Charakterystyka prawna rady nadzorczej jako organu spółki akcyjnej

Organ osoby prawnej odgrywa szczególną rolę w jej strukturze organizacyjno-prawnej.

Zgodnie bowiem z treścią art. 38 KC, osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie. Tylko organ osoby prawnej jest uprawniony do składania oświadczeń woli osoby prawnej wobec osób trzecich, a także do przyjmowania oświadczeń składanych osobie prawnej. Bez organu osoba prawna nie może działać, a brak organu uniemożliwia prowadzenie spraw przez osobę prawną i prowadzi do konieczności sądowego ustanowienia dla niej kuratora, który powinien niezwłocznie doprowadzić do powołania organu osoby prawnej albo do jej likwidacji (art. 42 KC). Organy w spółce akcyjnej tworzą porządek instytucjonalny spółki, skupiając w jej strukturze wszelkie

kompetencje. Dla funkcjonowania spółek akcyjnych istotne znaczenie mają nie tylko czynności zewnętrzne, ale także czynności wewnętrzne, które mieszczą się w wyrażeniu

„działania osoby prawnej”.

Wykładnia literalna, systemowa i funkcjonalna treści przepisów KSH (Tytuł III Dział II) wskazuje, iż obligatoryjnymi organami spółki akcyjnej są zarząd, rada nadzorcza i walne zgromadzenie. Funkcjonowanie spółki akcyjnej bez choćby jednego z wymienionych organów spółki w polskim systemie prawa jest niemożliwe. Fragmentaryczne regulacje Kodeksu cywilnego odnoszące się do organu osoby prawnej oraz brak normatywnej definicji

„organu” w przepisach KSH, prowadzą do rozbieżności w definiowaniu tego terminu przez przedstawicieli doktryny zajmujących się problematyką spółek handlowych. Najwęższą definicję terminu „organ” osoby prawnej zaproponowała A. Gburzyńska-Dulewicz, która stwierdziła, iż: (...) na gruncie ustawowym pojęcie „organ” jest zarezerwowane na określenie części struktury organizacyjnej osoby prawnej, której przysługuje prawo jej reprezentowania, rozumiana jako możliwość składania i przyjmowania oświadczeń woli w imieniu osoby prawnej (...)²⁴⁵. Zaproponowana definicja organu zdaje się być wynikiem zawężającej wykładni literalnej art. 38 KC. Wykładnia funkcjonalna i systemowa wskazuje, że poprzez „działanie osoby prawnej” należy rozumieć nie tylko czynności prawne, ale również inne czynności, w tym także czynności o charakterze wewnętrznym, które ustawowo są niezbędne dla funkcjonowania osoby prawnej. W świetle ww. definicji trudno byłoby uznać radę nadzorczą za organ spółki akcyjnej, co stoi w sprzeczności choćby z ustawowym zatytułowaniem Rozdziału 3, Działu II, Tytułu III KSH. A. Opalski określa organ w zależności od kontekstu przeprowadzanych rozważań jako: (...) część składową konstrukcji osoby prawnej, element jej ustroju (...), (...) wewnątrzorganizacyjny adresat kompetencji, powołany do kształtowania woli spółki (...), (...) pierwsze, bezpośrednie ogniwo łączące osobę prawną ze światem zewnętrznym i pozwalające formułować jej wolę (...), a nawet w ujęciu funkcjonalnym jako: (...) mechanizm kształtowania kolektywnej woli jego członków (...)²⁴⁶. D. Wajda proponuje poprzez termin „organ”

rozumieć: (...) część struktury organizacyjnej osoby prawnej, prowadzącej w jej imieniu określoną działalność (...). Wydaje się, że najbardziej zbliżoną do funkcji, jaką pełni rada nadzorcza w spółce akcyjnej i jej charakterowi prawnemu, odpowiada definicja zaproponowana przez A. Kidybę. Autor określa „organ” jako: (...) stały, niezbędny, ustrojowy składnik każdej osoby prawnej, objawiający wolę osoby prawnej i umożliwiający działanie tej osobie w ramach jej zdolności prawnej, wobec czego organ nie jest jedynie reprezentantem osoby prawnej, ponieważ jego działania nie ograniczają

245 A. Gburzyńska-Dulewicz, Pozycja prawna zarządu i członków zarządu, Warszawa 2006, s. 7.

246 A. Opalski, Rada nadzorcza w spółce akcyjnej, Warszawa 2006, s. 79.

się tylko do dokonywania czynności prawnych, ale obejmują także działania o charakterze faktycznym (...)²⁴⁷.

W zależności od sposobu określenia stosunku osoby prawnej do jej organów, w doktrynie wypracowano kilka teorii dotyczących charakteru prawnego organów osób prawnych. Pomijając teorię fikcji, jako współcześnie trudną do zaakceptowania, wskazać należy dwie podstawowe teorie dotyczące charakteru prawnego rady nadzorczej, tj. teorię organów i teorię przedstawicielstwa statutowego. Jako że ramy niniejszej pracy nie pozwalają na szczegółowe przedstawienie obu teorii, rozważania ograniczone zostaną jedynie do syntetycznej prezentacji teorii organów jako powszechnie akceptowanej w polskiej doktrynie i orzecznictwie.

Zgodnie z teorią organów, osoby prawne jako zbiorowe organizmy społeczne nie stanowią tylko sumy jednostek, ale są nową jakością, zdolną do wytwarzania woli. Jest to możliwe dzięki posiadaniu organów. Działania organów są działaniami samej osoby prawnej.

Osoba prawna ma pełną zdolność do czynności prawnych, gdyż ograniczenie lub pozbawienie zdolności do czynności prawnych są instytucjami zastrzeżonymi dla osób fizycznych i tylko w przypadkach określonych prawem. Przypadki te nie dotyczą osób prawnych (art. 12, art. 13

§ 1, art. 15, art. 16 § 1 KC), przy czym nie można utożsamiać braku „możności”

dokonywania czynności prawnych (np. z powodu nieprawidłowego składu osobowego) z barkiem „zdolności” do tych czynności²⁴⁸. Teoria organów traktuje wolę jednostek wchodzących w skład organu osoby prawnej jako wolę samej osoby prawnej, o ile została wyrażona w sposób zgodny z ustawowymi i statutowymi zasadami. W polskim systemie prawnym podstawę dla teorii organów stanowi art. 38 KC, zgodnie z którym osoby prawne reprezentowane są przez organy, przy czym reprezentacja ta ma inny charakter niż przedstawicielstwo, a w szczególności pełnomocnictwo²⁴⁹. Istotę teorii organów można przedstawić, porównując instytucję organu z pełnomocnictwem, wskazując na kilka istotnych różnic. Po pierwsze, zgodnie z art. 42 KC posiadanie przez osobę prawną organów jest warunkiem uczestnictwa w obrocie cywilnoprawnym. Ustanowienie pełnomocnika natomiast, co do zasady, zależy od woli mocodawcy i ma służyć lepszej realizacji określonych zadań. Po drugie, oświadczenie woli organu osoby prawnej uznaje się za oświadczenie woli samej osoby prawnej (art. 38 KC), podczas gdy pełnomocnik oświadcza własną wolę, ale w imieniu osoby reprezentowanej. Po trzecie, obowiązują inne zasady działania organu i pełnomocnika.

Umocowanie do działań organu, zakres obowiązków i uprawnień, znajduje się w ustroju ustawowym danej osoby prawnej. W przypadku pełnomocnika natomiast zasady działania, co

247 A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2000, s. 99.

248 Tak: S. Grzybowski, System prawa cywilnego. Część ogólna, t. I, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 364; A. Gburzyńska-Dulewicz, Pozycja..., op. cit., s.16.

249 Zob. wyr. SN z 26.6.1997 r., I CKN 130/97.

do zasady, wyznacza umocowanie udzielone przez mocodawcę. Po czwarte, organ stanowi element struktury organizacyjnej osoby prawnej nieposiadający osobowości prawnej i poza nielicznymi wyjątkami (np. zdolność procesowa wynikająca z art. 422 KSH), nie ma samodzielności w obrocie prawnym. Odmienna jest pozycja prawna pełnomocnika, który pozostaje samodzielnym podmiotem prawa, odrębnym od osoby mocodawcy²⁵⁰. Po piąte, organ posiada nie tylko umocowanie do reprezentacji osoby prawnej, ale także ciążą na nim określone obowiązki związane z funkcjonowaniem osoby prawnej. Pełnomocnik natomiast jest umocowany wyłącznie do reprezentacji. Pomimo wskazanych różnic między organem a pełnomocnikiem, należy zauważyć, iż działania organu osoby prawnej i pełnomocnika wykazują dwa istotne podobieństwa. Po pierwsze, organ i pełnomocnik występuje w imieniu reprezentowanego i po drugie, zarówno organ, jak i pełnomocnik, występuje wyłącznie w granicach umocowania. Tym samym wydaje się, że przepisy o pełnomocnictwie można stosować posiłkowo do działań organu osoby prawnej²⁵¹. Mimo że teorię organów przyjmuje się za powszechnie uznaną w polskim systemie prawnym²⁵², w najnowszym orzecznictwie zauważa się odchodzenie od bardzo rygorystycznego stosowania teorii organów²⁵³. Przedstawiciele doktryny wskazują, iż teorię przedstawicielstwa statutowego nie należy odrzucać jako teorii zupełnie przeciwstawnej do teorii organów. Niektóre elementy teorii przedstawicielstwa mogą uzupełniać teorię organów i znaleźć zastosowanie szczególnie w stosunkach wewnętrznych spółki²⁵⁴.

Zgodnie z art. 381 KSH w spółce akcyjnej ustanawia się radę nadzorczą. Spółka akcyjna nie może powstać bez rady nadzorczej. Wniosek taki wypływa z wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej ww. przepisu oraz art. 306 pkt 3, art. 304 § 1 pkt 8, art. 318 pkt 8 oraz art. 320 pkt 5 KSH. Rada nadzorcza stanowi zatem obligatoryjny element jurydycznej konstrukcji korporacyjnej osoby prawnej, jaką jest spółka akcyjna. Raz ustanowiona w spółce akcyjnej rada nadzorcza istnieje jako organ przez cały czas bytu prawnego spółki. Nie jest uprawniony, spotykany w praktyce, a nawet w doktrynie, pogląd, że w określonych sytuacjach spółka akcyjna „nie posiada rady nadzorczej” (podstawę do formułowania takiego poglądu może stanowić art. 42 KC)²⁵⁵. Tymczasem rada nadzorcza istnieje zawsze, gdy tylko

250 Szerzej problematyka ta przedstawiona została w: A. Klein, Charakter prawny organów osób prawnych, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985, s. 125-126. M. Pazdan, Niektóre konsekwencje teorii organów osoby prawnej, [w:] Prace Prawnicze.

Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 5, Katowice 1969, s. 207; A. Gburzyńska-Dulewicz, Pozycja..., op. cit., s.12-13; D. Wajda, Obowiązek..., op. cit., s. 134.

251 Tak: A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 82-83.

252 Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2009, s. 183; M. Michalski, Spółka akcyjna, Warszawa 2007, s. 419; D. Wajda, Obowiązek lojalności w spółkach handlowych, s. 132 i n.

253 Tak: D. Wajda, Obowiązek..., op. cit., s. 134 – powołując się na przykład uchwały siedmiu sędziów SN z 14.09.2007 r., III CZP 31/07, OSNC 2008, Nr 2, poz. 14.

254 A. Gburzyńska-Dulewicz, Pozycja..., op. cit., s.29.

255 M. Pazdan podkreśla, że poprzez wyrażenie „brak organów” nie należy rozumieć brak jednostki struktury organizacyjnej, ale brak jednostek powołanych do pełnienia funkcji w tym organie, por. M. Pazdan,

trwa byt prawny spółki, gdyż jako organ stanowi jej element konstrukcyjny – skoro istnieje spółka, to istnieje również rada nadzorcza. Rada nadzorcza może mieć co najwyżej skład (liczbę członków) niezgodny z ustawą lub statutem spółki, co uniemożliwia jej działanie, tj.

wykonywanie przez nią ustawowych i statutowych obowiązków i uprawnień. Wyrażenie

„brak rady nadzorczej” oznacza w istocie skrót myślowy, oznaczający brak możliwości działania rady nadzorczej, a nie brak abstrakcyjnego elementu konstrukcji jurydycznej spółki.

