Podmioty węzła obligacyjnego łączącego członka rady nadzorczej ze spółką akcyjną akcyjną

Rozważenia wymaga kwestia, kto może być stroną węzła obligacyjnego łączącego członka rady nadzorczej ze spółką. Ustawodawca w konstrukcji umowy zlecenia nie wprowadza w tym zakresie żadnych ograniczeń. Przyjmującym zlecenie, jak i dającym zlecenie, może być zarówno osoba fizyczna, jak i prawna. KC nie wymaga też od stron umowy żadnych szczególnych kwalifikacji podmiotowych. Nawet jeżeli specyfika czynności prawnych wymaga określonych kwalifikacji od przyjmującego zlecenie wynikających z innych przepisów prawa, to zawarta umowa jest ważna, co najwyżej w razie jej niewykonania z tej przyczyny może uzasadniać odpowiedzialność odszkodowawczą³²⁹.

W przypadku stosunku prawnego wynikającego z powołania w skład rady nadzorczej sytuacja w tym zakresie jest odmienna. Ustawodawca jednoznacznie wskazał, kto może (lub nie może) być stroną stosunku prawnego wynikającego z członkostwa w radzie nadzorczej.

Jedną stroną powstałego węzła obligacyjnego jest spółka akcyjna, która jest osobą prawną.

Drugą stroną może być jedynie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych (art. 18 § 1 KSH). W odróżnieniu od umowy zlecenia (usług), mandatu członka rady nadzorczej nie może wykonywać osoba prawna czy jednostka organizacyjna bez osobowości prawnej. Ustawodawca jednak wskazał również warunki negatywne, tj. takie, które wykluczają możliwość wykonywania mandatu członka rady nadzorczej przez osobę fizyczna, mimo posiadania pełnej zdolności do czynności prawnej. Zgodnie z art. 18 § 2 KSH nie może pełnić funkcji członka rady nadzorczej osoba, która została skazana prawomocnym wyrokiem za określone przestępstwa. Ustawodawca uznał zatem, że funkcji członka rady nadzorczej nie może pełnić osoba, która popełniła przestępstwo przeciwko interesom spółki, ochronie informacji, wiarygodności dokumentów, mieniu, obrotowi gospodarczemu, obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi (XXXIII-XXXVII KK) oraz skazana za fałszowanie dokumentów (art. 587 KSH), za umożliwienie bezprawnego głosowania (art. 590 KSH) oraz za uczestniczenie w bezprawnym głosowaniu (art. 591 KSH). Utrata zdolności do wykonywania mandatu członka rady nadzorczej następuje z dniem uprawomocnienia się

328 Ibidem, s. 139; S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Sajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks..., op. cit., t. I, Warszawa 2006, s. 72; S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Sajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks...op. cit., t. III, Warszawa 2003, s. 716 i n.

329 P. Machnikowski, [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 2004, s. 367.

orzeczenia za popełnione przestępstwa i ustaje, co do zasady, z upływem piątego roku od dnia uprawomocnienia się wyroku skazującego. Akt powołania do rady nadzorczej osoby, która nie spełnia warunków określonych w art. 18 § 1-2 KSH jest nieważny ex lege, jako niezgodny z prawem. Uzasadnieniem dla tego typu ograniczeń jest potrzeba ochrony interesu publicznego – funkcji nadzorczych nad osobami prawnymi o charakterze korporacyjnym nie mogą pełnić osoby, których dotychczasowe postępowanie nie gwarantuje funkcjonowania spółek akcyjnych w przyszłości zgodne z prawem. Art. 18 KSH nie jest jedyną regulacją ograniczającą możliwość pełnienia funkcji członka rady nadzorczej. Art. 387 § 1 KSH stanowi bowiem, iż mandatu członka rady nadzorczej nie może pełnić osoba będąca jednocześnie członkiem zarządu, likwidatorem, kierownikiem oddziału lub zakładu oraz osoba zatrudniona w spółce jako główny księgowy, radca prawny lub adwokat. Członkiem rady nie może być również osoba podlegająca bezpośrednio członkowi zarządu i likwidatorowi (art. 387 § 2 KSH). Ratio legis tej regulacji jest zasadniczo inny niż w przypadku art. 18 KSH. Art. 387 KSH ma zapewnić należyte wykonanie uprawnień i obowiązków wynikających z funkcji nadzorczych i ma zapewnić w minimalnym stopniu niezależność członków rady od osób i organów podlegających nadzorowi. Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę wywołuje jednak wątpliwości interpretacyjne. Dotyczy to w szczególności nieprecyzyjnych określeń „zatrudniony”, „kierownik oddziału lub zakładu”,

„podlegają bezpośrednio”³³⁰. Ustawodawca nie odwołuje się do czytelnych i jednoznacznych kryteriów, mimo że naruszenie zakazu łączenia stanowisk prowadzi do surowych sankcji prawnych (art. 58 KC). Skutki naruszenia zakazu łączenia stanowisk określone w komentowanym przepisie należy oceniać w kontekście następstwa czasowego. Tym samym wadliwością dotknięta jest czynność prawna późniejsza, bo to ona zmierza do osiągnięcia zakazanego stanu. Skoro celem komentowanego przepisu jest zapobieżenie sytuacji łączenia mandatu członka rady z pełnieniem funkcji, które podlegają nadzorowi, to do osiągnięcia tego rezultatu wystarczy, jeżeli czynność prawna prowadząca do naruszenia zakazu będzie nieważna i nie wywoła zamierzonego skutku prawnego³³¹.

