Charakter prawny regulacji wewnątrzzwiązkowych dotyczących zawierania i wykonywania umów o profesjonalne uprawianie piłki nożnej

Podstawowe znaczenie w zakresie nawiązywania i kształtowania stosunku prawnego pomiędzy klubem sportowym a zawodnikiem mają regulacje wewnątrzzwiązkowe. Są to w szczególności regulacje określone przez FIFA w RSTP, które wskazują główne zasady zawierania i wykonywania umów o profesjonalne uprawianie piłki nożnej. Nie mają one jednak zastosowania w przypadku, gdy chodzi o zmianę przynależności klubowej zawodnika pomiędzy dwoma klubami sportowymi należącymi do tego samego związku sportowego. Nie ma tutaj znaczenia narodowość zawodnika³⁷².

Jak słusznie wskazał Jakub Laskowski, regulacje FIFA można podzielić na dwie grupy. Regulacje, które powinny być wprowadzone bezpośrednio do regulacji krajowych związków sportowych oraz takie, które krajowe związki sportowe powinny wprowadzić, dostosowując je do przepisów powszechnie obowiązującego prawa danego państwa, któremu jurysdykcji podlega ten związek373. Powyższe umożliwia zapewnienie

370 Zob. szerzej: M. Safjan, Komentarz do art. 353¹ k.c. (w:) Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-449¹⁰ (red. K. Pietrzykowski), Warszawa 2018, s. 1132.

371 Zob. szerzej: A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, s. 93-956.

372 RSTP, s. 7.

373 J. Laskowski, Prawne aspekty zmiany przynależności klubowej zawodnika piłki nożnej, Warszawa 2016, niepubl., s. 117.

145

jednolitości stosowania regulacji wewnątrzzwiązkowych dotyczących stosunków prawnych pomiędzy klubem sportowym a zawodnikiem we wszystkich krajach Unii Europejskiej, a nawet na całym świecie. Zasady określone przez FIFA mogą decydować o charakterze prawnym umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, w szczególności określając cechy charakterystyczne tego stosunku prawnego. Ze względu na międzynarodowy charakter sportu, o którym była mowa powyżej, taki stan należy uznać za jak najbardziej uzasadniony. Jednak powyższe rodzi ryzyko niekompatybilności tych regulacji z przepisami powszechnie obowiązującego prawa poszczególnych państw, o czym była mowa szczegółowo w II rozdziale niniejszej dysertacji. Dlatego też zadanie dostosowania tych regulacji do realiów prawa powszechnie obowiązującego w danym państwie zostało przekazane krajowym związkom sportowym, w Polsce – PZPN.

W tym zakresie znajdą zastosowanie regulacje PZPN, tj. Minimalne wymagania. Regulują one szczegółowo sposób zawierania i wykonywania umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, a także prawa i obowiązki stron tej umowy. Dodatkowo PZPN udostępnił wzorcową umowę o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, z którego mogą korzystać kluby sportowe, zawierając umowy z zawodnikami. Korzystanie z tego wzoru nie jest obligatoryjne, jednak kluby sportowe są zobowiązane do zawarcia umowy zgodnie z postanowieniami Minimalnych wymagań. Obligatoryjność zawierania umów o profesjonalne uprawianie piłki nożnej według wzoru udostępnionego przez krajowy związek sportowy występuje np. w Anglii374

.

Co za tym idzie, w/w postanowienia prowadzą do ograniczenia swobody umów gwarantowanej stronom umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej przez przepisy prawa cywilnego. Należy zatem rozważyć, jaki jest cel wprowadzenia tak istotnych ograniczeń w przyznanej podmiotom stosunku cywilnoprawnego swobodzie regulowania jego treści według swego uznania i jaki charakter prawny mają te ograniczenia. Ponadto czy są one z jakichś względów uzasadnione.

Celem wprowadzenia Minimalnych wymagań jest chęć ustandaryzowania stosunków prawnych pomiędzy klubem sportowym a zawodnikiem. Ponadto zapewnienie im odpowiedniej ochrony prawnej przy jednoczesnym zapewnieniu stosowania w tym zakresie reguł organizacyjnych, zasady fair play czy też stabilności kontraktowej. Jednocześnie należy wskazać, że regulacje wewnątrzzwiązkowe dopuszczają możliwość zawierania umów o profesjonalne uprawianie piłki nożnej na podstawie umowy o pracę

374 Obligatoryjność zawarcia umowy pomiędzy klubem sportowym a zawodnikiem zgodnie ze wzorem przyjętym przez polski związek sportowy występuje w Polsce np. w sektorze koszykówki.

