Władze krajowe (1914-1916)

W pierwszych dwóch latach wojny (1914-1916) nie powołano nowego urzędu

ogólnokrajowego, a jedynie instytucje pomocnicze i doradcze przy istniejących władzach krajowych, autonomicznych i państwowych, na których spoczywała odpowiedzialność za likwidowanie skutków wojny w terenie. Czołową rolę w tej działalności odgrywało

Namiestnictwo i starostwa oraz Wydział Krajowy.

Poszczególni namiestnicy na miejscu zapoznawali się z sytuacją społeczno-ekonomiczną i ze skalą zniszczeń.

Namiestnik Witold Korytowski w lutym 1915 r. wizytował okolice Krakowa, Wieliczkę, Łapanów, Gdów, Bochnię i Brzesko [przypis 3.38]. W maju 1915 r., po oswobodzeniu części kraju, przeprowadził kontrolę w powiatach: tarnowskim, brzeskim, pilzneńskim,

ropczyckim, łańcuckim, przeworskim, jarosławskim, jasielskim, gorlickim, sanockim, liskim i krośnieńskim [przypis 3.39].

Str. 94

Drugą formą kontaktu namiestników ze społeczeństwem było organizowanie konferencji z przedstawicielami organizacji zawodowych i gospodarczych oraz zbadanie sytuacji na miejscu. Jako przykład można podać konferencję z 5 lutego 1916 r. w sprawie odbudowy rolnictwa, zasiewów i wypłaty świadczeń wojennych [przypis 3.40]. W czasie spotkania delegatów Koła Polskiego z ministrem dla Galicji i namiestnikiem 17 listopada 1916 r.

Władysław Długosz przedstawił stanowisko Koła w sprawie odbudowy technicznej.

Domagał się przekazywania budowy stodół i domów samym włościanom [przypis 3.41].

Problematyce pomocy dla Galicji Wschodniej poświęcone było 29 sierpnia 1917 r.

spotkanie przedstawicieli tamtej szych ziemian z namiestnikiem gen. Karlem von Huynem [przypis 3.42].

Organem doradczym dla Namiestnictwa została krajowa komisja gospodarcza, powołana w marcu 1915 r. W jej skład weszli delegaci towarzystw rolniczych, miast i stronnictw politycznych. Swoimi uprawnieniami obejmowała ona odbudowę i pomoc dla rolnictwa, wypłatę świadczeń wojennych w oparciu o kwity rekwizycyjne i ustalenie szkód, na które takich dokumentów nie wydano [przypis 3.43]. W ramach komisji funkcjonował subkomitet dla miast z zadaniem opracowania programu ich odbudowy [przypis 3.44].

W latach 1914-1916 ciężar zadań wynikających z sytuacji wojennej, tj. likwidacja

ekonomicznych skutków wojny, dystrybucja pomocy dla ludności cywilnej, rolników (np.

pośrednictwo w rozdziale maszyn i narzędzi rolniczych oraz koni i wołów) i

przedsiębiorców oraz odbudowa zniszczonych budynków i zapewnienie dachu nad głową bezdomnym, spoczywało na starostach. Starostowie organizowali pomoc żywnościową dla uchodźców i tępili „lichwę żywnościową” [przypis 3.45].

W 1916 r. utworzono instytucję komisarzy rolniczych jako doradców starostów w sprawach rolniczych. Namiestnik mianował i zwalniał komisarzy, starając się, aby funkcje te pełnili ludzie zaznajomieni z problematyką rolniczą (właściciele bądź dzierżawcy dóbr) [przypis 3.46]. W założeniu miała to być instytucja tymczasowa, co uniemożliwiało

przygotowywanie długofalowych planów odbudowy rolnictwa. Komisarzami mianowano osoby spoza danego powiatu. Ich główna aktywność przypadała na okres żniw.

Str. 95

Przede wszystkim objeżdżali oni powiaty, zbierali dane statystyczne, utrzymywali kontakty

z ludnością wiejską, nieśli jej fachową pomoc, współpracowali z administracją wojskową, a niekiedy na jej zlecenie zajmowali się ewakuacją ludności [przypis 3.47]. Zasady

powoływania i obowiązki komisarzy regulowała „Instrukcja służbowa dla rolniczych, lasowych organów fachowych”, zatwierdzona reskryptem Ministerstwa Rolnictwa z 29 maja 1916 r. [przypis 3.48].

W kwietniu 1916 r. powołano komisarzy dla 3 8 powiatów, a w ciągu następnych kilku tygodni kolejnych dla 12. W trzech powiatach (lwowskim, przemyskim, i sokalskim)

ustanowiono po dwóch komisarzy, a w pozostałych po jednym [przypis 3.49]. Pod koniec wojny komisarze rolniczy pracowali w 47 powiatach [przypis 3.50].

Równolegle z działalnością Namiestnictwa i władz politycznych powiatowych działania na rzecz odbudowy podjął Wydział Krajowy i marszałek krajowy Stanisław Niezabitowski. W dniach od 2 do 7 czerwca 1915 r. odbył on podróż inspekcyjną po Galicji, w czasie której odwiedził kolejno: Wadowice, Myślenice, Limanową, Nowy Sącz, Grybów, Gorlice, Jasło, Krosno, Strzyżów, Rzeszów, Ropczyce, Tarnów, Brzesko i Bochnię [przypis 3.51].

W strukturach Wydziału Krajowego powoływano nowe instytucje: komisje i biura. Komisje pełniły funkcje doradcze i opiniodawcze, zaś biura odpowiadały za kwestie organizacyjne, np. biuro w strukturach departamentu rolniczego, którego kierownikiem został Józef Raczyński, sekretarz krakowskiego Towarzystwa Rolniczego [przypis 3.52].

