Wrogie przejęcia a zasada autonomii woli

Zasada autonomii woli jednostki wywodzona jest z konstytucyjnych praw fundamentalnych, tj. godności i wolności człowieka¹⁶³. Stanowi tym samym część całej sfery wolności człowieka, która to podlega ochronie konstytucyjnej. W szczególności w dziedzinie gospodarczej autonomia woli może być uważana za faktyczną i rzeczywistą konsekwencję zasady wolności gospodarczej – umożliwia bowiem korzystanie z tej wolności¹⁶⁴. Należy wyraźnie zaznaczyć jednak, iż TK nie uznał zasady autonomii woli, jako elementu zasady wolności gospodarczej, wskazując na fakt, iż pierwsza z nich dotyczy przede wszystkim relacji między jednostką a państwem, podczas gdy druga dotyczy sfery stosunków prywatno-prawnych¹⁶⁵.

Autonomia woli wyraża kompetencje osób mających podmiotowość cywilno-prawną do swobodnego kształtowania stosunków mocą swojej woli przejawianej w czynności prawnej¹⁶⁶. W prywatnym prawie gospodarczym przejawia się przede wszystkim w samodzielnym podejmowaniu decyzji o charakterze i skutkach majątkowych, zazwyczaj w

161 Art. 304 § 3 i 4 KSH i art. 58 § 1 i 2 KC, S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A.

Szumański, J. Szwaja, Kodeks..., op. cit., t. III, Warszawa 2008, s. 309.

162 C. Podsiadlik, Wrogie...., op. cit., s. 213 i n.

163 Początkowo zasadę tę wywodzono z art. 58 KC, wprowadzającego sankcję nieważności czynności prawnych: sprzecznych z ustawą, mających na celu jej obejście lub sprzecznych z zasadami współżycia społecznego, powołując się również na art. 56 wskazujący skutki czynności prawnej; po nowelizacji KC w 1990 r. zasada ta znajduje oparcie w art. 353¹ KC, zob. Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 1999, s. 111.

164 Cz. Żuławska, Zasady..., op. cit., s. 67.

165 Zob. orzeczenie TK z 29.04.2003 r., (SK 24/02, OTK 2003, Nr 4/A, poz. 33).

166 Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2004, s. 18; tenże, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 33.

formie umów¹⁶⁷. Swoboda umów polega na swobodzie zawarcia lub niezawarcia umowy, możliwości swobodnego wyboru kontrahenta oraz na swobodnym ukształtowaniu treści umowy¹⁶⁸. Mając na uwadze istotę wrogich przejęć, powyższe stwierdzenie ma zasadnicze znaczenie dla oceny dopuszczalności wrogich przejęć i obrony przed nimi na gruncie zasady swobody autonomii. To, czy akcjonariusze spółki przejmowanej odpowiedzą na ofertę przejmującego, powinno zależeć wyłącznie od ich woli. Na gruncie tej samej jednak zasady akcjonariusze między sobą i akcjonariusze między spółką, mogą swobodnie kształtować treść umów, tak by utrudniać lub wręcz uniemożliwić przejęcie kontroli nad spółką¹⁶⁹. Takie stwierdzenie byłoby zasadne, gdyby nie fakt, iż swoboda podmiotów prawa cywilnego w zawieraniu umów nie jest pełna i nieograniczona. Zgodnie bowiem z brzmieniem art. 353¹ KC zarówno treść, jak i cel umowy nie mogą sprzeciwiać się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego¹⁷⁰, przy czym zgodnie z art. 58 § 1 KC czynność prawa niezgodna z ustawą lub mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek. Treść umowy kształtują same strony umowy w oświadczeniach woli natomiast poprzez cel umowy należy rozumieć stan rzeczy, zamierzony przez strony lub co najmniej im znany, który w następstwie wykonania umowy ma być osiągnięty. Przede wszystkim treść i cel umowy nie mogą być sprzeczne z ustawą.

Niedopuszczalne są zatem umowy, których treść jest materialnie¹⁷¹ i/lub formalnie¹⁷² sprzeczna z normami ius cogens¹⁷³. Normy te zakreślają nieprzekraczalne ramy swobody stron umowy¹⁷⁴. Zasadniczym znaczeniem dla stron umowy ma zatem kwestia charakteru poszczególnych przepisów prawa¹⁷⁵.

167 Cz. Żuławska, Zasady..., op. cit., s. 67.

168 Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2002, s. 251; tenże, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2001, s. 117. Zasada swobody umów nie obejmuje stosunków prawnorzeczowych, spadkowych, stosunków majątkowych między małżonkami,, praw majątkowych inkorporowanych w papierach wartościowych, ustawowych typów szczególnych czynności będących podstawą tworzenia spółek, jednostronnych czynności prawnych, zob. A. Doliwa, [w:] T. Mróz, M. Stec, Prawo...., op. cit., s. 16.