146

lub umowy cywilnoprawnej. Postanowienia Minimalnych wymagań są identyczne niezależnie od tego, z jaką umową mamy do czynienia – czy z umową o pracę, czy umową cywilnoprawną375. Jednak należy wskazać, że na gruncie tych dwóch stosunków prawnych regulacje wewnątrzzwiązkowe mogą być traktowane zupełnie inaczej i mogą podlegać zupełnie innej kwalifikacji prawnej. Celem niniejszej dysertacji jest określenie charakteru prawnego tych ograniczeń w przypadku cywilnoprawnej umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej.

W mojej ocenie nie mamy w tym zakresie do czynienia jedynie z wolnym wyborem podmiotów działających w sporcie, które decydują się respektować określone reguły postępowania ustanawiane przez polskie związki sportowe. A zatem nie można tutaj mówić o faktycznym ograniczeniu swobody umów376

. Należy podkreślić, że podmioty działające w sporcie są zobowiązane do respektowania reguł ustanawianych przez polskie związki sportowe, a co za tym idzie, poddanie się wydawanym przez nich regulacjom nie pozostaje jedynie w zakresie ich woli.

Jak wskazuje się w doktrynie prawa cywilnego, kształtowanie stosunków cywilnoprawnych nie odbywa się jedynie na podstawie przepisów powszechnie obowiązującego prawa o charakterze imperatywnym lub semiimperatywnym. System prawa cywilnego dopuszcza szeroki zakres norm, które kształtują treść danego stosunku prawnego. System prawa powinien być traktowany jako całość. O ile zatem regulacje ustanawiane przez polskie związki sportowe pod względem konstytucyjnych źródeł prawa nie mogą być uznawane za przepisy prawa, o tyle w sferze stosunków cywilnoprawnych mogą one kształtować ich treść. Tym bardziej że przepisy u.s. przyznają wyłączne kompetencje do regulowania spraw sportowych, organizacyjnych i dyscyplinarnych przez polskie związki sportowe. Są to normy o charakterze abstrakcyjnym, mającym zastosowanie do wszystkich podmiotów działających w danym sporcie.

Jak słusznie wskazuje się w doktrynie, ogólność k.c. oraz jego podstawowa zasada, zgodnie z którą to strony powinny poprzez swoje ustalenia oraz pertraktacje ułożyć stosunek prawny tak, aby w jak najwyższym stopniu uwzględniał interesy stron, nie przystaje do rzeczywistości obrotu prawnego. Coraz częściej bowiem mamy do

375 Z. Kubot, Statusy zatrudnienia sportowców profesjonalnych (w:) System Prawa Pracy. Zatrudnienie niepracownicze, t. VII (red. K.W. Baran), Warszawa 2015, s. 344-345.

376

147

czynienia z monopolizacją określonych dziedzin, ich profesjonalizacją, a co z tym się wiąże, eliminacją indywidualnych ustaleń stron umowy.

W doktrynie prawa cywilnego rozważa się również charakter prawny wzorców umownych, regulowanych przez przepisy k.c. Ewa Łętowska przyjmuje, że wzorcem umownym są wszystkie jednostronnie opracowane klauzule umowne, przygotowane przed zawarciem danej umowy, w szczególności ogólne warunki umów, regulaminy itd.³⁷⁷ Przyjmuje się dość jednolicie, że wzorce umów nie mają charakteru normatywnego z uwagi na zamknięty katalog źródeł prawa określony w Konstytucji RP³⁷⁸. Z drugiej strony wskazuje się, że nie podlegają one konsensusowi stron, a co za tym idzie, nie powinny być traktowane jako wynikające z porozumienia stron. Druga strona umowy nie ma bowiem wpływu na kształtowanie treści takiego wzorca.