Str. 96

Krajowa komisja do spraw rolniczych była organem doradczym dla władz krajowych i Namiestnictwa z zadaniem koordynowania działań i weryfikowania postulatów w zakresie potrzeb rolnictwa. Komisja miała pośredniczyć między społeczeństwem i organizacjami zawodowymi a Namiestnictwem i rządem centralnym [przypis 3.53]. Najczęściej jej obrady koncentrowały się wokół potrzeby wydania ustawy o szkodach wojennych, dostarczaniu rolnikom zboża, nawozów sztucznych, nasion na zasiewy, maszyn i narzędzi, pomocy w celu przeprowadzenia zasiewów. Stopniowo coraz większą uwagę zwracała na problemy aprowizacyjne i rekwizycje w rolnictwie [przypis 3.54]. W 1915 r. opracowała program odbudowy hodowli w kraju w oparciu o odtworzenie i zakładanie nowych stacji

rozpłodowych oraz dostarczanie rolnikom krów i loch [przypis 3.55]. Jej bieżącą pracą kierowało biuro, które w sprawach przyjętych na plenarnych posiedzeniach komisji interweniowało w Namiestnictwie, udzielało pomocy poszkodowanym i przygotowywało raporty o potrzebach rolnictwa [przypis 3.56].

Namiestnik Witold Korytowski okólnikiem z 26 czerwca 1915 r. zainicjował tworzenie powiatowych komisji do spraw rolniczych na wyzwolonym obszarze kraju, których

zadaniem była analiza sytuacji w rolnictwie i przedkładanie postulatów Namiestnictwu.

Inicjatywa ta wsparta została przez Wydział Krajowy okólnikiem z 10 sierpnia 1915 r.

Komisje takie powstały w 42 powiatach, do listopada 1915 r. liczba powiatowych komisji zwiększyła się do 54, a następnie do 63 [przypis 3.57].

Funkcjonowanie komisji powiatowych regulował regulamin. W ich skład wchodzili

przedstawiciele rad powiatowych (prezes lub jej delegat), korporacji rolniczych (towarzystw rolniczych, towarzystwa kółek rolniczych, Towarzystwa „Silskyj Hospodar”), konsystorza biskupiego rzymskokatolickiego i greckokatolickiego, w zależności od wyznania

miejscowej ludności, oraz Wydziału Krajowego. Prawo uczestniczenia w obradach mieli również starostowie lub ich zastępcy [przypis 3.58]. Do zakresu działania komisji należało:

zbieranie i dostarczanie informacji o stanie rolnictwa i potrzebach rolników, wydawanie dla starostw i Wydziału Krajowego opinii w kwestiach odbudowy rolnictwa i „kultury rolniczej”, współdziałanie w akcji odbudowy przez inicjowanie działań lub wykonywania zadań zleconych przez administrację, wydawanie opinii w tych sprawach, tworzenie w gminach komitetów do spraw rolniczych lub ustanawianie tam delegatów, utrzymywanie łączności z organizacjami rolniczymi, istniejącymi w danym powiecie, przedstawianie Wydziałowi Krajowemu postulatów w zakresie dostarczania zboża siewnego, bydła rogatego, koni, nawozów sztucznych i ograniczenia rekwizycji oraz informowanie o pracach polowych [przypis 3.59].

Str. 97

Przy komisjach funkcjonowali referenci rolniczy. Powoływani byli oni przez Wydział

Krajowy spośród nauczycieli szkół rolniczych, instruktorów towarzystw rolniczych, znanych rolników. Zadaniem ich było badanie sytuacji rolnictwa w powiecie, utrzymywanie

kontaktów z organizacjami rolniczymi i „wybitnymi rolnikami”, udzielanie im pomocy informacyjnej w zakresie zarządzeń władz, pomocy przy odbudowie i uruchomieniu gospodarstw rolnych, opracowywanie postulatów dla starostw i przeprowadzanie kontroli obiektów hodowlanych [przypis 3.60]. Na posiedzeniu krajowej komisji do spraw rolniczych 29 sierpnia 1916 r. zapadła decyzja o likwidacji referentów rolniczych przy powiatowych komisjach do spraw rolniczych, aby nie dublować rządowych organów powiatowych – komend rejonowych [przypis 3.61].

Przy Wydziale Krajowym od 1915 r. powoływano nowe organa odpowiedzialne za kwestie techniczne: biuro techniczne z zadaniem przygotowania planów regulacyjnych dla okolic już oswobodzonych, Biuro Regulacji, Asanacji i Odbudowy Miast oraz Krajową Radę Odbudowy [przypis 3.62]. W marcu 1916 r. rozpoczęło działalność Biuro dla Odbudowy

Gospodarstw Rolnych Wielkiej i Średniej Własności Ziemskiej. Udzielało ono porad technicznych, budowlanych, organizacyjnych związanych z odbudową gospodarstw rolnych.

Str. 98

Po utworzeniu COG zostało włączone do jej struktury, ponieważ program rządowy zakładał skoncentrowanie całej akcji w ramach jednej instytucji [przypis 3.63].

W celu wsparcia działań na rzecz przemysłu i rzemiosła Wydział Krajowy powołał komitety mężów zaufania przy Krajowym Patronacie Przemysłowym. Złożone były one z członków mianowanych przez Wydział Krajowy na wniosek Patronatu. Ich zadaniem było badanie stanu przemysłu i rzemiosła, udzielanie pomocy w zestawieniu szkód wojennych i wnoszeniu podań o ulgi, pożyczki, subwencje itp., popieranie starań o zwolnienie od służby wojskowej, pomoc w pozyskiwaniu pracowników, nabywaniu surowców, narzędzi itp., badanie, które firmy mają widoki rozwoju i ich wspieranie [przypis 3.64].