169 Problematyka umów między akcjonariuszami w zakresie oddawania głosów omówiona została szczegółowo w monografii: Ł. Gasiński, Umowy akcjonariuszy co do sposobu wykonywania głosów prawie polskim i amerykańskim, Warszawa 2006 oraz w C. Podsiadlik, Wrogie..., op. cit., s. 287; kwestie umów dotyczących rozporządzania akcjami w kontekście wrogich przejęć zob. C. Podsiadlik, Wrogie..., op. cit., s. 234 i n.

170 Ze względu na przedmiot rozważań pominięto art. 387 KC, w myśl którego „umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna”; w doktrynie takie ograniczenie w swobodzie umów określane jest jako

„podyktowane prawami przyrody”, zob. Z. Radwański, Prawo cywilne..., op. cit., Warszawa 2002, s. 254.

171 Materialna sprzeczność zachodzi wówczas, gdy treść lub cel umowy zakazane są przez przepis prawa.

172 Formalna sprzeczność zachodzi wówczas, gdy czynność prawna jest pozbawiona przepisanej ad solemnitatem formy.

173 Mogą to być zarówno ustawowe przepisy prawa prywatnego, jak i publicznego.

174 Normy ius dispositivi dopełniają treść zawartej umowy w razie, gdy niektóre określone w tych przepisach kwestie nie zostały uregulowane przez strony, zob. Z. Radwański, Teoria..., op. cit., s. 120 i n.

175 Trudności w rozstrzyganiu spowodowane są faktem, iż jedynie niewielka część przepisów zawiera sformułowania jednoznacznie kwalifikujące dany przepis, zob. Cz. Żuławska, Zasady..., op. cit., s. 74.

Treść i cel umowy nie może też sprzeciwiać się zasadom współżycia społecznego.

Zgodnie z brzmieniem art. 58 § 2 KC taka czynność prawna jest nieważna. To, czy dana czynność prawna jest zgodna z zasadami współżycia społecznego jest zawsze zagadnieniem jej kontekstu faktycznego i jakiekolwiek próby uogólniania są niemożliwe¹⁷⁶. W każdym razie w doktrynie uznaje się, że są to reguły pozaprawne wskazujące kryteria ocenne o walorach moralnych, stosowane przy kwalifikacji konkretnych zachowań w stosunkach społecznych. W stosunkach gospodarczych są to przede wszystkim: uczciwość, rzetelność kupiecka, lojalność wobec partnera, słuszność kontraktowa itp.¹⁷⁷ W doktrynie trafnie uznaje się, że zasady współżycia społecznego dotyczą nie tylko osób fizycznych, ale także prawnych, co w kontekście rozważanego problemu ma istotne znaczenie. Obecnie klauzula zasad współżycia społecznego odwołuje się do powszechnie uznanych w polskiej kulturze wartości¹⁷⁸. Coraz częściej zasady współżycia społecznego w stosunkach gospodarczych uznaje się za „aksjologicznie przebrzmiałe”¹⁷⁹, proponując zastąpienie ich klauzulą „dobrej wiary”.

Kolejnym ograniczeniem autonomii woli jest fakt, iż treść i cel nie mogą sprzeciwiać się naturze stosunku. W przypadku wrogich przejęć dotyczy to przede wszystkim natury stosunku korporacyjnego spółki akcyjnej, i związane jest zarówno z treścią statutu, jak i umów między akcjonariuszami oraz między akcjonariuszami i spółką. Problematyka natury spółki akcyjnej została przedstawiona w p. 3.2. niniejszego rozdziału.

W świetle powyższego oraz mając na względzie zaproponowaną definicję wrogiego przejęcia należy stwierdzić, iż na gruncie zasady autonomii woli nie można formułować tezy o niedopuszczalności wrogich przejęć czy niedopuszczalności środków obrony przed nimi. Przeciwnie, zasada ta legitymizuje swobodę decyzji w zakresie odpowiedzi na ofertę zakupu lub zamiany akcji, jak też zawierania umów dotyczących różnych form obrony przed wrogim przejęciem, w tym również postanowień statutowych, byleby tylko ich treść i cel nie sprzeciwiały się ustawie, właściwości stosunku oraz zasadom współżycia społecznego.

Nie oznacza to jednak, że treść i cel poszczególnych czynności prawnych, które składają się na całokształt działań związanych z wrogim przejęciem, czy też obronę przed nim, nie mogą być sprzeczne z naturą spółki akcyjnej, ustawą czy zasadami współżycia społecznego, co ostatecznie może wpływać na skuteczność przejęcia kontroli.

176 A. Doliwa, [w:] T. Mróz, M. Stec, Prawo..., op. cit., s. 17.

177 Z. Ziembiński, Etyczne problemy prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 167 i n.; Cz. Żuławska, Zasady..., op. cit., s. 72-73.

178 Z. Radwański, Prawo cywilne..., op. cit., Warszawa 2002, s. 39.

179 Zwrot „zasady współżycia społecznego” pojawił się w PRL za wzorem radzieckim i powoływał się na normy lub oceny moralne o charakterze socjalistycznym co znalazło swój wyraz w pierwotnej treści art. 5 KC (zasady współżycia społecznego w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej).