Umowa o profesjonalne uprawianie piłki nożnej jako umowa nienazwana

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 lutego 2006 r. wskazał, że „w umowie o świadczenie usług, o której mowa w art. 750 k.c., mieszczą się przy tym postanowienia określające zobowiązanie do dokonywania określonych czynności prawnych i faktycznych dla klubu sportowego (art. 734 k.c.), wysokość wynagrodzenia za wykonane usługi (art. 735 k.c.), sposób wykonywania usługi (art. 737 k.c.), wyłączenie możliwości wykonania zobowiązania przez osobę trzecią (art. 738 k.c.), rezygnacja z obowiązku informowania klubu o przebiegu wykonywania usługi oraz złożenia sprawozdania z przebiegu wykonywania umowy (art. 740 k.c.), możliwość wykorzystywania przez zawodnika rzeczy (sprzętu sportowego) klubu zlecającego wykonywanie usług sportowych (art. 741 k.c.), czy obowiązek udzielania zawodnikowi zaliczek koniecznych do wykonywania zobowiązania (art. 743 k.c.)”⁴⁵⁸

W mojej ocenie dotychczasowe orzecznictwo w sposób niepełny określało charakter prawny tej umowy. Samo odwołanie się do określonych przepisów ustawowych dotyczących umowy zlecenia nie odzwierciedla specyfiki tego typu umowy. Dalsze rozważania niniejszej dysertacji będą miały na celu określenie kompleksowo jej charakteru prawnego.

6.2. Umowa o profesjonalne uprawianie piłki nożnej jako umowa nienazwana

Mając powyższe na uwadze, należy rozważyć, czy umowa o profesjonalne uprawianie sportu, świadczenie usług sportowych jest umową nazwaną czy też umową nienazwaną. W orzecznictwie przyjmuje się, że jest to umowa nienazwana459

.

Umową nazwaną jest umowa, którą da się przyporządkować do określonego normatywnie typu umowy⁴⁶⁰. Przede wszystkim, czy postanowienia takiej umowy odpowiadają określonym ustawowo esentialia negotii danego typu umowy. W szczególności będą to umowy unormowane w k.c., jak również w ustawach szczególnych.

457

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12.11.2015 r., III AUa 577/14, Lex nr 2409365.

458 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16.2.2006 r., IV CSK 380/05, Lex nr 179977.

459 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.1.2000 r., III CKN 531/98, Lex nr 42120; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16.2.2006 r., IV CSK 380/05, Lex nr 179977; Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10.3.2010 r., II UK 363/09, Lex nr 577467; Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12.3.2010 r., II UK 400/09, Lex nr 577468; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.6.2010 r., i PK 44/10, Lex nr 607099; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12.11.2015 r., III AUa 577/14, Lex nr 2409365.

460

175

Wojciech Jan Katner wskazał cechy, które musi mieć umowa, aby mogła zostać uznana za umowę nienazwaną. Są to subsydiarność, relatywność oraz przejściowość występowania. Pod pojęciem subsydiarności rozumie się próbę zakwalifikowania danej umowy do jednego z typów umowy określonego normatywnie, a dopiero gdy ta metoda okaże się bezskuteczna, można mówić o istnieniu umowy nienazwanej. Co za tym idzie, umową nienazwaną będzie tylko taka umowa, która realizuje cele istotnie odrębne od tych przyjętych przez ustawodawcę przy tworzeniu typów umów nazwanych. Relatywność oznacza konieczność odwołania się do normatywnych typów umów przy dokonywaniu określenia umów nienazwanych. O przejściowości występowania możemy mówić wtedy, gdy mamy przekonanie o tym, że częstotliwość występowania określonych relacji prawnych pomiędzy stronami takiej umowy doprowadzi do choćby jej częściowego uregulowania prawnego461

.