Ten element konstrukcyjny istnieje cały czas – tak jak cały czas istnieją przypisane mu obowiązki i uprawnienia. Ten element konstrukcji osoby prawnej stanowi swoistego rodzaju platformę dla zmiennego substratu osobowego, tj. jej członków. Jeżeli wszyscy członkowie rady nadzorczej złożą w tym samym czasie rezygnację, nie oznacza, że przestaje istnieć rada nadzorcza – rada została ustanowiona już w spółce. Podobnie jak zmniejszenie się składu osobowego rady nadzorczej poniżej ustawowego lub statutowego nie oznacza, że spółka nie ma rady nadzorczej. Spółka ma radę nadzorczą, tyle że w nienależytym składzie, tj. w składzie uniemożliwiającym jej działanie. Powyższą tezę potwierdza językowa wykładnia art.

594 § 2 KSH i art. 369 KSH w zw. z art. 386 § 2 KSH. W pierwszym ze wskazanych przepisów ustawodawca przewidział odpowiedzialność karną członków zarządu za dopuszczenie do tego, (...) że spółka przez czas dłuższy niż trzy miesiące wbrew prawu lub umowie pozostaje bez rady nadzorczej w należytym składzie (...). W drugim ze wskazanych przepisów ustawodawca wskazuje przyczyny wygaśnięcia mandatu. Spadek liczy członków rady nadzorczej poniżej wymaganej ustawą lub statutem, nie powoduje wygaśnięcia mandatów pozostałych członków - rada istnieje nadal. Z punktu widzenia interesów spółki i zasad jej funkcjonowania istotny jest natomiast fakt, że rada nadzorcza nie może wykonywać swoich obowiązków i uprawnień nadzorczych. W świetle powyższych rozważań problemy interpretacyjne stwarza art. 42 KC. Zgodnie z jego treścią, jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z powodu braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia kuratora (art. 42 § 2 KC), który powinien niezwłocznie postarać się o powołanie organów, a w razie potrzeby o jej likwidację (art. 42 § 2 KC). Ustawodawca zastosował wyrażenie „(...) z braku powołanych do tego organów (...). Wykładnia językowa wskazuje, iż w przypadku spółek akcyjnych w czasie ich bytu prawnego może dojść do sytuacji, gdy w spółce „brakuje”

ustawowego organu, jakim jest rada nadzorcza, i w takiej sytuacji sąd powinien powołać dla spółki kuratora. Wydaje się jednak, że względy natury funkcjonalnej i systemowej w przypadku spółki akcyjnej pozwalają uznać, że mowa tu nie o niemożności prowadzenia spraw spółki z powodu „braku” rady nadzorczej, a raczej z powodu niemożności działania

Niektóre..., op. cit., s.210-219; J. Górski, Stanowisko..., op. cit., s. 41. Tak też, jak się wydaje, A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 78.

rady nadzorczej. Do takiej sytuacji dochodzi zazwyczaj, gdy liczba członków rady nadzorczej jest niższa niż wymóg ustawowy (art. 385 § 1 KSH) lub statutowy (art. 304 § 1 pkt 8 KSH).

Reasumując należy stwierdzić, iż bez względu na teorię, konstrukcja prawna rady nadzorczej – jako organu spółki akcyjnej – jest w istocie środkiem techniczno-prawnym, który pozwala przypisać osobie prawnej, jako formie działalności ludzi, skutki prawne zachowania się ludzi-piastunów jej organów²⁵⁶. Rada nadzorcza spółki akcyjnej, podobnie jak inne jej organy, stanowi jedynie obligatoryjną konstrukcję jurydyczną, tj. normatywną, która współtworzy konstrukcję organizacyjno-prawną spółki akcyjnej jako korporacyjnej osoby prawnej. Ze względu jednak na to, że ustawodawca formułuje większość obowiązków i uprawnień nadzorczych w stosunku do rady nadzorczej, a nie członków rady nadzorczej, konieczne jest wskazanie funkcji rady nadzorczej, obowiązków i uprawnień wobec spółki oraz kompetencji organizacyjnych rady nadzorczej wobec innych organów spółki.