Swoboda umów jako podstawowa zasada kształtowania stosunku cywilnoprawnego

Zgodnie z definicją przyjętą przez Andrzeja Stelmachowskiego „swoboda umów to możność swobodnego kształtowania stosunków prawnych w stosunkach wzajemnych w ogólnych ramach zakreślonych przez prawo”350

.

Teoretycy prawa wyróżniają pozytywną i negatywną treść swobody umów351

. Pozytywna treść zasady swobody umów przejawia się w swobodzie ułożenia stosunku prawnego według własnego uznania stron. Zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy, strony korzystające ze swobody określonej w art. 3531

k.c. mają co do zasady trzy możliwości. Po pierwsze, przyjęcie określonego typu umowy uregulowanej normatywnie bez jakichkolwiek zmian. Po drugie, zawarcie umowy nazwanej z wprowadzeniem do niej pewnych odmienności, w tym zawarcie umowy mieszanej powstałej poprzez połączenie cech kilku umów nazwanych. Trzecią możliwością jest zawarcie umowy nienazwanej, ukształtowanej zgodnie z ich wolą, przy uwzględnieniu ograniczeń wskazanych z treści art. 3531

k.c.³⁵²

Jak słusznie wskazuje się w doktrynie, zasady swobody umów nie powinno się rozpatrywać wyłącznie w kwestii kształtowania stosunku zobowiązaniowego, gdyż jest to tylko jeden z jej przejawów³⁵³. Swoboda umów obejmuje cztery główne cechy: swobodę zawarcia lub niezawarcia umowy, swobodę wyboru kontrahenta, dowolność w kształtowaniu treści umowy oraz dowolność wyboru formy umowy zawieranej przez strony³⁵⁴.

Omawiana zasada nie ma jednak charakteru absolutnego³⁵⁵. Wskazane powyżej ograniczenia nazywane są negatywną treścią zasady swobody umów. Odnoszą się one zarówno do treści, jak i celu umowy356. Wprowadzenie tych ograniczeń podyktowane jest przede wszystkim koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa obrotu prawnego357

.

350

A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, s. 91.

351 M. Niedośpiał, Swoboda umów. Synteza, Warszawa 2012, s. 38 i nast.; s. Prutis, Instytucje podstawowe prawa prywatnego (w opozycji do regulacji prawa publicznego), Białystok 2018, s. 96.

352 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6.11.2002 r., i CKN 1144/00, Lex nr 74505; s. Prutis, Instytucje podstawowe prawa prywatnego (w opozycji do regulacji prawa publicznego), Białystok 2018, s. 96.

353 T. Wiśniewski, Komentarz do art. 353¹ k.c. (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania, t. III, cz. 1 (red. J. Gudowski), Warszawa 2013, s. 27.

354 A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska pod kier. W. Czachórskiego, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2009, s. 145-146.

355 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6.11.2002 r., i CKN 1144/00, Lex nr 74505.

356

T. Wiśniewski, Komentarz do art. 3531 k.c. (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania, t. III, cz. 1 (red. J. Gudowski), Warszawa 2013, s. 28.

141

W doktrynie granicami swobody umów określa się wymienione w art. 3531

k.c. trzy czynniki, które wyznaczają zakres kompetencji stron. Są to: natura (właściwość) stosunku prawnego, przepisy ustawy oraz zasady współżycia społecznego358

.

Przez naturę (właściwość) stosunku prawnego rozumie się cechy charakterystyczne określonego stosunku prawnego, wyróżniające go spośród innych rodzajów stosunków359

. W doktrynie wyróżnia się trzy sfery zastosowania pojęcia natury zobowiązania. Pierwszą grupę stanowią właściwości, cechy każdego zobowiązania. Po drugie, jest to natura określonego rodzaju umów, zobowiązań, tj. zobowiązań rezultatu lub starannego działania, zobowiązań ciągłych, okresowych lub jednorazowych, zobowiązań podzielnych i niepodzielnych, umów konsumenckich, półprofesjonalnych lub profesjonalnych itd. Trzecia sfera to właściwość, natura określonej umowy nazwanej, np. umowy zlecenia, darowizny, ubezpieczenia³⁶⁰. Powyższe rozróżnienie może nastręczać trudności przy występujących coraz częściej w obrocie umowach nienazwanych lub umowach mieszanych. Trudno bowiem ocenić naturę, właściwość danego stosunku prawnego, jeżeli jego cechy konstrukcyjne czy też cel nie zostały określone ustawowo. Wydaje się zatem, że właściwość, natura stosunku prawnego powinna być oceniana pod kątem ewentualnego pominięcia lub modyfikacji przez strony umowy pewnych jej elementów konstrukcyjnych, które prowadziłyby do zatracenia jej sensu gospodarczego lub też zachwiania wewnętrznej równowagi aksjologicznej361