W doktrynie wyróżnia się spośród umów nienazwanych tzw. umowy empiryczne. Przyjmuje się, że powstanie umowy empirycznej uzależnione jest od spełnienia następujących przesłanek: powtarzalności, rozumianej jako wielokrotne jej występowanie, istnienia określonych wspólnych cech oraz niemożność podciągnięcia jej pod żaden typ umowy określony normatywnie. Jednocześnie wskazuje się, że szczególnym przypadkiem powstania empirycznego typu umowy jest sytuacja, w której został on utrwalony i podany do ogólnej wiadomości zainteresowanym podmiotom przez odpowiednie organizacje lub instytucje w formie takiej, jak np. nienormatywny wzór umowy, spis typowych klauzul umownych⁴⁶².

W mojej ocenie umowa o świadczenie usług sportowych, w szczególności umowa o profesjonalne uprawianie piłki nożnej spełnia powyżej wskazane wymagania dla typu umowy empirycznej. Umowa ta występuje w obrocie gospodarczym w sposób powtarzalny, ma określone, specyficzne cechy, które zostały wskazane powyżej, a które szczegółowo zostaną przedstawione w dalszych częściach niniejszej rozprawy. Ponadto nie jest możliwe jej zakwalifikowanie do żadnej z umów uregulowanych normatywnie. Treść takiej umowy została określona przez polski związek sportowy, a kluby sportowe uczestniczące we współzawodnictwie sportowym organizowanym przez ten związek są zobowiązane do jej stosowania.

461 W.J. Katner (w:) Prawo zobowiązań – umowy nienazwane (red. W.J. Katner), Warszawa 2018, s. 20-21.

462 s. Włodyka, M. Spyra (w:) System Prawa Handlowego. Prawo umów handlowych, t. V (red. M. Stec), Warszawa 2017, s. 31-32.

176

W doktrynie prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym występowanie stałej, jednolitej praktyki w zakresie zawierania umów empirycznych prowadzić może do traktowania takiej umowy jak umowy nazwanej⁴⁶³. W mojej ocenie w praktyce sportowej można mówić o takim jednolitym typie umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, która mogłaby być traktowana tak jak umowa nazwana. Mając jednak na uwadze konieczność traktowania określeń prawnych w sposób jednolity w ramach danego systemu prawa, należy wskazać, że nie jest to umowa nazwana, bo rozumienie tego pojęcia jest określone w języku prawniczym. W mojej ocenie z uwagi na specyfikę sportu oraz możliwość ustanawiania przez organizacje i związki sportowe regulacji wewnątrzzwiązkowych, w tym minimalnej treści umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, można traktować takie regulacje jako wyznaczające cechy charakterystyczne umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej. To natomiast może upodabniać taką umowę do umowy nazwanej – wykazującej określone cechy konstytuujące nawiązanie określonego stosunku prawnego pomiędzy zawodnikiem a klubem sportowym.

W przypadku umów nienazwanych przyjmuje się w orzecznictwie, że należy stosować przepisy ogólne k.c. dotyczące umów, a w drodze analogii odnosić się do przepisów regulujących umowę nazwaną, do której analizowana umowa jest najbardziej podobna pod względem charakteru prawnego464

. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy z dnia 24 stycznia 2000 r., „istnieją różne poglądy na temat metod i kryteriów wyróżniania umów nazwanych od umów nienazwanych, niezależnie jednak od nich panuje jednomyślność, że do umów nienazwanych, których treść została zrekonstruowana przy zastosowaniu dopuszczalnych metod wykładni, przewidzianych zwłaszcza w art. 56, 65, i 385-385² k.c., wobec braku dla nich odrębnej reglamentacji szczegółowej należy stosować: ogólne przepisy prawa cywilnego, które regulują stosunki zobowiązaniowe wynikające z umów, oraz, w drodze analogii, przepisy dotyczące tych umów nazwanych, do których umowy nienazwane są najbardziej zbliżone swym charakterem prawnym”465

. A zatem do umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej należy stosować odpowiednio przepisy dotyczące umowy zlecenia. Co za tym idzie, mogą być one w zależności od konkretnej sytuacji stosowane wprost, z pewną modyfikacją wynikającą

463 W.J. Katner (w:) Prawo zobowiązań – umowy nienazwane (red. W.J. Katner), Warszawa 2018, s. 12.

464 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.12.2012 r., V CSK 30/12, Lex nr 1293975; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16.2.2001 r., IV CKN 269/00, OSNC 2001, Nr 9, poz. 139.

465

177

z określonych okoliczności, a nawet wyłączone spod zastosowania ze względu na odmienne cechy tej umowy⁴⁶⁶.

7. Wnioski

W przepisach prawa brak jest legalnej definicji umowy o profesjonalne uprawianie sportu, w tym piłki nożnej. Praktyka gospodarcza wykształtowała jednak ten typ umowy, która najczęściej ma charakter umowy cywilnoprawnej. Powyższe prowadzi do daleko idących konsekwencji dla stron tego stosunku. Zgodnie z przepisami prawa cywilnego mogą one ułożyć stosunek prawny według swego uznania, jedynie z pewnymi ograniczeniami określonymi prawem, tj. w zakresie zgodności z ustawą, naturą stosunku prawnego oraz zasadami współżycia społecznego.

Regulacje wewnątrzzwiązkowe w piłce nożnej wprowadziły Minimalne wymagania, do których stosowania zobowiązane są kluby piłkarskie, będące członkami PZPN. Określają one w sposób szczegółowy tryb zawarcia umowy, formę, którą taka umowa powinna mieć, prawa i obowiązki przedkontraktowe oraz kontraktowe stron, jak również sytuacje, w których umowa może zostać rozwiązana. Powyższe prowadzi do ograniczenia zasady swobody umów przysługującej tym podmiotom jako stronom umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, na podstawie przepisów prawa cywilnego. Należy traktować je jako wzorce umowne w rozumieniu tych przepisów, które obok ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów wpływają na treść stosunku prawnego nawiązywanego przez klub sportowy i zawodnika oraz ograniczają swobodę kształtowania tego stosunku przez same strony umowy. Dlatego też analiza poszczególnych zobowiązań umownych, która zostanie dokonana w następnych rozdziałach niniejszej dysertacji, pozwoli ocenić, czy ograniczenia te są uzasadnione i jaki mają charakter.

W mojej ocenie regulacje wewnętrzne dotyczące stosunku prawnego pomiędzy klubem sportowym a zawodnikiem mogą być rozpatrywane pod kątem „natury” umowy o profesjonalne uprawianie sportu. Ewentualnie mogą one być rozpatrywane pod kątem zasad współżycia społecznego, w szczególności w kontekście zasad obowiązujących w piłce nożnej, a także zwyczajów występujących w tej dyscyplinie sportowej. Jeżeli bowiem regulacje wewnętrzne organizacji i związków sportowych wskazują specyficzne cechy takiej umowy, określają, jak powinny kształtować się zobowiązania stron takiej umowy, aby odpowiadały specyfice sportu, to może to posłużyć do wypracowania

466

178

w przepisach prawa powszechnie obowiązującego elementów istotnych takiej umowy, a co za tym idzie, ustalenia jej charakteru prawnego.

Umowa o profesjonalne uprawianie sportu jest umową dwustronnie zobowiązującą o charakterze wzajemnym, w której zawodnik zobowiązuje się do świadczenia usług sportowych na rzecz klubu sportowego, ewentualnie innych świadczeń o charakterze niepieniężnym, takich jak np. uczestnictwo w działaniach promujących klub sportowy w zamian za zapłatę przez klub sportowy umówionego wynagrodzenia, jak również zapewnienia odpowiednich środków i zaplecza umożliwiających prawidłowe świadczenie usług przez zawodnika oraz podnoszenia przez niego dyspozycji sportowej. Świadczenia te powinny mieć charakter ekwiwalentny, tj. każda ze stron umowy jest zobowiązana do takiego świadczenia wobec drugiej strony umowy, które stanowi odpowiednik, ekwiwalent tego, co sama otrzymuje⁴⁶⁷. Umowa ta może być w pewnym zakresie umową o podwójnym skutku zobowiązująco-rozporządzającym. Może to mieć miejsce w przypadku, gdy klub sportowy zobowiązuje się do wydania określonych rzeczy celem spełnienia świadczenia na rzecz zawodnika, takich jak np. mieszkanie, samochód czy też ubranie i sprzęt sportowy.