W doktrynie wykształtowała się teoria automatycznego kształtowania treści stosunku prawnego przez wzorzec umowy. Wywodzi się bowiem, że skuteczność wzorca umowy wynika nie z porozumienia stron umowy, które postanawiają włączyć go do treści dokonywanej czynności prawnej, ale z ustawy379. Co za tym idzie, przyjmuje się, że wzorzec umowy stanowi kwalifikowane oświadczenie woli jednej ze stron umowy, które po spełnieniu określonych przesłanek ustawowych, określonych w szczególności w art. 384 k.c., wiąże strony poza ich ustaleniami, podobnie jak zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje380. Zgodzić się trzeba ze Stanisławem Prutisem, który wyodrębnia, obok źródeł prawa powszechnie obowiązującego, funkcjonalny system źródeł prawa prywatnego. Do niego zalicza się przede wszystkim wzorce umowne, które stanowią przejaw dozwolonej prawnie praktyki normotwórczej dokonywanej przez podmioty prywatne o charakterze abstrakcyjnym, które kształtują treść stosunków prawnych podmiotów prawa, poza ich konsensusem381

. W takim przypadku pierwszeństwo miałyby regulacje umowne ustalone indywidualnie przez strony umowy, potem wzorce umowne, następnie ustalone zwyczaje, a na końcu dyspozytywne przepisy prawa³⁸².

377

E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002, s. 292-293.

378 Zob. katalog źródeł prawa określony w art. 87 Konstytucji RP.

379 S. Prutis, Instytucje podstawowe prawa prywatnego (w opozycji do regulacji prawa publicznego), Białystok 2018, s. 245.

380 Tak również: E. Łętowska, Problemy źródeł prawa cywilnego, Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego 1983, Nr 19-20, s. 102; S. Prutis, Instytucje podstawowe prawa prywatnego (w opozycji do regulacji prawa publicznego), Białystok 2018, s. 245-248.

381 S. Prutis, Instytucje podstawowe prawa prywatnego (w opozycji do regulacji prawa publicznego), Białystok 2018, s. 248.

382

148

W mojej ocenie należy uznać, że regulacje wewnątrzzwiązkowe określające zasady zawierania i wykonywania umów o profesjonalne uprawianie piłki nożnej stanowią wzorce umowne383. Dlatego też kształtują one prawa i obowiązki stron tej umowy, ograniczając tym samym ich swobodę w tym zakresie. Jak wskazuje się słusznie w doktrynie, korzystanie z przyznanego ustawowo uprawnienia do opracowywania wzorców umownych nie zobowiązuje poszczególnych podmiotów do opracowania ich samodzielnie, ale może go opracować ktoś inny, np. organizacja zawodowa, inny podmiot lub wspólnie grupa podmiotów384

. Dlatego też traktowanie zawieranych przez kluby sportowe z zawodnikami umów o profesjonalne uprawianie piłki nożnej zgodnie z regulacjami wewnątrzzwiązkowymi jako wzorców umownych nie jest wykluczone z tego względu, że regulacje te zostały ustanowione nie przez sam klub sportowy, ale przez polski związek sportowy, w ramach którego klub sportowy jest zrzeszony.

W mojej ocenie umowa o profesjonalne uprawianie piłki nożnej jest na tyle specyficzna, że określenie jej „natury” powinno być dokonane przez pryzmat regulacji wewnątrzzwiązkowych. Zasady uprawiania piłki nożnej powinny być natomiast interpretowane jako zasady współżycia społecznego lub zwyczaje ustalone w sektorze piłki nożnej. W tym zakresie należy również podkreślić rolę polskich związków sportowych, które wprowadzając określone regulacje dotyczące stosunków prawnych zachodzących pomiędzy podmiotami działającymi w sporcie, pozwalają na typizowanie takich stosunków, co ułatwia obrót gospodarczy385

.

W regulacjach wewnątrzzwiązkowych wskazano wprost skutek niezastosowania się do postanowień Minimalnych wymagań. Zgodnie z treścią art. 2 ust. 1 Minimalnych wymagań wszelkie postanowienia umowy sprzeczne z Minimalnymi wymaganiami lub z celami i zasadami uprawiania piłki nożnej są nieważne. Jeżeli nieważnością dotknięta jest tylko część umowy, umowa pozostaje w mocy co do pozostałej części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień objętych nieważnością umowa nie zostałaby zawarta.