. Zgodnie z poglądem przyjętym w orzecznictwie, przy analizie „natury stosunku” w przypadku umowy nienazwanej, nie można jedynie odwoływać się do szczególnych cech tego rodzaju umów, wykształconych w praktyce. Takie rozumowanie zbytnio zawężałoby swobodę stron w kreowaniu nowych stosunków prawnych, stanowiąc nadmierną ingerencję w zasadę swobody umów. Możliwe jest natomiast odwołanie się do ogólnych, podstawowych cech stosunku obligacyjnego, których brak pozbawia go prawnego i gospodarczego znaczenia³⁶². Dlatego też konieczne jest określenie natury stosunku prawnego powstającego pomiędzy klubem sportowym a zawodnikiem, co zostanie przeprowadzone w dalszej części niniejszej dysertacji.

358 P. Machnikowski, Swoboda umów według art. 353¹ KC. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005, s. 175.

359 R. Trzaskowski, Granice swobody kształtowania treści i celu umów obligacyjnych. Art. 353¹ k.c., Zakamycze 2005, s. 301-302.

360 M. Niedośpiał, Swoboda umów. Synteza, Warszawa 2012, s. 94-95.

361 M. Safjan, Komentarz do art. 353¹ k.c. (w:) Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-449¹⁰ (red.

K. Pietrzykowski), Warszawa 2018, s. 1128.

362

142

Po drugie, treść lub cel umowy zawartej przez strony nie mogą sprzeciwiać się przepisom ustawy. Tak jak wskazano wcześniej, pod pojęciem ustawy rozumie się nie tylko przepisy k.c., ale wszystkie normy o charakterze iuris cogentis o randze ustawowej lub aktów wydanych na podstawie wyraźnego upoważnienia zawartego w ustawie. W orzecznictwie przyjmuje się, że swoboda umów sięga swym zakresem do granic konkretnego przepisu imperatywnego (w tym semiimperatywnego)³⁶³. Co więcej, mając na uwadze orzecznictwo wydawane w niniejszym zakresie, należy przyjąć, że nakaz bądź zakaz ustawowy nie musi wynikać bezpośrednio z konkretnej normy prawnej, ale może on być konstruowany na kanwie całokształtu regulacji odnoszącej się do określonej materii regulowanej w ustawie bądź ustawach³⁶⁴.

W przypadku regulacji ustanawianych przez organizacje i związki sportowe, które mogą wpływać na kształt stosunku prawnego pomiędzy klubem sportowym a zawodnikiem, zastosowanie mają rozważania poczynione w rozdziale II niniejszej dysertacji. A zatem regulacje te nie mogą być traktowane jako przepisy prawa, które mogłyby wyznaczać granicę swobody umowy zawieranej pomiędzy tymi podmiotami.

Odwołanie się do zasad współżycia społecznego jako klauzuli generalnej ograniczającej zasadę swobody umów wynika z obowiązku respektowania przyjętych w społeczeństwie i powszechnie akceptowalnych norm postępowania i norm moralnych. W tym zakresie zachowują aktualność rozważania poczynione powyżej, a dotyczące treści stosunku prawnego nawiązywanego przez strony umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej.

Uznaje się, że czynność prawna jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego wtedy, gdy w wyniku jej dokonania powstanie uprawnienie lub obowiązek, którego wykonanie spowoduje powstanie stanu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego365

.

Jak wskazuje się w orzecznictwie, „z samej zasady swobody umów wynika przyzwolenie na faktyczną nierówność stron, a więc brak ekwiwalentności ich wzajemnej sytuacji prawnej. Akceptacja przez strony takiej nieekwiwalentnej ich sytuacji, głównie negocjacyjnej, nie oznacza, że każdorazowo należy chronić podmiot, który zdecydował się jednak na zawarcie umowy, a więc umowy na warunkach częściowo niezgodnych

363

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.4.2003 r., V CKN 310/01, Lex nr 457973.