W orzecznictwie jednolicie przyjmuje się, że umowa ta jest nienazwaną umową o świadczenie usług, do której odpowiednie zastosowanie mają przepisy o zleceniu. W mojej ocenie możemy mówić o empirycznym typie umowy nienazwanej. Wykształciła się ona dzięki praktyce gospodarczej organizacji i związków sportowych, występuje w niej wielokrotnie, wykazuje cechy swoiste, charakterystyczne tylko dla niej, a także jej wzór, wykaz klauzul umownych został wskazany przez polski związek sportowy. Co prawda treść umów o świadczenie usług sportowych może być kształtowana odmiennie w różnych dyscyplinach sportowych, jednak da się wyodrębnić wspólne cechy charakterystyczne takiej umowy.

Przede wszystkim jest to umowa starannego działania. Zawodnik zobowiązuje się do świadczenia usług sportowych z należytą starannością, ale osiągnięcie określonego wyniku sportowego nie jest zależne jedynie od niego. Niepewność wyniku rywalizacji sportowej wynika z samej jej istoty. Co do zasady wynagrodzenie zawodnika będzie miało charakter stały, niezależny od uzyskania określonego rezultatu. Jednak częstą praktyką jest otrzymywanie przez zawodnika dodatkowych świadczeń pieniężnych w przypadku osiągnięcia określonego wyniku sportowego. Mogą one przybierać formę

467 A. Brzozowski (w:) Zobowiązania. Część ogólna (red. A. Brzozowski, J. Jastrzębski, M. Kaliński,

179

premii za uzyskane wyniki, wygranie meczu, rozegranie określonej liczby spotkań itd. A zatem w zakresie, w którym uzyskanie dodatkowego świadczenia jest uzależnione od osiągnięcia określonego rezultatu, może to być w pewnym zakresie umowa rezultatu. Dlatego też należy przyjąć, że co do zasady umowa o profesjonalne uprawianie piłki nożnej jest umową starannego działania, a w jej ramach mogą występować pewne elementy zorientowane na osiągnięcie określonego rezultatu.

Umowa ta ma charakter odpłatny. Jest to jedno z głównych kryteriów określenia jej jako umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej. Z odpłatnością za świadczenie usług sportowych w zakresie piłki nożnej wiąże się zakwalifikowanie tej umowy jako umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej. Zgodnie z regulacjami wewnątrzzwiązkowymi jest to kryterium wyróżniające tę umowę od innych stosunków prawnych, w których zawodnik amator świadczy usługi sportowe na rzecz klubu sportowego. W takim przypadku nie może on bowiem otrzymywać wynagrodzenia za świadczenie takich usług, a jedynie zwrot kosztów poniesionych w związku z reprezentowaniem barw danego klubu sportowego. Odpłatność przyjmuje najczęściej charakter świadczenia pieniężnego, jednak mogą to być również inne świadczenia niepieniężne, w szczególności zapewnienie odpowiedniego zaplecza technicznego, infrastruktury, sprzętu, ubrania sportowego, mieszkania, samochodu itd.

Jest to umowa o charakterze przysparzającym. Obie strony umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej uzyskują jakąś korzyść majątkową. Zawodnik za świadczone usługi sportowe na rzecz klubu sportowego uzyskuje wynagrodzenie, ewentualnie inne świadczenia o charakterze niepieniężnym. Natomiast usługi świadczone przez zawodnika na rzecz klubu sportowego mają przynieść mu określone korzyści, przede wszystkim sportowe, ale również finansowe w związku z osiąganiem określonych wyników sportowych czy też uczestnictwem oraz organizacją zawodów sportowych. Ponadto poprzez działania promocyjne prowadzone przez zawodnika czy też udostępnianie w określonym zakresie swojego wizerunku klub sportowy może osiągać określone korzyści finansowe. Umowa o profesjonalne uprawianie piłki nożnej jest również umową kauzalną, której ważność uzależniona jest od istnienia prawidłowej kauzy, tj. uzasadnienia prawnego takiego przysporzenia⁴⁶⁸. W tym przypadku należy wskazać, że przyczyną prawną umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej będzie causa acquirendi vel obligandi, w której celem przysporzenia wynikającym w umowy

468

180

jest nabycie prawa lub uzyskanie innej korzyści majątkowej⁴⁶⁹. Obie strony są w ramach takiej umowy przysporzone, bowiem uzyskują określone korzyści majątkowe z tytułu jej zawarcia i wykonania, o których mowa powyżej.

