Uprawnienia i obowiązki rady nadzorczej w stosunku do zarządu i członków zarządu zarządu

Uprawnienia i obowiązki rady nadzorczej w stosunku do zarządu i członków zarządu sprowadzają się do pięciu podstawowych kompetencji, tj. (1) kształtowania składu osobowego zarządu (powoływanie, odwoływanie, zawieszanie, delegowanie członków rady nadzorczej do czasowego wykonywania czynności członków zarządu), (2) ustalania rodzaju i wysokości wynagrodzenia członków zarządu, (3) wyrażania zgody na czynności zarządu, (4) udzielania zgody na prowadzenie działalności konkurencyjnej przez członków zarządu, (5) uchwalania lub zatwierdzania regulaminu zarządu, (6) żądania informacji o stanie spraw

268 A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 76.

269 Ibidem, s. 76-77.

270 Ibidem, s. 78-79.

271 Ibidem, s. 77.

spółki (żądanie wglądu we wszystkie dokumenty spółki, żądanie sporządzenia sprawozdań i udzielenia wyjaśnień dotyczących wszelkich spraw spółki i jej majątku).

Kształtowanie składu osobowego zarządu stanowi podstawowe uprawnienie i obowiązek wobec zarządu spółki. W spółce akcyjnej członkowie zarządu są powoływani i odwoływani przez radę nadzorczą, chyba że statut stanowi inaczej (art. 368 § 4 zd. 1 KSH).

Tym samym, statut może wyłączyć lub istotnie ograniczyć uprawnienia rady nadzorczej do powoływania członków zarządu. W szczególności prawo do powoływania i odwoływania może być przyznane walnemu zgromadzeniu, a nawet poszczególnym akcjonariuszom, którym przyznano osobiste uprawnienia (art. 354 § 1 KSH) lub którzy posiadają akcje imienne o szczególnych uprawnieniach (art. 351 KSH). Co do zasady, członek zarządu może być odwołany w każdym czasie (art. 370 § 1 KSH), przy czym statut spółki może wprowadzać ograniczenia, w szczególności ograniczyć prawo odwołania do ważnych powodów (art. 370 § 1 KSH). Wykładnia art. 368 § 4 zd. 2 KSH wskazuje, iż walne zgromadzenie może w sposób autonomiczny odwołać członka zarządu, bez względu, kto i w jakim trybie go powołał w skład zarządu i uprawnienie to nie może być wyłączone lub ograniczone statutowo. Tym samym de lege lata, rada nadzorcza może mieć zasadniczy wpływ w zakresie powoływania i odwoływania członków zarządu lub – w zasadzie – może być zupełnie pozbawiona tych kompetencji. Zgodnie z art. 383 § 1 KSH, do kompetencji rady nadzorczej należy zawieszanie z ważnych powodów poszczególnych lub wszystkich członków zarządu. Zawieszenie polega na czasowym zakazie pełnienia funkcji członka zarządu, a więc pozbawienia prawa prowadzenia spraw spółki oraz jej reprezentowania²⁷². Taką autonomiczną kompetencję ma wprawdzie również i walne zgromadzenie (art. 368 § 4 zd. 2 KSH), ale kompetencja w tym zakresie nie może być wyłączona ani ograniczona w stosunku do rady nadzorczej postanowieniami statutu lub uchwałą walnego zgromadzenia.

Kompetencja do zawieszania w przypadku rady nadzorczej jest ograniczona ustawowo do

„ważnych powodów” i nie może tego zmienić statut. Walne zgromadzenie ma w tym zakresie większą swobodę – ma uprawnienie do zawieszenia członków zarządu bez względu czy przyczyny zawieszenia mogą być uznane za „ważne powody”, czy też nie. Rada nadzorcza ma uprawnienie do delegacji swojego członka (członków) do czasowego wykonywania czynności członków zarządu (art. 383 § 1 KSH). Uprawnienie to nie może być wyłączone ani ograniczone przez postanowienia statutu, ani przez uchwałę walnego zgromadzenia.

Uprawnienie to stanowi istotny instrument sprawowania nadzoru nad sprawami spółki. W określonych okolicznościach uprawnienie to może przekształcić się w obowiązek. W każdym razie obowiązuje ogólna zasada – w przypadku niemożności sprawowania czynności przez

272 G. Domański, M. Jagielska, Rada nadzorcza spółki akcyjnej, Warszawa 2011, s. 81.

członka zarządu rada nadzorcza powinna niezwłocznie podjąć działania mające na celu dokonania zmiany w składzie zarządu (art. 383 § 2 KSH).

Ustalanie rodzaju i wysokości wynagrodzenia członków zarządu należy do kompetencji rady nadzorczej, chyba że statut stanowi inaczej (art. 378 § 1 KSH). Tym samym, rada nadzorcza może być zupełnie wyłączona od ustalania wysokości i rodzaju wynagrodzenia członków zarządu. Kompetencje w tym zakresie statut może przekazać walnemu zgromadzeniu lub określonym akcjonariuszom na podstawie art. 351 KSH (akcje uprzywilejowane) lub art. 354 KSH (osobiste uprawnienia), a nawet osobom trzecim w stosunku do spółki. Wynagrodzenia członkom zarządu nie może ustalać zarząd spółki, gdyż rozstrzygałby on wówczas we własnej sprawie (art. 377 KSH). Jeżeli rada nadzorcza ustala wynagrodzenie członków rady nadzorczej, to kompetencje do ustalenia udziału w zysku rocznym spółki, który jest przeznaczony do podziału między akcjonariuszy, uzyskuje na podstawie stosownej uchwały walnego zgromadzenia (art. 378 § 2 KSH). Nawet, jeżeli statut wyłącza radę nadzorczą od decydowaniu o wynagrodzeniu członków zarządu, walne zgromadzenie może uchwałą udzielić radzie nadzorczej kompetencje do ustalenia udziału w rocznym zysku. W doktrynie nie ma jednak zgodności co do stosunku art. 378 § 2 KSH do art. 304 § 2 pkt 1 KSH, który stanowi, iż statut powinien zawierać postanowienia dotyczące liczby i rodzajów tytułów uczestnictwa w zysku spółki oraz związanych z nimi praw. Rada nadzorcza, o ile statut nie stanowi inaczej, ma również kompetencje do ustalania wynagrodzenia członków zarządu zatrudnionych na podstawie umowy o pracę lub innej umowy dodatkowej poza podstawowym stosunkiem korporacyjnym, powstałym w wyniku powołania w skład zarządu (art. 378 § 1 KSH).

Wyrażanie zgody na dokonanie określonych czynności przez zarząd spółki należy do kompetencji rady nadzorczej (np. art. 384 § 1 KSH) i walnego zgromadzenia (np. art. 15, art. 384 § 2, art. 340 § 2, art. 380 KSH). Prawo wyrażania zgody nie stoi w sprzeczności z ogólną zasadą rozdzielenia funkcji zarządczych i nadzorczych. Wyrażenie zgody stanowi w istocie instrument nadzorczy, którego skutkiem jest włączenie rady nadzorczej w proces prowadzenia spraw spółki, nie zaś samoistną kompetencję do prowadzenia jej spraw²⁷³. Wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna art. 384 § 1 KSH wskazuje, że zgoda może dotyczyć dokonywania zarówno czynności faktycznych, jak i prawnych. Tym samym zgoda może dotyczyć stosunków zewnętrznych i wewnętrznych. W przypadku tych ostatnich dotyczy to zwłaszcza strategicznych planów spółki opracowanych przez zarząd spółki, szczególnie jeżeli realizacja tych planów może prowadzić do istotnych zmian w strukturze majątkowej spółki i zmian w sposobie realizacji celów spółki²⁷⁴. Należy podkreślić, iż

273 A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 424.

274 J. Szwaja, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks..., op. cit., t. III, Warszawa 2008, s. 632; A. Kidyba, Kodeks..., op. cit., t. II, s. 454.; A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 442.

niektóre czynności zarządu nie mogą stanowić przedmiotu zgody rady nadzorczej, ani żadnego innego organu czy podmiotu. W szczególności dotyczy to czynności mających na celu ochronę interesu publicznego (np. zgłoszenie wniosku o upadłość, obowiązki informacyjne itp.) czy ochronę praw korporacyjnych (np. zwoływanie walnego zgromadzenie, zaskarżanie uchwał itp.). Co do zasady, zarząd powinien zwrócić się o wyrażenie zgody przed dokonaniem czynności. Wydaje się jednak, że w przypadku czynności faktycznych, w szczególności aktów wewnętrznych (wewnątrzkorporacyjnych), zarząd może wystąpić o zgodę po podjęciu uchwały, ale przed realizacją. Zgodnie z treścią art. 389 § 1 KSH zarząd może zażądać zwołania posiedzenia rady nadzorczej w celu rozpatrzenia swojego wniosku.

Zgodnie z argumentum a maiori ad minus, akcjonariusze w statucie mogą wprowadzić postanowienia, iż na niektóre (lub wszystkie) wskazane czynności zarząd może występować o

„zgodę”, a w zasadzie „zatwierdzenie” czynności po dokonaniu czynności²⁷⁵. Zarząd mimo zwrócenia się o zgodę do rady nadzorczej nie jest związany podjętą przez nią decyzją. Zgoda upoważnia, ale nie zobowiązuje. Za swoje decyzje ostatecznie odpowiadają członkowie zarządu. Ze względu na fakt, iż zgoda jest wymagana przez statut, podjęcie czynności, mimo braku zgody rady nadzorczej, nie powoduje jej nieważności (art. 17 § 3 KSH) - jedynie członkowie zarządu mogą z tego tytułu ponieść odpowiedzialność organizacyjną i/lub odszkodowawczą. W przypadku niewyrażenia zgody przez radę nadzorczą na określoną czynność przewidzianą w statucie, zarząd może zwrócić się do walnego zgromadzenia, aby powzięło stosowną uchwałę (art. 384 § 2 KSH). Nie dotyczy to zgody, którą wymaga ustawa np. 349, art. 446 § 2, art. 447 § 1 KSH. Za trafny należy uznać wyrażony w doktrynie pogląd, iż bezczynność rady nadzorczej należy utożsamiać z odmową²⁷⁶. Walne zgromadzenie udziela zgody lub odmawia jej udzielenia – nie odnosi się do uchwały w tym zakresie podjętej przez radę nadzorczą. Z problematyką wyrażania zgody pośrednio związana jest kwestia wydawania poleceń zarządowi. Rada nadzorcza nie ma uprawnienia wydawania wiążących poleceń zarządowi. Wzajemne relacje rady nadzorczej i zarządu w tym zakresie reguluje art.

375 i art. 375¹ KSH. Jeżeli zarząd nie stosuje się do sugestii rady nadzorczej, rada nie dysponuje prawnymi instrumentami wymuszenia realizacji swojego stanowiska. Rada nie ma prawa wymuszać na członkach zarządu określonych rozstrzygnięć ze sfery prowadzenia spraw spółki, o ile tylko zarząd postępuje zgodnie z prawem w sposób celowy i racjonalny gospodarczo. Zarząd nie podlega hierarchicznie radzie nadzorczej i nie ma obowiązku wykonywać jej poleceń (art. 375¹ KSH)²⁷⁷. Prawo weta nie należy utożsamiać z wydawaniem polecenia zarządowi, a jedynie z zabezpieczeniem spółki przed działaniami, które rada uznaje

275 A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 448.

276 M. Rodzynkiewicz, Kodeks..., op. cit., s. 674; A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 450; odmiennie: R.

Czerniawski, Kodeks spółek handlowych. Przepisy o spółce akcyjnej. Komentarz, Warszawa 2004, s. 381.

277 A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 425.

za niekorzystne dla interesu spółki. Konflikt między funkcją nadzorczą rady, a zakazem ingerencji w prowadzenie spraw spółki, jest cechą dualistycznego systemu zarządzania spółką akcyjną. W praktyce zakaz wydawania poleceń zarządowi mógłby zostać egzekwowany, gdyby całkowicie pozbawić radę środków nadzorczych w postaci prawa weta i prawa odwołania i zawieszania członków zarządu²⁷⁸. Tylko wyjątkowo ustawodawca przewiduje konieczność uzyskania zgody rady nadzorczej na podstawie przepisów KSH, a nie statutu spółki. Do takich przepisów należy art. 349 § 1 KSH (zgoda na wypłatę zaliczki), art. 446 § 2 KSH (zgoda na ustaloną przez zarząd cenę emisyjną oraz wydania akcji za wkłady niepieniężne w ramach podwyższenia kapitału zakładowego w granicach kapitału docelowego), art. 447 § 1 KSH (zgoda na pozbawienie prawa poboru w całości lub części w ramach podwyższenia kapitału w granicach kapitału docelowego). Kompetencje te jednak mogą zostać uchylone lub ograniczone przez stosowne postanowienia statutu.

Rada nadzorcza może posiadać kompetencję do wyrażania zgody na działalność konkurencyjną członka zarządu (art. 380 KSH). Uprawnienie to przysługuje radzie nadzorczej, jeżeli statut inaczej nie reguluje tej kwestii oraz gdy rada nadzorcza jest uprawniona do powoływania członków zarządu. Rada udziela zgody na zajmowanie się interesami konkurencyjnymi lub uczestniczenie w spółce konkurencyjnej na wniosek zainteresowanego członka zarządu. Zgoda może obejmować całkowite lub częściowe uchylenie zakazu konkurencji i, co do zasady, powinna zostać udzielona przed podjęciem pierwszej czynności konkurencyjnej lub uzyskaniem statusu wspólnika, akcjonariusza lub członka organu w spółkach, o których mowa w art. 380 § 1 KSH. Wydaje się, że względy natury funkcjonalnej wskazują na dopuszczalność następczego wydania zgody sanującej dokonanie wcześniejszej czynności, o ile wynika to z treści uchwały rady²⁷⁹.

Zgodnie z art. 371 § 6 KSH statut może przyznawać radzie nadzorczej kompetencje do uchwalania lub zatwierdzania regulaminu zarządu. Tym samym, rada nadzorcza może uzyskać istotne kompetencje wpływu na organizację pracy zarządu, a tym samym zyskać większą kontrolę nad organizacyjno-technicznymi aspektami funkcjonowania organu zarządzającego. Wykładnia językowa i funkcjonalna art. 371 § 6 KSH pozwala stwierdzić, iż uprawnienie do uchwalenia regulaminu w istocie sprowadza się do przygotowania jego treści samodzielnie lub wspólnie z zarządem, a zatwierdzenie sprowadza się do akceptacji treści regulaminu przygotowanego zazwyczaj przez zarząd spółki. Jeżeli rada nadzorcza posiada uprawnienie do zatwierdzenia regulaminu, a uzależnia zatwierdzenie od wprowadzenia określonych zmian (poprawek) w jego treści, to niedopuszczalne jest wprowadzanie takich

278 Prawne granice zakazu ingerencji rady nadzorczej w prowadzenie spraw spółki szczegółowo, również w aspektach prawnoporównawczych, przedstawił A. Opalski w: A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 424-435.

279 G. Domański, M. Jagielska, Rada..., op. cit., s. 94; R. Sadlik, Skutki naruszenia zakazu konkurencji przez członków zarządu spółki z o.o., PS 2007, nr 3.

poprawek przez radę - prawo do kształtowania treści regulaminu w takiej sytuacji posiada wyłącznie zarząd - rada może tylko zatwierdzić lub odmówić zatwierdzenia regulaminu.

Naruszenie postanowień regulaminu może narazić członka zarządu jedynie na odpowiedzialność organizacyjną (art. 483 § 1 KSH). Rada nadzorcza może odwołać członka zarządu, o ile statut nie wyłączył tego uprawnienia (art. 368 § 4 i art. 370 § 1 KSH), albo go zawiesić, o ile uzna, że naruszenie regulaminu stanowiło „ważny powód” (art. 383 § 1 KSH).

W ramach ogólnej kompetencji do nadzoru nad działalnością spółki – we wszystkich dziedzinach jej działalności – rada nadzorcza uzyskała istotną kompetencję do żądania od zarządu wszelkich informacji o stanie spraw spółki. Kompetencja sprowadza się do żądania i możliwości badania (inspekcji) wszystkich dokumentów spółki oraz żądanie sporządzenia sprawozdań i udzielenia wyjaśnień (art. 383 § 4 KSH). Sprawy spółki prowadzi zarząd, więc dokumenty spółki, i inne dokumenty, w posiadaniu których jest spółka, znajdują się zazwyczaj pod pieczą zarządu. Rada nadzorcza może żądać danych, informacji, dokumentów, sprawozdań i wyjaśnień wyłącznie w oparciu o podjętą w tej sprawie uchwałę.

Członek rady nadzorczej nie ma uprawnienia do żądania danych, informacji, dokumentów, sprawozdań i wyjaśnień, chyba że jest członkiem rady delegowanym do stałego indywidualnego wykonywania czynności nadzorczych (art. 390 § 2 KSH), delegowanym do wykonywania czynności członka zarządu (art. 383 § 1 KSH) lub delegowanym do samodzielnego pełnienia określonych czynności nadzorczych (art. 390 § 2 KSH). Podstawę prawną dla uprawnień informacyjnych stanowią uchwały delegacyjne rady nadzorczej, a ich treść powinna wskazywać jednocześnie zakres przedmiotowy i podmiotowy. Zarząd nie może odmówić okazania (wydania) dokumentów, sporządzenia sprawozdania lub udzielenia wyjaśnień, jak może to uczynić w przypadku realizowania uprawnień informacyjnych przez akcjonariuszy (art. 428 § 2 KSH). W świetle powyższego, należy stwierdzić, iż ustawodawca przyznaje radzie nadzorczej, co do zasady, przedmiotowo nieograniczone prawo do informacji. Rada ma prawo posiadać te same informacje o spółce, którymi dysponuje zarząd.

Zarząd spółki nie jest związany obowiązkiem poufności wobec rady²⁸⁰. Względy natury systemowej i funkcjonalnej oraz wykładni literalnej wyrażenia „w celu wykonywania swoich obowiązków rada nadzorcza może” (art. 382 § 4 KSH) nakazują jednak sformułować pewne ograniczenie w prawie do informacji rady nadzorczej. Po pierwsze, rada nadzorcza powinna żądać informacji w sprawach przedmiotowo istotnych dla sprawowanej funkcji, a nie do realizacji innych celów. Po drugie, korzystanie przez radę z uprawnień w zakresie informacji nie powinno zakłócać pracy zarządu. W przypadku, gdy zarząd uzna, że żądania rady są sprzeczne z interesem spółki i stanowią nadużycie uprawnień (przedmiotowe), po starannym rozważeniu może odmówić udzielenia informacji. Jeżeli jednak żądanie udzielenia informacji

280 A. Opalski, Rada..., op. cit., s. 355.

nie nosi znamion nadużycia ze względu na zakres przedmiotowy, ale zarząd uważa, że zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia informacji osobom trzecim – de lege lata, nie ma podstaw żeby odmówić udzielenia informacji. Zarząd w takiej sytuacji może odmówić informacji tylko, gdy żąda ich członek rady delegowany do stałego indywidualnego wykonywania czynności nadzorczych, który zajmuje się interesami konkurencyjnymi bez zgody spółki, naruszając bezwzględnie wiążący przepis art. 390 § 3 KSH²⁸¹. W kontekście powyższych rozważań i w zestawieniu z art. 382 § 1 KSH oraz art. 483 § 2 KSH należy uznać, iż prawo do informacji w istocie stanowi nie tylko uprawnienie, ale i obowiązek rady.

Kompetencje rady nadzorczej w zakresie prawa od informacji nie mogą zostać ograniczone postanowieniami statutu ani uchwałami walnego zgromadzenia.