364 Zob. Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 30.11.1994 r., III CZP 130/94, Lex nr 4139; Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24.10.2001 r., III CZP 58/01, Lex nr 49108; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 12.1.2005 r., I ACa 869/04, Lex nr 147133.

365

143

z jego oczekiwaniami, w tym założeniami ekonomicznymi. Taka umowa, gdyby okazała się obiektywnie niekorzystna dla jednej strony, może zasługiwać na negatywną ocenę moralną, a w konsekwencji prowadzić do uznania umowy za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, gdy do takiego ukształtowania stosunków umownych doszło wskutek świadomego lub tylko spowodowanego niedbalstwem wykorzystania przez drugą stronę silniejszej pozycji”366

.

Z punktu widzenia słuszności kontraktowej bierze się w szczególności pod uwagę rozkład praw i obowiązków stron stosunku prawnego, korzyści i ciężarów z nim związanych oraz szans i ryzyk z niego wynikających. Powinny być bowiem one rozłożone równomiernie pomiędzy stronami367

. A zatem faktyczna nierównowaga stron umowy o profesjonalne uprawianie piłki nożnej jest możliwa i co do zasady nie powinna być traktowana jako sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Jednak w przypadku, gdy np. klub sportowy wykorzysta swoją silniejszą pozycję w sposób świadomy, aby ukształtować stosunek prawny na niekorzyść zawodnika, taka sytuacja mogłaby być rozpatrywana pod kątem sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

W przypadku gdy treść lub cel umowy zawartej przez strony prowadzi do naruszenia wskazanych w art. 353¹ k.c. granic, który to przepis ma charakter iuris cogentis, poszczególne jej postanowienia lub cała umowa, w zależności od konkretnej sytuacji, staje się, jako sprzeczna z ustawą, co do zasady nieważna na podstawie art. 58 k.c.³⁶⁸

Andrzej Stelmachowski zwrócił uwagę na to, że obecnie odchodzi się od zasady swobody umów w czystej postaci, czego zewnętrznym wyrazem jest przede wszystkim funkcjonowanie w obrocie umów adhezyjnych, tj. takich, których treść została opracowana przez jedną ze stron umowy. Druga strona umowy może zgodzić się na tak przedstawioną treść i zawrzeć umowę albo zrezygnować z jej zawarcia369

. Pewnym zabezpieczeniem dla ochrony praw tych podmiotów jest wprowadzenie regulacji umożliwiającej wystąpienie do sądu przez uczestnika obrotu prawnego o uznanie postanowień takiej umowy za niewiążące w sytuacji, gdy rażąco naruszają one prawa tego podmiotu (art. 385² k.c.). Powyższe jest przykładem wprowadzenia przez

366 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.2.2018 r., I CSK 339/17, Lex nr 2506707.

367 P. Machnikowski, Komentarz do art. 353¹ k.c. (w:) Kodeks cywilny. Komentarz (red. E. Gniewek), Warszawa 2019, wyd. 9, Legalis.

368 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 7.9.2018 r., i AGa 178/18, Lex nr 2566252; Zob. szerzej:

A. Jedliński, J. Mędrzecka, Zasada swobody umów a ważność czynności prawnej, Rejent 2003, Nr 5, s.

85-101.

369

144

ustawodawcę innego rodzaju sankcji, zamiast lub obok ogólnie obowiązującej sankcji nieważności wyrażonej w art. 58 k.c.370

Ma ono jednak zastosowanie jedynie w przypadku relacji przedsiębiorca–konsument, w której konsument jest chroniony jako słabsza strona stosunku prawnego.

W umowach cywilnoprawnych zawieranych w sporcie zasada swobody umów ma również zastosowanie. Jednak przesłanki, które decydowały o wprowadzeniu zasady swobody umów, zostały ograniczone przez regulacje wewnątrzzwiązkowe. W szczególności chodzi tu o niezależność kreowania stosunków prawnych od ingerencji państwa, od monopolu stanowienia prawa przez państwo, a także ograniczania swobody w zakresie, jakim jest to konieczne zgodnie z zasadą „wszystko, co nie jest zakazane, jest dozwolone”, a także znacznego odformalizowania prawa371

. Należy zatem przeanalizować, jaki charakter prawny mają te regulacje w kontekście zasady swobody umów przyznanej klubom sportowym i zawodnikom na gruncie przepisów prawa cywilnego.

2.3. Charakter prawny regulacji wewnątrzzwiązkowych dotyczących zawierania