Jednocześnie zgodnie z treścią art. 2 ust. 2 Minimalnych wymagań postanowienia umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej nie mogą być mniej korzystne niż regulacje określone w Minimalnych wymaganiach. Należy wskazać, że regulacja ta

383

Tak również: W. Cajsel, Podstawy prawne zatrudniania zawodników profesjonalnych, Toruń 2004, s. 3-4.

384 E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002, s. 312.

385 Zob. E. Łętowska, Problemy źródeł prawa cywilnego, Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego 1983, Nr 19-20, s. 94.

149

została ukształtowana na wzór konstruowanych w prawie przepisów semiimperatywnych. Przepisy te wyznaczają treść stosunku prawnego, które w odniesieniu do danego podmiotu mogą zostać wyłączone jedynie w określonym zakresie albo we wskazany w tym przepisie sposób. Najczęściej przepisy te mają na celu ochronę słabszej strony stosunku prawnego³⁸⁶. Wyznaczają one podstawowy poziom ochrony interesów jednej strony względem drugiej. Dlatego też mogą one zostać zmienione tylko w taki sposób, aby były korzystniejsze dla podmiotu objętego ochroną normatywną387. Jeżeli zatem określona treść czynności prawnej kształtuje prawa lub obowiązki strony w sposób bardziej korzystny, jest ona ważna. Jeżeli jednak jest mniej korzystna niż wynikająca z przepisu, jest nieważna. w prawie cywilnym z takiego rodzaju przepisami możemy spotkać się w szczególności w zakresie ochrony konsumentów, zaś w prawie pracy – ochrony pracowników.

Tak jak wskazano powyżej, przepisy semiimperatywne mają na celu ochronę słabszej strony stosunku prawnego. Z taką sytuacją nie mamy co do zasady do czynienia w przypadku regulacji określonych w Minimalnych wymaganiach. Nie wskazują one strony umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, która jest stroną słabszą i której powinna zostać zapewniona dodatkowa ochrona przez regulacje związkowe. W praktyce najczęściej stroną słabszą stosunku prawnego wynikającego z umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej będzie zawodnik. Klub sportowy, jako podmiot gospodarczy działający na rynku sportowym, może mieć na nim ugruntowaną pozycję, być zakwalifikowanym do określonej klasy rozgrywkowej. Co za tym idzie, może decydować o tym, z kim chce się związać umową i kogo widzi w swoim zespole. Siła kontraktowa zawodnika zwiększa się dopiero wtedy, gdy jest jednym z najlepszych zawodników na swoim poziomie.

Uważam, że postanowienia Minimalnych wymagań mają na celu ochronę o charakterze nie podmiotowym, ale przedmiotowym. Służą one nie zapewnieniu ochrony jednej ze stron umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, ale ochronie szeroko rozumianej rywalizacji sportowej, w tym przypadku w sektorze piłki nożnej. Kluby sportowe i zawodnicy mają postępować w taki sposób, tak układać pomiędzy sobą stosunki prawne, aby zapewnić przede wszystkim ciągłość rozgrywek sportowych. Regulacje te kształtują relacje na linii klub sportowy – zawodnik po to i w taki sposób,

386 E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Zarys prawa cywilnego, Warszawa 2018, s. 17.

387 Z. Radwański, M. Zieliński, Normy i przepisy prawa cywilnego (w:) System Prawa Prywatnego, Prawo cywilne – część ogólna, t. I (red. M. Safjan), Warszawa 2012, s. 387.

150

aby przeciwdziałać występowaniu sporów sportowych oraz wykluczyć niepewność co do istnienia danego stosunku prawnego. Co za tym idzie, przyczynia się to do zachowania stabilności kontraktowej, a przede wszystkim współzawodnictwa sportowego.

Dlatego też cel wprowadzenia regulacji Minimalnych wymagań na wzór przepisów semiimperatywnych jest inny niż najczęściej występujący w ustawodawstwie. W mojej ocenie jak najbardziej zapewnienie prawidłowego rozwoju dyscypliny sportowej jest ważne, jednak nie może być to cel zawsze najważniejszy, który pozwala ograniczać zasadę swobody umów czy prawa podmiotów działających w sporcie w sposób nadmierny, w stopniu większym niż to konieczne do osiągnięcia określonego rezultatu. Zasada autonomii sportu powinna być respektowana, ale nie może ona być zasadą nadrzędną w stosunku do ogólnych zasad prawa. Tak określone regulacje wewnątrzzwiązkowe wykluczają w praktyce jakąkolwiek swobodę stron umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej. Wskazanie, że postanowienia umowy nie mogą być mniej korzystne niż określone w Minimalnych wymaganiach, prowadzą do tego, że strony nie mogą kształtować stosunku prawnego według własnego uznania. Zobowiązanie w umowie jednej strony do określonego działania lub zaniechania będzie zawsze prowadziło do powstania po jej stronie obowiązku określonego zachowania się. Co za tym idzie, może być to traktowane jako mniej korzystne niż wynikające z postanowień Minimalnych wymagań. W mojej ocenie może to stanowić nadmierną ingerencję w swobodę zapewnioną stronom umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej przez przepisy prawa cywilnego. O ile określenie pewnych zasad dotyczących zawierania i wykonywania umów o profesjonalne uprawianie piłki nożnej jest uzasadnione, o tyle kształtowanie tego stosunku w sposób kompleksowy, bez możliwości jakiejkolwiek ingerencji przez strony w kształtowanie jego treści, jest nadmierne i nie znajduje uzasadnienia prawnego. Ponadto prowadzi do ograniczenia praw i wolności stron umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, a takie uprawnienia nie zostały przyznane polskim związkom sportowym w zakresie kompetencji wyłącznych określonych w art. 13 u.s.

Dlatego też konieczne jest określenie instrumentów o charakterze kontrolnym w stosunku do tak przyjmowanych regulacji. Nie mogą być one pozostawione pełnej swobodzie. Należy bowiem zadbać o to, aby regulacje te nie były sprzeczne z przepisami prawa powszechnie obowiązującego, w tym nie powinny w sposób nieuzasadniony ingerować w wolność podmiotów prawa działających w sporcie. W szczególności powinno to również służyć zapewnieniu odpowiedniej ochrony prawnej tych podmiotów,

151

przede wszystkim słabszej stronie danego stosunku prawnego, o ile taka występuje w danym stosunku prawnym.

Należy w omawianym zakresie wskazać również na możliwość określania przez kluby sportowe regulaminów wewnątrzklubowych, w szczególności regulaminów premiowania i karania. Są one odgórnie opracowywane przez poszczególne kluby sportowe, a co za tym idzie, stanowią wzorce umowne w rozumieniu przepisów k.c. Treść takich regulaminów będzie analizowana w dalszej części niniejszej dysertacji.

Konsekwencje prawne uznania umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej oraz regulaminów wewnątrzklubowych za wzorzec umowny są następujące: Po pierwsze, muszą one zostać doręczone drugiej stronie umowy przed jej zawarciem, aby były wiążące. W przypadku gdy posługiwanie się wzorcem jest w danych stosunkach zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy dany podmiot mógł z łatwością dowiedzieć się o jego treści. Po drugie, w przypadku sprzeczności treści umowy z treścią wzorca umownego strony związane są umową. W mojej ocenie, prymat treści ustaleń stron umowy będzie ograniczony ze względu na treść Minimalnych wymagań oraz obowiązek ich przestrzegania pod rygorem nieważności na gruncie regulacji wewnątrzzwiązkowych. Po trzecie, wzorzec powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne powinny być tłumaczone na korzyść zawodnika.

Niezależnie od powyższego należy wskazać, że kontrola abstrakcyjna wzorców umownych przewidziana w przepisach prawa cywilnego jest możliwa jedynie w przypadku, gdy mamy do czynienia z relacją przedsiębiorca–konsument. Jeżeli zatem uznamy, że zawodnik związany z klubem sportowym umową o profesjonalne uprawianie piłki nożnej nie jest konsumentem, wyłączona zostaje możliwość kontroli abstrakcyjnej takiego wzorca regulowana przez przepisy prawa powszechnie obowiązującego388

. W takim przypadku brak jest cywilnoprawnych gwarancji weryfikacji skuteczności oraz zasadności stosowania takich unormowań wzorcowych. w dalszych rozważaniach niniejszej rozprawy zostanie zbadane, czy takie instrumenty powinny zostać przewidziane.