Zakazy wykonywania mandatu członka rady nadzorczej mogą wynikać również z innych przepisów szczególnych. Do takich zaliczyć można ustawę z 21.8.1997 r. o ograniczaniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne oraz ustawę z 3.3.2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami³³². Należy podkreślić, iż dodatkowe ograniczenia w pełnieniu mandatu członka rady nadzorczej

330 Szczegółową analizę przepisu wraz ze wskazaniami wątpliwości interpretacyjnych i wnioskami de lege ferenda, zob. A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 216 i n.

331 Zob. wraz z uzasadnieniem: A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 226; podobnie G. Domański, M. Jagielska, Rada..., op. cit., s. 31.

332 Szerzej na ten temat zob. B. Popielarski, Skutki naruszenia przepisów ustawy kominowej w spółkach kapitałowych, PPH 2005, nr 4, s. 36 i n.

może wprowadzić indywidualnie sąd na podstawie art. 42 § 1 KK. Orzeczenie takie jest możliwe, jeżeli sprawca przestępstwa nadużył przy popełnieniu przestępstwa swojej funkcji członka rady nadzorczej albo dalsze wykonywanie mandatu zagraża istotnym dobrom chronionym przez prawo. Dodatkowe ograniczenia dotyczące osób, które mogą pełnić mandat członka rady nadzorczej, mogą wprowadzać stosowne postanowienia statutowe. W świetle powyższych uwag należy stwierdzić, iż w odróżnieniu od umowy zlecenia, ustawodawca wprowadził istotne ograniczenia dla jednej ze stron węzła obligacyjnego, łączącego członka rady nadzorczej ze spółką. Ta różnica wynika jednak wyłącznie ze specyfiki czynności, jakie mają wypełniać członkowie rady nadzorczej w ramach swoich obowiązków i uprawnień, a nie jurydycznej konstrukcji stosunku prawnego.

W kontekście tematu niniejszej pracy, tj. obowiązku lojalności członka rady nadzorczej wobec spółki, uzasadnienia wymaga teza, iż stroną węzła obligacyjnego jest spółka, a nie inna osoba lub podmiot. Za taką tezą przemawiają dwa podstawowe argumenty. Po pierwsze, członków rady nadzorczej powołuje, co do zasady, walne zgromadzenie działające jako organ spółki. Członek rady nadzorczej stanowi zatem jeden z elementów obowiązkowego organu spółki (art. 381 KSH), który działa kolegialnie (art. 390 § 1 i art. 385 § 1 KSH). Po drugie, członek rady nadzorczej, jeżeli otrzymuje wynagrodzenie, to od spółki (art. 392 KSH), a nie swoich mocodawców, głosami których został powołany do rady nadzorczej. Tym samym, członek rady nadzorczej pełni swój mandat na rzecz i w interesie spółki, a nie poszczególnych osób czy grupy osób lub podmiotów, głosami których, lub decyzją których zostali desygnowani w skład rady nadzorczej. Wyłom w tej jednorodnej konstrukcji tworzy pięć przepisów KSH. Po pierwsze, art. 385 § 3-9 KSH konstruuje bezwzględnie wiążącą normę prawną umożliwiającą wybór członka (członków) rady nadzorczej w drodze głosowania grupami. Zgodnie z ratio legis tego przepisu, ustawodawca uznał za zasadne dopuścić możliwość desygnowania do rady nadzorczej osoby wybranej przez mniejszość. Regulacja ta może sugerować, że osoba wybrana do rady nadzorczej przez grupę zobowiązana jest do nadzorowania spraw spółki w interesie określonej grupy akcjonariuszy. Po drugie, art. 390 § 2 KSH umożliwia grupie dokonującej wybór swojego członka rady nadzorczej delegowanie go do stałego indywidualnego wykonywania czynności nadzorczych z istotnymi uprawnieniami w stosunku do zarządu spółki. Uprawnień takich nie posiadają żadni inni członkowie rady nadzorczej. Po trzecie, art. 6 § 4 KSH uprawnia członka rady nadzorczej, a nie całej rady nadzorczej in gremio, do żądania udzielenia informacji o stosunku zależności i dominacji oraz o liczbie akcji i głosów w stosunku do akcjonariuszy spółki będących spółkami handlowymi. Fakt, że uprawnienie takie przysługuje członkowi rady nadzorczej, a nie radzie nadzorczej in gremio, wskazuje na postrzeganie roli członka rady nadzorczej jako strażnika interesów określonych grup akcjonariuszy, a nie tylko spółki jako takiej. Po

czwarte, art. 354 § 1 KSH stanowi, iż statut może przyznać indywidualnie oznaczonemu akcjonariuszowi osobiste prawo do powoływania lub odwoływania członków rady nadzorczej. Po piąte, art. 351 KSH stanowi, iż spółka może wydawać akcje uprzywilejowane.

Ustawodawca nie tworzy zamkniętego katalogu możliwych uprzywilejowań, nie można wykluczyć zatem, iż akcje uprzywilejowane mogą uprawniać do desygnowania osób w skład rady nadzorczej. Mimo powyższych uwag niewątpliwie de lege lata stronami węzła obligacyjnego stosunku członkostwa w radzie nadzorczej jest osoba fizyczna pełniąca funkcję członka rady nadzorczej i spółka akcyjna. W węźle obligacyjnym łączącym określoną osobę pełniącą funkcję członka rady nadzorczej ze spółką nie mogą zajść żadne zmiany podmiotowe.

3.3. Powstanie węzła obligacyjnego między członkiem rady nadzorczej a spółką