pożyczek

zaciągniętych przez samą ludność. Rząd przyjął również inne korzystne dla Galicji rozwiązania: przy pożyczkach z GWZK stopa procentowa miała być obniżona, a termin płatności przedłużony z 5 do 10 lat, rząd uznał też za świadczenia wszystkie

nieruchomości zajęte lub zniszczone przez ck armię na jej rozkaz i na jej potrzeby [przypis 2.25].

W kraju zasady odbudowy zostały przedyskutowane na spotkaniu namiestnika gen.

Hermanna von Colarda z przedstawicielami towarzystw rolniczych w lutym 1916 r. Colard opowiadał się za ścisłą współpracą z Wydziałem Krajowym, zapowiadał powołanie rady przybocznej przy namiestniku i rad przybocznych przy starostach oraz powołanie w najbardziej zniszczonych powiatach komisarzy rolniczych spośród oficerów-rolników,

przyspieszenie wypłaty odszkodowań wojennych dla średniej i większej własności ziemskiej, pożyczek i premii na zasiewy wiosenne oraz subwencji na zakup pasz

treściwych, pomoc dla rolnictwa przez skierowanie do Galicji maszyn rolniczych, wołów roboczych, dostarczenie zboża na zasiewy, roślin strączkowych i koniczyny oraz nawozów sztucznych [przypis 2.26].