Jest to umowa o charakterze konsensualnym, do której zawarcia dochodzi poprzez złożenie zgodnych oświadczeń woli przez strony umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej. Należy wskazać, że regulacje wewnątrzzwiązkowe wymagają dokonania dodatkowych czynności, takich jak rejestracja zawodnika do klubu sportowego oraz złożenie do PZPN umowy zawartej przez strony, o czym będzie szerzej mowa w dalszych rozważaniach niniejszej dysertacji. Jednak to nie niweluje jej konsensualnego charakteru. Dodatkowo jeżeli nawet w ramach umowy jedna ze stron zobowiązała się do wydania określonych rzeczy w celu wykonania takiej umowy (np. odzieży lub obuwia sportowego na rzecz zawodnika), to taka czynność będzie miała charakter konsensualny, a nie realny⁴⁷⁰. W mojej ocenie w piłce nożnej, czy też szerzej, w sportach zespołowych trudno przyjąć, że zawodnik świadczy usługi sportowe na rzecz klubu sportowego w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Powyższe wynika bowiem z charakteru prawnego umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej oraz sposobu ukształtowania zobowiązań umownych przez jej strony. Zawodnik nie działa we własnym imieniu, gdyż działa w ramach struktury organizacyjnej klubu sportowego i jest zobowiązany do stosowania się do wytycznych wydawanych przez klub sportowy czy też sztab szkoleniowy klubu sportowego. Nie ponosi ryzyka gospodarczego swojej działalności, gdyż jego wynagrodzenie co do zasady ma charakter stały, niezależny od osiąganych wyników sportowych czy też aktualnej formy sportowej. Działalność zawodnika nie ma również najczęściej formy zorganizowanej. Zapewnienie odpowiedniego sprzętu sportowego, bazy treningowej, zaplecza technicznego, infrastrukturalnego i personalnego leży po stronie klubu sportowego, a nie samego zawodnika. Dlatego też za nieprawidłową co do zasady należy uznać praktykę zawierania umów o profesjonalne uprawianie piłki nożnej przez zawodników w ramach prowadzonej przez nich działalności gospodarczej. Ich działalność może mieć natomiast charakter działalności zawodowej, co wyklucza stosowanie wobec nich przepisów dotyczących ochrony konsumentów.

Umowa o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, jeżeli została ustalona przez klub sportowy, a zawodnik co do zasady nie miał wpływu na kształtowanie treści jej

469 A. Brzozowski (w:) Zobowiązania. Część ogólna (red. A. Brzozowski, J. Jastrzębski, M. Kaliński,

E. Skowrońska-Bocian), Warszawa 2019, s. 151.

470

181

postanowień, może być uznana za wzorzec umowny. Podobnie regulamin wewnątrzklubowy, który stanowi integralną część umowy, a jest opracowywany samodzielnie przez klub sportowy. Powyższe prowadzi do obowiązku spełnienia przez klub sportowy określonych czynności przewidzianych prawem, aby umowa została uznana za zawartą.

Organizacje i związki sportowe starają się zapewnić równowagę stronom umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej, jednak konieczność ważenia spornych interesów, jak również kierowanie się nadrzędnym celem, jakim jest zapewnienie współzawodnictwa sportowego oraz rozwój piłki nożnej, w niektórych sytuacjach prowadzi do tego, że zawodnik może pozostawać słabszą stroną stosunku prawnego. W szczególności trzeba mieć na względzie to, że co do zasady członkami polskiego związku sportowego są kluby sportowe, a nie zawodnicy. Co za tym idzie, to o swoje interesy będą one najbardziej dbać. Jednak w mojej ocenie szczególna rola polskiego związku sportowego, która została przyznana przez ustawodawcę, implikuje konieczność zapewnienia odpowiedniej ochrony prawnej również zawodnikom.

182

Rozdział IV. Zawarcie umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej